Wyznanie augsburskie (Konfesja augsburska, łac. Confessio Augustana) – podstawowa księga wyznaniowa luteranizmu, napisana przez Filipa Melanchtona i ogłoszona na sejmie Rzeszy w Augsburgu 25 czerwca 1530 roku. Od tytułu wyznania biorą swoją nazwę Kościoły ewangelicko-augsburskie. Wraz z pozostałymi księgami wyznaniowymi wchodzi w skład Księgi zgody, opublikowanej w 50. rocznicę ogłoszenia Wyznania augsburskiego.

W reakcji na Wyznanie augsburskie strona katolicka przygotowała jego Konfutację (Obalenie), na którą Melanchton odpowiedział Obroną Wyznania augsburskiego.

Historia[]

Sejm w Augsburgu – rycina Christiana Beyera

Historia powstania[]

Początkowo reformacja luterańska nie widziała potrzeby sformułowania wyznania wiary. Reformatorzy sprzeciwiali się temu, co postrzegali jako nowość, a za podstawę swych działań uznawali wyłącznie Słowo Boże. Rozwój sytuacji sprawił jednak, że reformacja nie mogła już być jedynie spontanicznym ruchem i wymagała jakieś formy instytucjonalizacji. Wprowadzane zmiany wymagały teoretycznego uzasadnienia. Pewien projekt ewangelickiego wyznania wiary można dostrzec już w sporządzonym przez Filipa Melanchtona i przejrzanym przez Marcina Lutra Pouczeniu dla wizytatorów (niem. Unterricht der Visitatoren) z 1528 roku. Również w innych miejscach formułowano wtedy wyznania wiary konieczne do prowadzenia misji na określonym terytorium.

W 1529 roku na drugim sejmie w Spirze nie tylko uchylono postanowienia pierwszego sejmu z 1526 roku, na którym przyznano miastom i księstwom realną swobodę w kształtowaniu swej polityki religijnej, lecz także wyraźnie zabroniono rozpowszechniania reformacji i przywrócono ważność edyktu wormackiego. Przeciwko temu postanowieniu wystąpiły stany ewangelickie, przedstawiając tzw. Protestację ze Spiry (od której pochodzi nazwa „protestanci”). Kiedy król Ferdynand odmówił przyjęcia Protestacji, stany ewangelickie skierowały apelację do cesarza.

21 stycznia 1530 roku cesarz Karol V Habsburg wydał orędzie zwołujące na dzień 8 kwietnia sejm w Augsburgu. W wezwaniu tym zażądał od stanów złożenia sprawozdania o ich wierze. Ewangelicy byli słabo przygotowani, obawy budziło też zawarcie pokoju przez cesarza z papieżem Klemensem VII; z drugiej strony, w obliczu zagrożenia tureckiego, cesarz nie mógł sobie pozwolić na otwarty konflikt, dlatego zapowiedź rozpatrzenia kwestii religijnych miała brzmienie bardzo pokojowe.

Stany ewangelickie różnie ustosunkowały się do wezwania cesarskiego. Elektor saski Jan Stały podszedł do niego pozytywnie, przyjął zaproszenie na sejm i 14 marca 1530 roku zlecił Marcinowi Lutrowi, Filipowi Melanchtonowi i Janowi Bugenhagenowi sporządzenie dokumentu przedstawiającego przeprowadzone reformy i ich teologiczne uzasadnienie. Rezultatem tych prac były, przedstawione elektorowi 27 marca, tzw. Artykuły torgawskie. Artykuły te zawierały „ocenę zniesionych w zborach saskich nadużyć”, nie omawiały jednak zasad wiary.

2 maja elektor dotarł do Augsburga wraz z Melanchtonem i innymi teologami. Luter, jako wyjęty spod prawa banita, musiał pozostać w przygranicznym Coburgu, skąd jednak mógł służyć pomocą i radą. W Augsburgu Melanchton zapoznał się się z 404 artykułami Jana Ecka, które wyliczały błędne – jego zdaniem – wypowiedzi z pism reformatorów. Wypowiedzi Lutra i Melanchtona były w nich pomieszane z poglądami innych reformatorów, w tym nawet anabaptystów. Stało się oczywiste, że Artykuły torgawskie nie są wystarczające i konieczne jest opracowanie nowego dokumentu, który byłby także pozytywnym wykładem nauki reformatorów.

Opracowania nowego wyznania podjął się Melanchton. Chociaż zadanie go zaskoczyło, zdołał ukończyć dokument do 11 maja. Przy opracowaniu wyznania posłużył się Artykułami marburskimi, uzgodnionymi podczas spotkania z Huldrychem Zwinglim i innymi reformatorami szwajcarskimi w Marburgu, opracowanymi jeszcze przed nimi Artykułami szwabachskimi, które miały stanowić podstawę zamierzonego związku stanów ewangelickich, a także Wyznaniem o Wieczerzy Pańskiej Lutra z 1528 roku. Na nowo opracowano też artykuły dotyczące nadużyć.

11 maja elektor przesłał Lutrowi projekt wyznania do zaopiniowania. Luter ocenił je pozytywnie. Nie był to jednak ostateczny tekst Wyznania augsburskiego. Melanchton do końca wprowadzał poprawki, starając się złagodzić wymowę Wyznania prawdopodobnie usunął z niego niektóre artykuły, m.in. o czyśćcu i papieżu. Podjęto współpracę z przedstawicielami innych terytoriów ewangelickich (początkowo dokument miał być jedynie prywatnym wyznaniem księcia Jana Stałego). W pracach brał udział także kanclerz Gregor Brück. 31 maja delegatom Norymbergi przedstawiono łaciński tekst wyznania, a 3 czerwca także niemiecki. Teksty te już niewiele różniły się od tekstu ostatecznego.

15 czerwca, w przeddzień święta Bożego Ciała, cesarz przybył do Augsburga. Zaraz po przybyciu nakazał książętom wziąć udział w procesji Bożego Ciała i zakazał głoszenia kazań ewangelickich. Książęta ewangeliccy odmówili, w kwestii kazań natomiast uzyskano porozumienie, że żadne kazania nie będą głoszone. Wydarzenia jednak wpłynęły przygnębiająco na ewangelików, doprowadzając jednak do jeszcze mocniejszego zbliżenia stanów ewangelickich. W prace nad Wyznaniem zaangażował się landgraf heski Filip Wielkoduszny. Jednocześnie pokojowo nastawiony Melanchton podjął się tajemnych negocjacji z przedstawicielami cesarza, w których starał się on bagatelizować różnice wyznaniowe. Po odbytych 21 czerwca konsultacjach z Gregorem Brückiem zaniechał jednak dalszych negocjacji, gdyż kanclerz przekonał Melanchtona o ich szkodliwości dla sprawy ewangelickiej. 23 czerwca dokonano ostatecznej redakcji i podpisania pisma.

24 czerwca ewangelicy zwrócili się do cesarza z prośbą o odczytanie Wyznania. Z powodu późnej pory cesarz zaproponował, by poprzestać na dostarczeniu jego pisemnej wersji. Ewangelicy doprowadzili jednak do odczytania Wyznania w dniu następnym. Doszło do tego w izbie kapituły w pałacu biskupim. Początkowo cesarz chciał odczytania jego łacińskiej wersji, jednak strona protestancka obstawała przy odczytaniu także tekstu niemieckiego, czego ostatecznie dokonał kanclerz Christian Beyer. Następnie cesarzowi przekazano obie wersje Wyznania.

Reakcja strony katolickiej[]

Po ogłoszeniu Wyznania augsburskiego zostało ono poddane badaniom przez obecnych na sejmie teologów papieskich. Wbrew oczekiwaniom stanów ewangelickich przeciwnicy obozu reformacyjnego nie przedstawili własnego projektu wyznania, twierdząc, że trwają przy dawnej wierze i nie są jedną z dwóch równouprawnionych stron w sporze. Najbardziej zdecydowani wrogowie reformacji opowiadali się za rozwiązaniem siłowym. Cesarz obstawał jednak, by przedstawić dokument stanowiący odpowiedź na Wyznanie, dlatego staraniem kardynała Lorenzo Campeggio i wyznaczonych przez niego ok. 20 uczonych, w tym Ecka, Fabra, Cochläusa, Dietenbergera i Wimpiny, sformułowano tzw. Konfutację.

Przyjęcie przez ewangelików[]

Marcin Luter nie krył pewnej krytyki wobec nadmiernie – jego zdaniem – ugodowej postawy Melanchtona, a zwłaszcza pominięcia niektórych artykułów, np. o papiestwie, czyśćcu, odpustach czy kulcie świętych. Podobne odczucia mieli Johann Brenz i przedstawiciele Norymbergi. Mimo tego Luter pozytywnie oceniał Wyznanie augsburskie, traktując jego ogłoszenie jako zwycięstwo Słowa Bożego.

Wyznanie augsburskie bardzo szybko uznano za oficjalną prezentację nauki luterańskiej. Przyjęcie Wyznania augsburskiego było warunkiem przystąpienia do związku szmalkaldzkiego. Jego autorytet został potwierdzony przez przyjętą w 1577 roku Formułę zgody i w 1580 roku weszło w skład Księgi zgody.

Późniejsze zmiany Melanchtona[]

Melanchton przez całe życie uważał Wyznanie augsburskie za swoje własne dzieło i już krótko po jego ogłoszeniu zaczął dokonywać modyfikacji jego treści. Najbardziej znaną ze zmienionych wersji jest wydana w 1540 roku tzw. Confessio Augustana variata (Zmienione Wyznanie augsburskie). Wydanie to nie stwierdzało już realnej obecności Chrystusa w chlebie i winie podczas Wieczerzy Pańskiej ani nie odrzucało inaczej nauczających, co zbliżało jej naukę do kalwinizmu. Kolejne zmiany wprowadzono w 1542 roku. Nie wszyscy akceptowali to, np. elektor saski Jan Fryderyk Wspaniałomyślny uważał, że Wyznanie wyraża poglądy jego sygnatariuszy, a nie tylko autora. Jednak protest zaczął narastać dopiero po śmierci Lutra w 1546 roku, kiedy luteranie podzieli się na zwolenników „czystej” nauki luterańskiej (tzw. gnezjoluteranów) i bardziej ugodowych zwolenników Melanchtona zwanych filipistami. Ostatecznie w Księdze zgody znalazła się niezmieniona wersja Wyznania augsburskiego. Zmienione Wyznanie augsburskie przyjęły w późniejszym okresie Kościoły ewangelicko-unijne.

Strona tytułowa editio princeps z 1531 roku

Alegoria Wyznania augsburskiego – witraż w Kościele Pamięci w Spirze