Wulgata (łac. versio vulgata, przekład rozpowszechniony, popularny) – przekład Biblii na łacinę, dokonany przez Hieronima ze Strydonu w latach 382–406 z języków oryginałów: hebrajskiego i greki. Przekład miał na celu dostarczenie Kościołowi jednolitego tekstu. Nowy Testament był rewizją tekstu starołacińskiego, a Stary Testament w większej części był nowym przekładem. Nie jest pewne, w jakiej części Hieronim przetłumaczył Nowy Testament.
Nomina sacra – skróty imion świętych w greckich i łacińskich rękopisach biblijnych. Zwyczaj skracania imion świętych – odnoszących się do Boga — wypływa z dwu źródeł. Pierwszym jest mocno zakorzeniony w judaizmie – podobnie jak w wielu innych dawnych religiach — nakaz zachowywania w tajemnicy prawdziwego imienia Boga. Wyraźne ślady tego nakazu spotykamy wielokrotnie w księgach Starego Testamentu: np. w Księdze Rodzaju występują zastępcze określenia Boga Adonai i Elohim, Bóg odmawia podania imienia Jakubowi, zakaz używania imienia Bożego „na daremno” znajduje się również w Dekalogu. Nawet, gdy już zapisywano imię Boga — Jahwe — to z racji braku w alfabecie hebrajskim znaków oznaczających samogłoski, zapis ten przypominał skrót JHWH. Zapewne właśnie tradycja czci okazywanej imieniu Boga skłoniła tłumaczy Biblii na język grecki (przekład zwany Septuagintą), od stosowania skróconej formy zapisu. W ślad za pisarzami greckimi poszli również łacińscy. Chrześcijańscy kopiści ksiąg Starego i Nowego Testamentu zasadą skracania objęli imiona dwóch pierwszych osób Trójcy Świętej oraz najczęściej występujących terminów.Ewangeliarz z Lorsch (łac. Codex Aureus Laureshamensis), zwany również Złotym Kodeksem z Lorsch – średniowieczna bogato iluminowana księga liturgiczna powstała w ok. 810 r. na dworze Karola Wielkiego. Początkowo znajdowała się w zbiorach biblioteki klasztoru w Lorsch, od XVI wieku należała do kolekcji Bibliotheca Palatina. Obecnie ewangeliarz z Lorsch jest podzielony na części, które znajdują się w Bibliotece Watykańskiej oraz Muzeach Watykańskich w Rzymie, w Muzeum Wiktorii i Alberta w Londynie oraz w bibliotece Batthyaneum w Alba Julia w Rumunii.
Przekład Hieronima spotkał się z krytyczną oceną współczesnych. Zarzucano mu odejście od tekstu Septuaginty, niemniej praca Hieronima stopniowo zdobyła sobie uznanie. Ponownej krytyce poddana została w wieku XVI przez humanistów, a następnie protestantów.
Tekst Wulgaty szybko uległ skażeniu i w średniowieczu dokonano kilku prób jego zrewidowania (Alkuin, Theodulf, Lanfrank z Bec, Stefan Harding), lecz żadna z nich nie była w pełni udaną ani nie zmierzała do odtworzenia oryginalnego tekstu Hieronima i – jak oceniają współcześni krytycy tekstu – próby te przyczyniły się do powiększenia zamieszania, dlatego w końcu średniowiecza powstały correctoria. Naukowe próby odtworzenia oryginalnego tekstu Hieronima zostały podjęte dopiero w końcu XIX wieku.
Donatien de Bruyne (1871-1935) – francuski biblista, krytyk tekstu Wulgaty, zajmował się łacińską patrystyką, benedyktyn.Księga z Kells (ang. Book of Kells, irl. Leabhar Cheanannais), znana również pod nazwą Ewangeliarz z Kells lub Ewangeliarz świętego Kolumby – manuskrypt z około 800 roku, bogato iluminowany przez celtyckich mnichów, pochodzący prawdopodobnie z klasztoru na wyspie Iona założonego przez św. Kolumbę. Będąc jednym z najważniejszych zabytków chrześcijaństwa irlandzkiego i dzieł irlandzko-saskiej sztuki, stanowi również jeden z najpiękniejszych iluminowanych manuskryptów średniowiecznych, jakie zachowały się do naszych czasów. Z uwagi na wartość artystyczną i precyzję wykonania, mimo że niedokończony, rękopis ten uważany jest przez wielu specjalistów za jedno z najbardziej godnych uwagi zachowanych dzieł średniowiecznej sztuki religijnej.
Wulgata w całej swojej historii miała wielu krytyków, ale pomimo tego była najważniejszym tekstem dla średniowiecznej Europy Zachodniej, a i na nowożytność wywarła niemały wpływ. Dzieło Hieronima było pierwszą książką wydaną drukiem (Biblia Gutenberga). W wiekach XVI–XX ukazało się wiele krytycznych wydań. Przez ponad tysiąc lat, aż po wiek XX, była podstawowym tekstem Kościoła zachodniego, a do XXI wieku zachowało się ponad 8 tysięcy jej rękopisów.
Klemens VIII, łac. Clemens VIII, właśc. Hipolit Aldobrandini, wł. Ippolito Aldobrandini (ur. 24 lutego 1536 w Fano, zm. 3 marca 1605 w Rzymie) – papież od 30 stycznia 1592 do 3 marca 1605 roku.Sykstus V (łac. Xystus V, właśc. Felice Peretti OFMConv lub Felice Peretti di Montalti; ur. 13 grudnia 1521 w Grottammare, zm. 27 sierpnia 1590 w Rzymie) – papież w okresie od 24 kwietnia 1585 do 27 sierpnia 1590.
Nortumbria, ang. Northumbria, staroang. Norþanhymbra, Norþhymbre — średniowieczne królestwo anglosaskie, położone na terenie obecnej północnej Anglii i południowo-wschodniej Szkocji. Powstało po zjednoczeniu dwóch królestw: Bernicji i Deiry, do których następnie dołączono drobniejsze państwa celtyckie. W połowie VI wieku Nortumbria została schrystianizowana. W VII wieku stanowiła główne królestwo heptarchii anglosaskiej. Od VIII wieku nękana była stałymi najazdami wikingów, którzy w końcu zdołali ją podbić. W 867 roku została podzielona: dawna Deira weszła w skład obszaru pod jurysdykcją duńską, zwanego Danelagh, natomiast reszta kraju zachowała względną autonomię najpierw jako królestwo, a później jako hrabstwo Northumberland. W X wieku włączono ją w skład Anglii.Ernst von Dobschütz (ur. 9 października 1870 w Halle, zm. 20 maja 1934 w Halle) – niemiecki biblista i krytyk tekstu Nowego Testamentu. Autor licznych książek, wykładał na Uniwersytecie w Halle, Uniwersytecie we Wrocławiu i Strasburgu. Odwiedzał z gościnnymi wykładami Stany Zjednoczone i Szwecję.
Powstanie przekładu[]
Św. Hieronim w trakcie pracy
W IV wieku było wiele przekładów Biblii na język łaciński; nazywa się je starołacińskimi i dzieli na trzy podstawowe grupy: recenzja afrykańska, italska oraz europejska. W przeciwieństwie do rękopisów greckich nikt nie dbał o jednolity łaciński tekst. Rękopisy mieszały się wzajemnie, przyjmowały rozmaite warianty z greckich rękopisów i w rezultacie miały skażony tekst. Najwięcej różnic zachodziło w tekście Ewangelii i niemal każdy kolejny rękopis zawierał odmienną wersję Pisma Świętego. W tej sytuacji papież Damazy I w roku 382 zlecił Hieronimowi ze Strydonu ujednolicenie tekstu Pisma Świętego.
Nowy Testament (gr. Ἡ Καινὴ Διαθήκη, on Kainē Diathēkē) – druga, po Starym Testamencie, część Biblii chrześcijańskiej, powstała na przestrzeni 51-96 r. n.e.; stanowi zbiór 27 ksiąg, przedstawiających wydarzenia z życia Jezusa i wczesnego Kościoła oraz pouczenia skierowane do wspólnot chrześcijańskich, tradycyjnie datowanych na drugą połowę I wieku; niektórzy bibliści datują część ksiąg również na pierwszą połowę II wieku; główne źródło chrześcijańskiej doktryny i etyki.Pierwsza Księga Machabejska - księga historyczna zaliczana do deuterokanonicznych ksiąg Starego Testamentu przez Kościół katolicki i prawosławny. Wyznawcy judaizmu i Kościoły protestanckie odrzucają jej kanoniczność, zaliczając 1. Księgę Machabejską do utworów apokryficznych, aczkolwiek w porównaniu z innymi apokryfami jest przez te wyznania wysoko ceniona jako źródło historyczne. Na użyteczność 1 Księgi Machabejskiej pod względem historycznym jako pierwszy zwrócił uwagę Józef Flawiusz.
Praca Hieronima[]
Praca nad Nowym Testamentem polegała na poprawianiu starołacińskiego przekładu. Hieronim ograniczył się do usunięcia dodatków i poprawienia sensu tam, gdzie został on przeinaczony. Najdokładniej opracował tekst czterech Ewangelii. Hieronim porównał stary przekład łaciński z tekstem greckich rękopisów i dokonał rewizji. Praca nad Ewangeliami trwała około roku i ukończona została w 383 roku.
Michelangelo Buonarroti (Michał Anioł, Michelangelo di Lodovico Buonarroti Simoni; ur. 6 marca 1475 w Caprese, prowincji Toskanii we Włoszech, zm. 18 lutego 1564 w Rzymie) – włoski malarz, rzeźbiarz, poeta i architekt epoki Odrodzenia.Johann Albrecht Bengel (ur. 24 czerwca 1687 w Winnenden, zm. 2 listopada 1752 w Stuttgarcie) – niemiecki duchowny i teolog luterański.
Krytycy tekstu zauważyli, że wykorzystany przez Hieronima tekst starołaciński Ewangelii reprezentuje recenzję europejską. Wordsworth oraz White uważali, że greckie rękopisy wykorzystane przez Hieronima reprezentowały tekst aleksandryjski, bliskie Kodeksowi Synajskiemu, Watykańskiemu oraz Regiusowi. Hermann von Soden przypuszczał, że Hieronim użył tekstu będącego archetypem trzech podstawowych typów tekstu NT (aleksandryjski, zachodni, bizantyjski). Późniejsze badania wykazały jednak, że rękopisy te reprezentowały wczesny tekst bizantyński. Vogels obliczył, że Hieronim zmienił tekst czterech Ewangelii w 3500 miejscach, a warianty przezeń odrzucane to na ogół warianty charakterystyczne dla Kodeksu Bezy. Hieronim pozostawił jednak wiele niezmienionych słów i zwrotów. Zmienił kolejność Ewangelii z zachodniej (Mt, J, Łk, Mk) na typową dla greckich rękopisów (Mt, Mk, Łk, J).
Protoewangelia (Rdz 3,15) – według chrześcijańskiej teologi pierwsza zapowiedź przyjścia Jezusa jako Zbawiciela świata. To fragment Księgi Rodzaju, który jest pierwszą zapowiedzią Mesjasza Odkupiciela, walki między wężem i Niewiastą oraz ostatecznego zwycięstwa jej potomka.Wulgata sykstyńska – wydanie Wulgaty z roku 1590 autoryzowane przez papieża Sykstusa V. Pracę nad opracowaniem wydania Wulgaty rozpoczęto w 1561 roku, pracowały nad nim trzy kolejne komisje, jednak zniecierpliwiony Sykstus V w końcu sam przygotował wydanie. Wykorzystane zostały dobre rękopisy, jednak edycja przygotowana w pośpiechu zawierała błędy i dlatego już w 1592 roku zastąpiona została następnym wydaniem – Wulgatą klementyńską. We współczesnych krytycznych wydaniach tekstu biblijnego Wulgata sykstyńska jest rzadko cytowana.
Pozostałe księgi Nowego Testamentu przygotowano nieco później, jednak zostały opracowane z mniejszą dokładnością niż Ewangelie. Aż do początku XX wieku powszechnie uważano, że Hieronim przygotował tekst całego Nowego Testamentu. Na przełomie XIX i XX wieku niektórzy bibliści (Donatien de Bruyne, Ferdinand Cavallera, Bonifatius Fischer) zaczęli dowodzić, że Hieronim w ogóle nie pracował nad pozostałymi księgami Nowego Testamentu. Sugerowano, że Dzieje Apostolskie, Listy powszechne oraz Apokalipsa mogą być dziełem Kasjodora. Listy Pawła powinny być dziełem Pelagiusza, ze względu na dużą zgodność jego pism z tekstem Wulgaty, z drugiej zaś strony Hieronim pod koniec IV wieku napisał komentarz do Listów Pawła z tekstem odbiegającym od Wulgaty. Kurt Aland stwierdza, że nie wiadomo, kto i kiedy opracował pozostałe księgi Nowego Testamentu. W Apokalipsie tekst jest bardzo bliski dla Kodeksu Aleksandryjskiego oraz Kodeksu Efrema.
Wczesne przekłady Nowego Testamentu – przekłady Nowego Testamentu powstałe w I tysiącleciu. W tej grupie najwyżej są cenione przekłady starożytne. Odgrywają niemałą rolę we współczesnej krytyce tekstu Nowego Testamentu. Przekłady te dotarły do rąk badaczy również w odpisach i także ulegały zmianom, jednak dalsza historia ich tekstu była niezależna od tekstu greckiego i dlatego są pomocne w odtworzeniu tekstu greckiego. Trzy z nich – syryjski, łaciński, koptyjski – pochodzą z końca II wieku i są starsze niż zachowane pełne rękopisy greckiego tekstu Nowego Testamentu. Powstały przed pierwszymi recenzjami greckiego Nowego Testamentu i dlatego są najwyżej oceniane. Są one obowiązkowo cytowane we wszelkich krytycznych wydaniach tekstu greckiego. Przekłady powstałe po roku 300 (ormiański, gruziński, etiopski) są już uzależnione od recenzji, niemniej są też ważne i z reguły są cytowane w aparacie krytycznym. Przekład gocki i słowiański cytowane są rzadko w wydaniach krytycznych. Pomijane są te spośród przekładów I tysiąclecia, które nie zostały przełożone bezpośrednio z greckiego oryginału, lecz w oparciu o inny przekład (w oparciu o Wulgatę, Peszittę i inne).Język grecki, greka (starogr. dialekt attycki Ἑλληνικὴ γλῶττα, Hellenikè glõtta; nowogr. Ελληνική γλώσσα, Ellinikí glóssa lub Ελληνικά, Elliniká) – język indoeuropejski z grupy helleńskiej, w starożytności ważny język basenu Morza Śródziemnego. W cywilizacji Zachodu zaadaptowany obok łaciny jako język terminologii naukowej, wywarł wpływ na wszystkie współczesne języki europejskie, a także część pozaeuropejskich i starożytnych. Od X wieku p.n.e. zapisywany jest alfabetem greckim. Obecnie, jako język nowogrecki, pełni funkcję języka urzędowego w Grecji i Cyprze. Jest też jednym z języków oficjalnych Unii Europejskiej. Po grecku mówi współcześnie około 15 milionów ludzi. Język grecki jest jedynym językiem z helleńskich naturalnych, który nie wymarł.
Przystępując do pracy nad Starym Testamentem Hieronim najpierw dokonał rewizji Księgi Psalmów, posługując się przy tym Septuagintą. Praca była pośpieszna, a przez to niedokładna. W roku następnym Hieronim wyruszył do Palestyny, osiadł w Betlejem i tu kontynuował pracę nad Starym Testamentem. Raz po raz udawał się do Cezarei, by móc korzystać z Heksapli, czyli Septuaginty opracowanej przez Orygenesa. Nie wiadomo, czy poprawił w ten sposób wszystkie księgi Starego Testamentu, czy jedynie większą ich część. Około 390 roku Hieronim, świadom wyższości tekstu hebrajskiego nad Septuagintą, porzucił Septuagintę i sięgnął do hebrajskiego oryginału.
Mądrość Syracha [Syr], Eklezjastyka [Ekli] – jedna z ksiąg dydaktycznych (mądrościowych), zaliczanych przez Kościół katolicki i prawosławny do ksiąg deuterokanonicznych Starego Testamentu. Jest to jedna z nielicznych ksiąg Starego Testamentu, w której pojawia się imię autora: Jezus, syn Syracha.Samuel Prideaux Tregelles (ur. 30 stycznia 1813, zm. 24 kwietnia 1875 roku) – brytyjski biblista, krytyk tekstu i teolog.
Pracę nad przekładem hebrajskiego Starego Testamentu Hieronim rozpoczął w roku 390. Tekst hebrajski, na którym się oparł, był bliski tekstowi masoreckiemu. Tłumacząc poszczególne księgi często zasięgał rady u żydowskich rabinów. W 393 roku zaczął uczyć się języka aramejskiego, przydatnego w pracy nad Księgą Daniela i Ezdrasza. Również Księgi Tobiasza oraz Judyty przełożył z aramejskiego. Nie przełożył natomiast Księgi Barucha, Księgi Mądrości, Mądrości Syracha, Pierwszej i Drugiej Ksiągi Machabejskiej, a także deuterokanonicznych dodatków do Księgi Daniela i Księgi Estery, których nie uważał za kanoniczne. W przypadku tych ksiąg zaadaptowano przekład starołaciński. Praca nad tłumaczeniem hebrajskiego Starego Testamentu trwała 14 lat.
Ewangeliarz z Lindisfarne – iluminowany manuskrypt powstały na początku VIII wieku w klasztorze Lindisfarne, zawierający łaciński tekst czterech Ewangelii.Ecce homo (łac. oto Człowiek, Jan 19,5) — motyw w sztuce chrześcijańskiej przedstawiający ubiczowanego Chrystusa w koronie cierniowej. Słowa oto Człowiek miał wypowiedzieć Piłat ukazujący Chrystusa ludowi żydowskiemu.
Hieronim dokonał co najmniej trzech rewizji Księgi Psalmów. W pierwszej tylko nieznacznie poprawił tekst starołaciński w oparciu o Septuagintę (Psałterz rzymski), a dokonał jej jeszcze w Rzymie, jednocześnie z Ewangeliami. Pracę tę podarował Damazemu w 383 roku. W latach 387-390 dokonał drugiej rewizji w oparciu o Septuagintę i Hexaplę (Psałterz gallikański). W trzeciej rewizji wykorzystał tekst hebrajski (Psalterium iuxta Hebraeos). Trzeci Psałterz prawdopodobnie nigdy nie był wykorzystywany przez Kościół w liturgii, zachował się w nielicznych rękopisach hiszpańskiej Wulgaty.
Angielskie przekłady Biblii odgrywały od XVI wieku poważną rolę w rozwoju różnych odmian chrześcijaństwa, szczególnie protestantyzmu, w krajach anglojęzycznych, przede wszystkim Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Obecnie istnieje ponad pięćset (razem z rewizjami) różnych przekładów Biblii na język angielski.Beda, zwany Czcigodnym lub Wspaniałym, łac. Venerabilis, sang. Bǣda lub Bēda (ur. 672 w Wearmouth k. Sunderlandu w Anglii lub 673, zm. 25 maja 735 w Jarrow) – anglosaski mnich i benedyktyn, prezbiter, związany z klasztorami w Wearmouth oraz Jarrow w Nortumbrii (obecnie klasztor Wearmouth-Jarrow ), wszechstronny uczony.
Porównanie Psałterzy[]
Psalm 68,12-14.18-22 (Romanum, Gallicanum, iuxta Hebraeos):
Przykłady błędów[]
Księga Rodzaju 3,15 (Protoewangelia) – Wulgata: ipsa conteret caput tuum et tu insidiaberis calcaneo eius (ona zmiażdży ci głowę, a ty czyhać będziesz na jej piętę), tekst oryginalny: ono zmiażdży ci głowę, a ty zmiażdżysz mu piętę;
Księga Wyjścia 34,29 – cornuta esset facies sua (twarz jego była rogata), podobnie w Wj 34,35; samogłoskowy tekst hebrajski stosuje termin „krn” na opisanie wyglądu twarzy Mojżesza, po dodaniu samogłosek można utworzyć „karan” (świecić), jak i „keren” (róg);
Ewangelia Łukasza 1,28 – gratia plena (pełna łaski), jest to niezbyt ścisłe tłumaczenie greckiego terminu kecharitomene, który raczej znaczy „szczególnie umiłowana”, „najpiękniejsza” albo „najczcigodniejsza”. Wśród łacińskich terminów bardziej odpowiednim jest gratiosa ([obdarowana] łaską).
Lorenzo Valla (ur. 1405/1407, zm. 1 sierpnia 1457 w Rzymie), neapolitański humanista, filozof, historyk. Jest uważany za jednego z najwybitniejszych filologów renesansowych. Jako filozof opowiadał się za etyką epikurejską, wyżej ceniąc aktywność od ascetyzmu.Boska Komedia (wł. La Divina Commedia) – poemat napisany przez włoskiego pisarza Dante Alighieriego, w latach 1308-1321. Boska Komedia jest syntezą średniowiecznej myśli filozoficznej, historycznej, teologicznej oraz panoramą świata. Jako arcydzieło literatury włoskiej, należy do klasyki światowej i wywarła znaczny wpływ na kulturę europejską.
Podstrony: 1 [2] [3] [4] [5] [6] 
