Zamek w Pszczynie
Podstrony: 1 [2] [3] [4]
Książ (niem. Fürstenstein) – zespół rezydencjalny znajdujący się w województwie dolnośląskim w Wałbrzychu w dzielnicy Książ, na terenie Książańskiego Parku Krajobrazowego, wchodzi także w skład Szlaku Zamków Piastowskich. Obejmuje trzeci co do wielkości zamek w Polsce (po zamku w Malborku i Zamku Królewskim na Wawelu). Jego niewielka część, w tym znajdujący się w części centralnej zamek piastowski, jest udostępniona zwiedzającym. Zespół zamkowy stanowi administracyjnie część miasta Wałbrzych.Księstwo raciborskie (łac. Ducatus Ratiboria, czes. Ratibořské knížectví, niem. Herzogtum Ratibor) – historyczne księstwo śląskie leżące nad Odrą, ze stolicą w Raciborzu.
.jpg)
Zamek w Pszczynie – dawna rezydencja magnacka w Pszczynie (niem. Pless) na Górnym Śląsku, która powstała w miejscu obronnego gotyckiego zamku z początku XV wieku, zbudowanego zapewne w miejscu wcześniejszej fortyfikacji. Następnie zamek przebudowano w XVI wieku w stylu renesansowym, a w XVIII wieku w stylu barokowym i ponownie w XIX wieku w stylu francuskiego baroku z czasów Ludwika XIII. W średniowieczu własność między innymi książąt opolsko-raciborskich, książąt opawskich i książąt cieszyńskich. W latach 1548–1765 należał do śląskiego rodu Promnitzów, 1765–1847 książąt Anhalt-Köthen-Pless, a od 1847 książąt Hochberg von Pless z Książa. W latach 1870–1876 dokonali oni przebudowy zamku, na skutek której uzyskał on swój obecny kształt architektoniczny w stylu neobarokowym.
Wraz z zabytkowym parkiem krajobrazowym w stylu angielskim o powierzchni 156 ha tworzy zespół pałacowo-parkowy. W 1946 zamieniony na muzeum, obecnie działające pod nazwą Muzeum Zamkowe w Pszczynie. W przeciwieństwie do wielu innych zamków i pałaców na Śląsku, zniszczonych na skutek działań II wojny światowej i bezpośrednio po niej, w zamku w Pszczynie zachowało się oryginalne wyposażenie i meble, które sprawiają, że jest on obecnie jednym z najcenniejszych zabytków architektury rezydencjonalnej w Polsce.
Historia[ | edytuj kod]
Dzieje zamku w średniowieczu[ | edytuj kod]
Według Henryka Schaeffera, XIX-wiecznego kronikarza księstwa pszczyńskiego, początków pszczyńskiego zamku należy szukać w XI lub XII wieku, kiedy to został on wzniesiony przez książąt piastowskich jako strażnica przy szlaku handlowym łączącym Morawy z Rusią Kijowską, pełniąc także funkcję zamku myśliwskiego (tę drugą funkcję zachował aż do XX w.). Ziemia Pszczyńska należała wtedy do Małopolski. Częścią Śląska stała się w 1178, kiedy książę krakowski Kazimierz II Sprawiedliwy podarował ją księciu Mieszkowi I Plątonogiemu, władcy księstwa raciborskiego, a od 1202 księstwa opolsko-raciborskiego. W 1327 książę raciborski Leszek został zmuszony do złożenia hołdu królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu (w zachowanym dokumencie hołdu Pszczyna jest już wymieniona jako miasto – civitas), przez co również Ziemia Pszczyńska znalazła się w orbicie wpływów Czech. Po śmierci Leszka w 1336 jego ziemie zostały przejęte przez jego szwagra księcia opawskiego Mikołaja II z dynastii Przemyślidów.
Pierwsze pisemne wzmianki o murowanym zamku w Pszczynie pochodzą z I połowy XV w. i są związane z osobą Heleny, córki księcia litewskiego Korybuta Dymitra, a od 1407 żony Jana II Żelaznego, księcia raciborskiego. Po ślubie w 1407 Jan przyznał swojej małżonce w dożywotnie użytkowanie obszar, w skład którego weszły Pszczyna, Mikołów, Bieruń Stary i Mysłowice. Helena w miejsce istniejącego zameczku myśliwskiego wzniosła gotycką murowaną budowlę, złożoną z dwóch równoległych do siebie budynków (dzisiejsze skrzydła wschodnie i zachodnie), połączonych murami. Wraz z dwiema wieżami od strony południowej weszła ona w skład czworobocznego założenia obronnego otoczonego wałami ziemnymi i fosą z mostem zwodzonym. Do dziś pod częścią zamku zachowały się gotyckie piwnice, a wmurowana w grube mury gotycka baszta przez późniejszych właścicieli używana była jako sekretna klatka schodowa. Dokładna data ukończenia tej budowli nie jest znana; wiadomo jednak, że musiało to nastąpić przed 1433, ponieważ w tym roku zamek zdołał odeprzeć najazd husytów.
Następnie do 1517 zamek w Pszczynie był własnością książąt cieszyńskich; w roku tym książę cieszyński Kazimierz II z powodu trudności finansowych sprzedał Ziemię Pszczyńską za sumę 40 000 guldenów możnowładcy węgierskiemu (żupanowi spiskiemu) Aleksemu Thurzo, co zakończyło okres panowania Piastów na Ziemi Pszczyńskiej. Ten z kolei sprzedał ją swojemu bratu Janowi Thurzo. Utworzone zostało wolne państwo stanowe, jedno z wielu na ówczesnym Śląsku. Obejmowało ono Pszczynę, Mikołów, Bieruń i do 1536 roku Mysłowice, jego stolicą była Pszczyna.
Zamek pszczyński w rękach rodziny Promnitzów i książąt Anhalt Köthen-Pless[ | edytuj kod]
W 1548 Ziemię Pszczyńską z zamkiem zakupił biskup wrocławski Baltazar von Promnitz, który wkrótce odstąpił je rodzinie. W rękach Promnitzów pozostawały one do 1765. W II połowie XVI w. zamek przebudowano w stylu renesansowym; zleceniodawcami przebudowy byli prawdopodobnie sam Baltazar Promnitz, po nim Stanisław Promnitz i Karol Promnitz. W wyniku tych prac powstała trójkondygnacyjna budowla na planie nieregularnego czworoboku, składająca się z dwóch niemal równoległych skrzydeł mieszkalnych dłuższego zachodniego i krótszego wschodniego, zakończonych dwiema wieżami od strony południowej. Jedna z wież uległa wkrótce zniszczeniu lub rozebraniu, co widać na mapie Andreasa Hindenberga z 1636 – pierwszym zachowanym wizerunku zamku, na którym zamek posiada już tylko jedną wieżę. Od wschodu do zamku przylegała kaplica zamkowa, a od południa brama wjazdowa. Składowe budynki połączone były murami – wyższym od północy, przy którym znajdowała się w wieża z galeryjką i niższym od południa, do którego dobudowany był mały, piętrowy budynek. Od strony wewnętrznego dziedzińca mur północny oraz fasady budynków posiadały trójkondygnacyjne krużganki. Ściany pomalowane były na biało, na jednej z elewacji znajdował się zegar słoneczny. Dwuspadowe dachy pokryto czerwoną dachówką. W ten sposób gotycka twierdza przekształciła się w reprezentacyjną rezydencję.
W nowym kształcie budowla przetrwała do pożaru w 1679. Pożar ten zniszczył skrzydło północne i wieżę. Prace nad odbudową, trwające w latach 1680–1689|89, nadzorował budowniczy Consilio Milius. Zamek odnowiono w stylu renesansowym. Rozebrano skrzydło północne, a wzdłuż powstałego północnego oraz ocalałego południowego muru wzniesiono arkadową galerię.
W 1687 na miejscu drewnianej strażnicy wzniesiono nowy murowany budynek zwany Bramą Wybrańców. Był to główny wjazd na zamkowy dziedziniec, strzeżony przez doborowych żołnierzy zwanych „wybrańcami”. Do służby byli oni wybierani osobiście przez właściciela rezydencji. Ponad portalem bramy umieszczono herby właścicieli Pszczyny: Baltazara Promnitza i Emilii Agnieszki Saskiej, oraz chronostych z ukrytą w łacińskiej sentencji datą budowy bramy.
Zamek już wtedy był jedną ze znaczniejszych rezydencji Śląska. Rozwijało się w nim życie artystyczne, a w latach 1704–1707 zamek często gościł wybitnego kompozytora barokowego Georga Philippa Telemanna, kapelmistrza na dworze Promnitzów w Żarach. Te tradycje muzyczne są dzisiaj kontynuowane w formie koncertów pod nazwą „Wieczory u Telemanna”, organizowanych w Pszczynie od 1979.
W 1734, za panowania Erdmanna Promnitza, nadworny architekt Christian Jähne z Żar rozpoczął prace nad przebudową zamku w stylu barokowym; podczas prac zamierzano przede wszystkim ponownie wznieść skrzydło północne. Prace nad przebudową zniweczył pożar, który wybuchł 7 lipca 1737. Odbudowa ruszyła na wiosnę 1738 roku, dobiegając końca dopiero w 1768, już za nowych właścicieli. Nowa, dwukondygnacyjna budowla składała się z trzech skrzydeł ułożonych w kształcie podkowy otwartej w kierunku miejskiego rynku. Elewacja parteru była boniowana, okna wyższych pięter otoczone wystającymi obramieniami i oddzielone od siebie korynckimi pilastrami. Całość okryto mansardowym dachem z facjatkami od strony wewnętrznego dziedzińca i południowych zakończeń bocznych skrzydeł. Główne wejście prowadziło od strony dziedzińca do sieni wjazdowej, skąd „lustrzanymi” schodami można było się dostać na reprezentacyjne pierwsze piętro (bel-étage).
Kolejnymi właścicielami Pszczyny byli w latach 1765–1846 spokrewnieni z Promnitzami książęta Anhalt-Köthen-Pless, którzy przekształcili zwierzyniec w park i wznieśli kolejne budowle. Powstały więc: pałac Bażantarnia w Porębie, na podstawie projektu Carla Langhansa, położony na skraju założonej w 1792 r. bażantarni, oraz klasycystyczna Ludwikówka, wzniesiona przez Wilhelma Puscha na północnym skraju parku pszczyńskiego.
Od Anhaltów przez Promnitzów do Hochbergów[ | edytuj kod]
Ostatni z rodu Promnitzów, Jan Erdmann (1719-1785), przekazał ziemię pszczyńską swemu siostrzeńcowi z rodu Anhalt-Köthen, Fryderykowi Erdmann (1731-1797). Kolejni właściciele Pszczyny z rodu Anhaltów władali tutejszymi majątkami do połowy XIX w. W 1846 r. ostatni z rodu, książę Henryk von Anhalt-Köthen (1778–1847), oddał ziemię pszczyńską swemu siostrzeńcowi, księciu Janowi Henrykowi X von Hochberg (1806–1855) z potężnego rodu magnackiego.
Zamek pszczyński jako rezydencja książąt Hochberg von Pless[ | edytuj kod]
Po wygaśnięciu linii Anhalt-Köthen-Pless w 1846 zamek w Pszczynie przeszedł w ręce książąt Hochbergów z Książa, a pierwszym właścicielem zamku wywodzącym się z tej rodziny był Hans Heinrich X, wnuk po kądzieli księcia Friedricha Erdmanna Anhalt Köthen-Pless. W 1850 otrzymał od króla Prus Fryderyka Wilhelma IV tytuł księcia na Pszczynie (niem. Fürst von Pleß), który odtąd przekazywany był najstarszemu synowi rodu.
Po śmierci Hansa Heinricha X w 1855 dobra w Pszczynie i Książu odziedziczył jego syn Hans Heinrich XI (1833–1907), najdłużej panujący na zamku, z którego imieniem wiąże się okres największego rozkwitu rezydencji, a także jego przebudowa do obecnego kształtu. Książę Hans Heinrich XI (w 50. rocznicę urodzin otrzymał od cesarza tytuł diuka, niem. Herzoga) stworzył w swojej siedzibie rozległe założenie ogrodowo-krajobrazowe, sięgające aż do zameczku myśliwskiego w Promnicach pod Tychami. W tym czasie Pszczyna odwiedzana była przez królów pruskich, później cesarzy niemieckich, oraz ich królewskich gości z całej Europy, a sam Hans Heinrich XI pełnił na dworze berlińskim godność cesarskiego Wielkiego Łowczego. Koniecznością więc stało się posiadanie rezydencji godnej pozycji księcia.
W latach 1870–1876 dokonano przebudowy zamku, którą kierował francuski architekt Hippolyte Alexandre Destailleur. Elewacjom nadano kostium architektury francuskiej z XVII stulecia. Znacznie zwiększono powierzchnię dachów, wzmacniając wrażenie przysadzistości budowli. Na szczycie umieszczono ośmiometrowy maszt z flagą herbową właściciela. Zmianie uległo również wnętrze. Powstał wewnętrzny dziedziniec, do południowej części środkowego skrzydła dobudowano reprezentacyjny westybul z trójbiegową, wzorowaną na pałacu w Wersalu, klatką schodową; powstała też monumentalna, dwukondygnacyjna sala jadalna (obecnie Sala Lustrzana). Całkowicie zmieniono też wystrój wewnętrzny: ściany malowano na żywe kolory i pokrywano barwnymi tapetami, Salon Wielki i Bibliotekę wyłożono boazerią z orzecha włoskiego, powstały wtedy też neorokokowe sztukaterie. Wszystko to miało obrazować wspaniałość i potęgę rodu, którą jeszcze podkreślano, zawieszając na ścianach portrety antenatów i umieszczając na elementach wyposażenia herby Hochbergów i monogramy książęce (HB – od Hochberg, na klatce schodowej również dwie odwrócone od siebie litery PP.).
Kolejnym właścicielem zamku był Hans Heinrich XV, który przejął dobra po śmierci ojca w 1907. W 1891 ożenił się w Londynie z Angielką Marią Teresą Oliwą Cornwallis-West, nazywaną Daisy („Stokrotką”). Daisy, uważana za jedną z najpiękniejszych kobiet swojej epoki, utrzymująca bliskie stosunki z królami Anglii Edwardem VII i Jerzym V, cesarzem Niemiec Wilhelmem II i innymi monarchami i mężami stanu, w powszechnej świadomości lokalnych mieszkańców i turystów odwiedzających Książ i Pszczynę jest obecnie najpopularniejszą przedstawicielką rodów władających obiema rezydencjami – trzeba jednak zaznaczyć, że popularność ta została sztucznie wykreowana w ciągu kilku ostatnich lat w celach marketingowych, wcześniej Daisy była tylko jedną z wielu mało znaczących postaci w historii tej rezydencji. Na rynku w Pszczynie, niedaleko wejścia do zamku, znajduje się jej ławeczka i posąg; liczne jej portrety i fotografie znajdują się też na samym zamku. Zaraz po przyjeździe do Pszczyny Daisy nie miała jednak najlepszych wrażeń, pisząc o zamku w swoich pamiętnikach:
Znajdowały się tu hektary tarasów i ogrodów oraz wiele obojętnych rzeźb. Wspaniały porządek reprezentacyjnych przestrzeni z ciężkim bogactwem luksusu, ale bez komfortu i wygody, a nawet bez osobistej łazienki!.
Balustrada – ażurowe lub pełne zabezpieczenie (ogrodzenie) schodów, tarasów, balkonów, dachów, wiaduktów, mostów itp., montowane zazwyczaj na krawędzi zabezpieczanego elementu i pełniące jednocześnie funkcję ozdobną. Balustrada może być również ażurową przegrodą pomiędzy pomieszczeniami (np. w kościołach oddziela prezbiterium od nawy).III powstanie śląskie – wystąpienie zbrojne od 2/3 maja do 5 lipca 1921 mające na celu przyłączenie Górnego Śląska do Polski.
Jej staraniem wprowadzono pewne zmiany w wyposażenie zamku. Prywatne apartamenty Daisy znajdują się na I piętrze rezydencji.
W historii XX w. zamek w Pszczynie odegrał znaczącą rolę podczas I wojny światowej, w latach 1915–1916 (04.1915 – 02.1916 oraz 08-12.1916), kiedy znajdowała się w nim Wielka Kwatera Główna (Großes Hauptquartier) armii niemieckiej. W Pszczynie decyzje wojskowe podejmowali m.in. cesarz Wilhelm II, szef sztabu głównego marszałek Paul von Hindenburg oraz szef sztabu na front wschodni generał Erich Ludendorff. Mieszkającego w zamku cesarza Wilhelma II zimą 1915/1916 r. odwiedził m. in. wybitny malarz Wojciech Kossak, u którego cesarz chciał zamówić obraz przedstawiający go w towarzystwie najwybitniejszych wodzów swojej armii. Do zamówienia ostatecznie nie doszło, ale malarz tak opisał zamek w swoich pamiętnikach:
Zamek piastowski w Pszczynie dotyka samego środka miasteczka, nie jest zbyt duży, ma jednak wiele charakteru - co w nim jednak najpiękniejsze, to to, że z tarasów zamkowych schodzi się wprost w ogromny bez końca zwierzyniec, za którym jeszcze bezmierne ciągną się lasy. Komnaty są ogromne i nawet gościnne pokoje urządzone są z przepychem nadzwyczajnym.
Portal – architektoniczne, ozdobne obramienie drzwi wejściowych w kościołach, pałacach, ratuszach, bogatszych kamienicach, czasami także drzwi wewnętrznych.Hochberg (pełny tytuł: Fürst von Pleß, Reichsgraf von Hochberg, Freiherr zu Fürstenstein) – ród przybyły na Śląsk z Miśni w końcu XIII w. W śląskich dokumentach jest notowany od 1290 r. Do XVII w. pisał się von Hoberg. W XV w. podzielił się na linie: szlachecką z Dobrocina koło Dzierżoniowa, wymarłą już baronowską z Buczka, hrabiowską z Książa - Wałbrzych i Roztoki koło Jawora. Z linii hrabiowskiej powstała linia książęca z Książa oraz Pszczyny (zobacz: książęta pszczyńscy).
Po zakończeniu I wojny światowej, po przeprowadzeniu plebiscytu i III powstania śląskiego Pszczynę przyłączono do odrodzonego państwa polskiego, sam zamek pozostał jednak w rękach rodziny Hochbergów. W latach 1936–1938 w parku powstała druga nekropolia – Hochbergów, w której pochowano Hansa Heinricha XV, zmarłego w 1938, a także najmłodszego syna Daisy, Bolko, zmarłego w 1936, ojca żyjącego do dzisiaj księcia Bolko Hochberg von Pless.
W czasie II światowej, w przeciwieństwie do Książa, który został zajęty przez władze nazistowskie i w dużej mierze zniszczony, zamek w Pszczynie pozostał własnością Hochbergów, chociaż księżna Maria Katarzyna, żona Hansa Heinricha XVII, który przyjął obywatelstwo polskie i walczył w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie, z powodu trudności materialnych, musiała sprzedać część wyposażenia i wynajmować pomieszczenia wojsku niemieckiemu.
Po zajęciu Pszczyny przez Armię Czerwoną w lutym 1945 w zamku urządzono szpital przyfrontowy, który działał do 18 sierpnia 1945. W przeciwieństwie do Książa, który, po zniszczeniach dokonanych przez nazistów, został ostatecznie zdewastowany przez wojska radzieckie, wyposażenie zamku w Pszczynie (łącznie z żyrandolami i olbrzymimi kryształowymi lustrami w Sali Lustrzanej) pozostało praktycznie nienaruszone.
Podstrony: 1 [2] [3] [4]