Wybory parlamentarne w Polsce w 1989 roku (tzw. wybory czerwcowe, wybory kontraktowe, wybory do Sejmu kontraktowego) – wybory parlamentarne w Polsce przeprowadzone 4 i 18 czerwca 1989 w wyniku i na zasadach uzgodnionych w trakcie rozmów Okrągłego Stołu. W ich wyniku wybranych zostało 460 posłów na Sejm PRL oraz 100 senatorów do nowo utworzonego Senatu PRL.

Były to pierwsze częściowo wolne wybory w historii Polski po II wojnie światowej. Przedstawiciele niedemokratycznych władz komunistycznych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej zagwarantowali rządzącej „koalicji”, obejmującej PZPR i jej satelitów, obsadę co najmniej 299 (65%) miejsc w Sejmie. Pozostałe mandaty poselskie w liczbie 161 (35%) zostały przeznaczone dla kandydatów bezpartyjnych. Walka o te miejsca oraz walka o wszystkie mandaty senatorskie (100) miała charakter otwarty i demokratyczny. Do ubiegania się o nie dopuszczeni zostali również przedstawiciele różnych środowisk opozycji demokratycznej, jednocześnie o te mandaty konkurowali także kandydaci jawnie wspierani lub nieformalnie popierani przez obóz władzy, reprezentanci różnych organizacji społecznych i zawodowych, osoby niezależne. Wybory te zakończyły się zdecydowanym zwycięstwem opozycji solidarnościowej zorganizowanej wokół Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie. Kandydaci wspierani przez KO zdobyli wszystkie mandaty przeznaczone dla bezpartyjnych, a także objęli 99 na 100 miejsc w Senacie. Jednocześnie obóz PRL-owskiej władzy poniósł porażkę, przy czym za najbardziej prestiżową klęskę uznano przegraną niemal wszystkich kandydatów z tzw. listy krajowej, obejmującej większość przywódców reżimu. W wyniku wyborów czerwcowych Polska stała się pierwszym państwem tzw. bloku wschodniego, w którym przedstawiciele opozycji demokratycznej uzyskali realny wpływ na sprawowanie władzy. Wybory te są uznawane za moment przełomowy dla procesu przemian politycznych w Polsce, zapoczątkowały zdecydowane przyspieszenie transformacji ustrojowej.

Geneza[ | edytuj kod]

Lech Wałęsa – lider solidarnościowej opozycji

 Osobne artykuły: Strajki w Polsce 1988, Rozmowy w Magdalence, Okrągły Stół i Nowela kwietniowa.

Głosowania w niedemokratycznej powojennej Polsce, określane mianem wyborów, odbywały się regularnie, lecz miały charakter fasadowy. Od 1947 ich stałym elementem było fałszowanie wyników na korzyść komunistycznej władzy, jak również brak rzeczywistej wolności w dokonywaniu aktu wyborczego. Władzę w państwie sprawowała w tym czasie komunistyczna Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, otoczona uzależnionymi od niej organizacjami satelickimi, funkcjonując formalnie w formie koalicji stanowiącej Front Jedności Narodu, a następnie Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego. Oficjalne wyniki przeprowadzanych w tym czasie „wyborów” ogłaszały miażdżące zwycięstwa obozu władzy przy niemal pełnej frekwencji. Przykładowo w głosowaniu do Sejmu przeprowadzonym w 1980 miało rzekomo wziąć udział 98,87% uprawnionych, z czego aż 99,52% miało poprzeć kandydatów FJN. Gdy w 1985 ustalono obsadzenie 50 mandatów poselskich z tzw. listy krajowej, umieszczeni na niej poszczególni kandydaci (w łącznej liczbie 50) mieli otrzymać poparcie na poziomie 97–98%.

W połowie lat 80. w państwach bloku wschodniego zaczął znacząco nasilać się kryzys gospodarczy, zarówno w ZSRR, jak i w krajach satelickich, w tym w PRL. Wiązało się to z pogorszeniem nastrojów społecznych, które w Polsce władza próbowała bezskutecznie łagodzić np. poprzez ogłoszenie w 1986 amnestii, w wyniku której zwolniono większość więźniów politycznych. Również w 1986 Lech Wałęsa powołał jawną Tymczasową Radę NSZZ „Solidarność” – kierowanego przez niego niezależnego od komunistów związku zawodowego, powstałego w 1980 na mocy porozumień sierpniowych i zdelegalizowanego w 1981 w związku z wprowadzeniem stanu wojennego. Pomimo publicznego działania „Solidarność” nadal była traktowana przez komunistów jako organizacja nielegalna. W 1987 rząd zaczął propagować tzw. drugi etap reformy gospodarczej, organizując referendum zawierające relatywnie niejasne pytania o poparcie dla „programu radykalnego uzdrowienia gospodarki” i „modelu głębokiej demokratyzacji”, które zakończyło się porażką obozu władzy.

1 lutego 1988 dokonano najwyższej od około 6 lat podwyżki cen. 25 kwietnia tegoż roku rozpoczęły się strajki w Bydgoszczy. Wkrótce protesty, wywołane społecznym niezadowoleniem wynikającym ze stale pogarszającej się sytuacji gospodarczej i złej sytuacji politycznej, zaczęły wybuchać w całym kraju. O ile pierwsi protestujący żądali jedynie podwyżki płac, to już kolejni strajkujący zaczęli głosić także postulaty przywrócenia do pracy pracowników zwolnionych z uwagi na ich działalność opozycyjną. Wkrótce jednym z naczelnych postulatów stała się ponowna legalizacja „Solidarności”. Strajki były zaskoczeniem zarówno dla komunistycznej władzy, jak i dla solidarnościowej opozycji, ich kolejna fala wybuchła 15 sierpnia 1988 w śląskich kopalniach. Sytuacja ta przyczyniła się do prób podjęcia rozmów z komunistami – działania takie trwały od 20 sierpnia. 26 sierpnia minister spraw wewnętrznych Czesław Kiszczak z PZPR wyraził gotowość do podjęcia dialogu z opozycją. Do jego pierwszego spotkania z Lechem Wałęsą doszło 31 sierpnia, po tych rozmowach przywódca „Solidarności” wezwał do zaprzestania strajków. Od tego czasu podejmowano kolejne spotkania opozycji z przedstawicielami władzy.

18 grudnia powołany został Komitet Obywatelski przy przewodniczącym NSZZ „Solidarność”, którego trzon stanowili zwolennicy rozwiązań kompromisowych. Jeszcze przed jego powstaniem, 30 listopada 1988, doszło do debaty telewizyjnej pomiędzy Lechem Wałęsą a przewodniczącym OPZZ Alfredem Miodowiczem, która ugruntowała popularność Lecha Wałęsy w społeczeństwie. W grudniu 1988 na X Plenum Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej działacze partyjni przyjęli koncepcję podjęcia rozmów z „Solidarnością”. W styczniu 1989 Krajowa Komisja Wykonawcza „Solidarności” powołała grupę koordynatorów do organizacji rozmów. Obrady Okrągłego Stołu z udziałem przedstawicieli Kościołów trwały od 6 lutego do 5 kwietnia 1989.

W ich wyniku podjęto szereg postanowień w poszczególnych dziedzinach, w tym o zmianie ordynacji wyborczej i przeprowadzeniu nowych wyborów parlamentarnych, powołaniu urzędu Prezydenta PRL i likwidacji Rady Państwa, utworzeniu Senatu PRL. Ustalono, że 65% mandatów w Sejmie przypadnie przedstawicielom PZPR, ZSL, SD oraz koncesjonowanych chrześcijańskich stronnictw prorządowych, natomiast o pozostałe 35% będą się mogli ubiegać wyłącznie kandydaci bezpartyjni. Całkowicie wolne miały być natomiast wybory do Senatu.

Realizując uzgodnienia Okrągłego Stołu, 7 kwietnia 1989 Sejm PRL dokonał nowelizacji Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Tego samego dnia przyjął również ordynacje wyborcze do Sejmu PRL oraz do Senatu PRL. 13 kwietnia 1989 Rada Państwa podjęła uchwałę o zarządzeniu wyborów do obu izb parlamentu na dzień 4 czerwca 1989, określając dzień 18 czerwca 1989 jako datę głosowania ponownego. Tym samym uchylono zapisy poprzedniej ustawy o ordynacji wyborczej z maja 1985, zgodnie z którą wybory do Sejmu PRL X kadencji winny odbyć się między październikiem a grudniem 1989 (w ciągu dwóch miesięcy po 12 października 1989, gdy miała upłynąć IX kadencja).

17 kwietnia Sąd Najwyższy ponownie zarejestrował „Solidarność”, a 20 kwietnia także „Solidarność” Rolników Indywidualnych. 13 kwietnia 1989 Rada Państwa podjęła uchwałę o powołaniu 21-osobowej Państwowej Komisji Wyborczej, w skład której weszli również przedstawiciele Komitetu Obywatelskiego. PKW, odpowiedzialna za techniczną organizację wyborów, stała się w konsekwencji pierwszym w Polsce organem państwowym o pluralistycznym składzie członków. Przewodniczącym komisji został prezes Trybunału Konstytucyjnego – Alfons Klafkowski.

Ordynacja wyborcza[ | edytuj kod]

Zasady ogólne wyborów do Sejmu PRL[ | edytuj kod]

Nowa ordynacja wyborcza do Sejmu PRL uwzględniała zasady powszechności, równości, bezpośredniości i tajności głosowania. Stanowiła, iż posłowie wybierani są w okręgach wyborczych oraz z krajowej listy wyborczej. Okręg wyborczy miał obejmować województwo lub jego część, zależnie od liczby ludności wybierano w nim od dwóch do pięciu posłów. Wyborca dokonywał odrębnego wyboru na każdy z dwóch, trzech, czterech lub pięciu mandatów przypadających w jego okręgu wyborczym – przy czym o każdy mandat (z określonym z góry przeznaczeniem) ubiegała się inna grupa kandydatów umieszczona na odrębnej karcie do głosowania. Ordynacja wyborcza, odwołująca się wprost do ustaleń Okrągłego Stołu, pozostawiała w gestii Rady Państwa określenie granic okręgów, liczby wybieranych w nich posłów oraz przeznaczenia każdego z mandatów. Nakazywała jednak, aby w każdym z okręgów co najmniej jeden mandat był przeznaczony dla kandydatów bezpartyjnych.

Prawo zgłaszania kandydatów na posłów przyznano naczelnym i wojewódzkim władzom organizacjom koalicji, czyli sygnatariuszom Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego (przedstawicielom Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Demokratycznego, Stowarzyszenia „Pax”, Unii Chrześcijańsko-Społecznej i Polskiego Związku Katolicko-Społecznego). Ponadto uprawnienie takie otrzymały naczelne i wojewódzkie władze organizacji społecznych i zawodowych o zasięgu ogólnokrajowym, potwierdzające zgłoszenie co najmniej 3 tys. podpisów wyborców, a także grupy co najmniej 3 tys. wyborców z danego okręgu. Ustawowa konstrukcja budziła wątpliwości co do możliwości wystawiania kandydatów przez organizacje spółdzielcze. PKW w głosowaniu odrzuciła taką możliwość już w trakcie procesu rejestracji, co doprowadziło do licznych protestów wyborczych. Komisje wyborcze miały natomiast obowiązek rejestrowania wszystkich członków ugrupowań rządowych, którzy mimo braku oficjalnego wysunięcia ze strony swojej formacji uzyskali poparcie odpowiedniej organizacji lub zebrali wymaganą liczbę podpisów.

Głosowanie odbywało się między 6:00 a 22:00 (podobnie jak w wyborach do Senatu). Aby oddać głos ważny na danego kandydata w okręgu, należało dokonać wykreślenia pozostałych osób (skreślenie wszystkich kandydatów oznaczało również oddanie głosu ważnego). Wybranym na posła w obrębie danego mandatu zostawał ten kandydat, który otrzymał więcej niż połowę głosów ważnych. W przypadku braku uzyskania tejże większości przewidziano głosowanie ponowne z udziałem dwóch kandydatów z kolejno najwyższą liczbą głosów (lub większej liczby kandydatów w razie problemów z ustaleniem kolejności). W drugiej turze na posła wybrany zostawał kandydat, który otrzymał więcej głosów od swojego konkurenta (już bez wymogu uzyskania większości bezwzględnej głosów ważnych).

Generał Czesław Kiszczak, minister spraw wewnętrznych i jeden z liderów PZPR, bezskutecznie kandydował z listy krajowej

Krajowa lista wyborcza[ | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Krajowa lista wyborcza (1989).

Z krajowej listy wyborczej miało zostać obsadzonych nie więcej niż 10% mandatów. Liderzy „Solidarności” nie przystali na propozycję ze strony komunistów, by obsadzić na niej część miejsc. Ostatecznie Rada Państwa ustaliła, iż z krajowej listy wyborczej będzie wybranych 35 posłów. Prawo do zgłoszenia krajowej listy wyborczej przyznano wyłącznie porozumieniu naczelnych władz PZPR, ZSL, SD, „Pax”, UChS, PZKS i PRON. Posłami mieli zostać kandydaci, którzy otrzymali więcej niż połowę głosów ważnych, przy czym głosowanie „za” daną osobą następowało poprzez nieskreślenie jego nazwiska. Ustawa nie zawierała żadnych przepisów przewidujących dalsze postępowanie w przypadku, gdyby część miejsc nie została obsadzona w pierwszej turze głosowania. Oznaczało to, że ekipa Wojciecha Jaruzelskiego nie przewidziała możliwości porażki kandydatów z listy krajowej.

Okręgi wyborcze do Sejmu PRL[ | edytuj kod]

Rada Państwa 13 kwietnia 1989 ustaliła granice 108 okręgów wyborczych dla wyborów do Sejmu oraz liczbę, numery i przeznaczenie mandatów numerowanych od 1 do 425 w tych okręgach. Decyzję tę skorygowała uchwałą z 21 kwietnia 1989.

Ordynacja wyborcza do Senatu PRL[ | edytuj kod]

Ustawa przewidywała wybór 100 senatorów w 49 okręgach wyborczych obejmujących obszar poszczególnych województw. Zasadą był wybór dwóch senatorów w danym okręgu, jedynie w województwach warszawskim i katowickim uchwalono wybór po trzech senatorów.

Zgodnie z ustaleniami Okrągłego Stołu wybory do Senatu były w całości wolne. Prawo zgłaszania kandydatów na senatorów we wszystkich okręgach przyznano naczelnym i wojewódzkim władzom ogólnopolskich organizacji politycznych, społecznych i zawodowych, które potwierdziły zgłoszenie podpisami co najmniej 3 tys. wyborców, a także grupie co najmniej 3 tys. wyborców z danego okręgu. Listy kandydatów były układane w porządku alfabetycznym. Oddanie ważnego głosu następowało poprzez nieskreślenie nazwisk popieranych przez siebie kandydatów (nie więcej niż liczba mandatów w okręgu) i skreślenie nazwisk pozostałych (skreślenie wszystkich kandydatów oznaczało również oddanie głosu ważnego). Mandaty senatora uzyskiwało odpowiednio dwóch lub trzech kandydatów, którzy uzyskali najwięcej głosów ważnych i jednocześnie więcej niż połowę głosów ważnych. Jeśli w ten sposób nie zostały obsadzone wszystkie mandaty w danym okręgu, odbywało się głosowanie ponowne z udziałem kandydatów z kolejno najwyższą liczbą głosów (lub większej liczby kandydatów w razie problemów z ustaleniem kolejności) w liczbie dwukrotnie przewyższającej liczbę nieobsadzonych mandatów. W drugiej turze mandaty przypadały tylu kandydatom, ile miejsc było dotąd nieobsadzonych, według kolejności oddanych głosów (już bez wymogu uzyskania większości bezwzględnej głosów ważnych).