Wulgata (łac. versio vulgata, przekład rozpowszechniony, popularny) – przekład Biblii na łacinę, dokonany przez Hieronima ze Strydonu w latach 382–406 z języków oryginałów: hebrajskiego i greki. Przekład miał na celu dostarczenie Kościołowi jednolitego tekstu. Nowy Testament był rewizją tekstu starołacińskiego, a Stary Testament w większej części był nowym przekładem. Nie jest pewne, w jakiej części Hieronim przetłumaczył Nowy Testament.

Przekład Hieronima spotkał się z krytyczną oceną współczesnych. Zarzucano mu odejście od tekstu Septuaginty, niemniej praca Hieronima stopniowo zdobyła sobie uznanie. Ponownej krytyce poddana została w wieku XVI przez humanistów, a następnie protestantów.

Tekst Wulgaty szybko uległ skażeniu i w średniowieczu dokonano kilku prób jego zrewidowania (Alkuin, Theodulf, Lanfrank z Bec, Stefan Harding), lecz żadna z nich nie była w pełni udaną ani nie zmierzała do odtworzenia oryginalnego tekstu Hieronima i – jak oceniają współcześni krytycy tekstu – próby te przyczyniły się do powiększenia zamieszania, dlatego w końcu średniowiecza powstały correctoria. Naukowe próby odtworzenia oryginalnego tekstu Hieronima zostały podjęte dopiero w końcu XIX wieku.

Wulgata w całej swojej historii miała wielu krytyków, ale pomimo tego była najważniejszym tekstem dla średniowiecznej Europy Zachodniej, a i na nowożytność wywarła niemały wpływ. Dzieło Hieronima było pierwszą książką wydaną drukiem (Biblia Gutenberga). W wiekach XVI–XX ukazało się wiele krytycznych wydań. Przez ponad tysiąc lat, aż po wiek XX, była podstawowym tekstem Kościoła zachodniego, a do XXI wieku zachowało się ponad 8 tysięcy jej rękopisów.

Powstanie przekładu[ | edytuj kod]

Św. Hieronim w trakcie pracy

Biblia Gutenberga

W IV wieku było wiele przekładów Biblii na język łaciński; nazywa się je starołacińskimi i dzieli na trzy podstawowe grupy: recenzja afrykańska, italska oraz europejska. W przeciwieństwie do rękopisów greckich nikt nie dbał o jednolity łaciński tekst. Rękopisy mieszały się wzajemnie, przyjmowały rozmaite warianty z greckich rękopisów i w rezultacie miały skażony tekst. Najwięcej różnic zachodziło w tekście Ewangelii i niemal każdy kolejny rękopis zawierał odmienną wersję Pisma Świętego. W tej sytuacji papież Damazy I w roku 382 zlecił Hieronimowi ze Strydonu ujednolicenie tekstu Pisma Świętego.

Praca Hieronima[ | edytuj kod]

Praca nad Nowym Testamentem polegała na poprawianiu starołacińskiego przekładu. Hieronim ograniczył się do usunięcia dodatków i poprawienia sensu tam, gdzie został on przeinaczony. Najdokładniej opracował tekst czterech Ewangelii. Hieronim porównał stary przekład łaciński z tekstem greckich rękopisów i dokonał rewizji. Praca nad Ewangeliami trwała około roku i ukończona została w 383 roku.

Krytycy tekstu zauważyli, że wykorzystany przez Hieronima tekst starołaciński Ewangelii reprezentuje recenzję europejską. Wordsworth oraz White uważali, że greckie rękopisy wykorzystane przez Hieronima reprezentowały tekst aleksandryjski, bliskie Kodeksowi Synajskiemu, Watykańskiemu oraz Regiusowi. Hermann von Soden przypuszczał, że Hieronim użył tekstu będącego archetypem trzech podstawowych typów tekstu NT (aleksandryjski, zachodni, bizantyjski). Późniejsze badania wykazały jednak, że rękopisy te reprezentowały wczesny tekst bizantyński. Vogels obliczył, że Hieronim zmienił tekst czterech Ewangelii w 3500 miejscach, a warianty przezeń odrzucane to na ogół warianty charakterystyczne dla Kodeksu Bezy. Hieronim pozostawił jednak wiele niezmienionych słów i zwrotów. Zmienił kolejność Ewangelii z zachodniej (Mt, J, Łk, Mk) na typową dla greckich rękopisów (Mt, Mk, Łk, J).

Pozostałe księgi Nowego Testamentu przygotowano nieco później, jednak zostały opracowane z mniejszą dokładnością niż Ewangelie. Aż do początku XX wieku powszechnie uważano, że Hieronim przygotował tekst całego Nowego Testamentu. Na przełomie XIX i XX wieku niektórzy bibliści (Donatien de Bruyne, Ferdinand Cavallera, Bonifatius Fischer) zaczęli dowodzić, że Hieronim w ogóle nie pracował nad pozostałymi księgami Nowego Testamentu. Sugerowano, że Dzieje Apostolskie, Listy powszechne oraz Apokalipsa mogą być dziełem Kasjodora. Listy Pawła powinny być dziełem Pelagiusza, ze względu na dużą zgodność jego pism z tekstem Wulgaty, z drugiej zaś strony Hieronim pod koniec IV wieku napisał komentarz do Listów Pawła z tekstem odbiegającym od Wulgaty. Kurt Aland stwierdził, że nie wiadomo, kto i kiedy opracował pozostałe księgi Nowego Testamentu. W Apokalipsie tekst jest bardzo bliski Kodeksowi Aleksandryjskiemu oraz Kodeksowi Efrema.

Przystępując do pracy nad Starym Testamentem Hieronim najpierw dokonał rewizji Księgi Psalmów, posługując się przy tym Septuagintą. Praca była pośpieszna, a przez to niedokładna. W roku następnym Hieronim wyruszył do Palestyny, osiadł w Betlejem i tu kontynuował pracę nad Starym Testamentem. Raz po raz udawał się do Cezarei, by móc korzystać z Heksapli, czyli Septuaginty opracowanej przez Orygenesa. Nie wiadomo, czy poprawił w ten sposób wszystkie księgi Starego Testamentu, czy jedynie większą ich część. Około 390 roku Hieronim, świadom wyższości tekstu hebrajskiego nad Septuagintą, porzucił Septuagintę i sięgnął do hebrajskiego oryginału.

Pracę nad przekładem hebrajskiego Starego Testamentu Hieronim rozpoczął w roku 390. Tekst hebrajski, na którym się oparł, był bliski tekstowi masoreckiemu. Tłumacząc poszczególne księgi często zasięgał rady u żydowskich rabinów. W 393 roku zaczął uczyć się języka aramejskiego, przydatnego w pracy nad Księgą Daniela i Ezdrasza. Również Księgi Tobiasza oraz Judyty przełożył z aramejskiego. Nie przełożył natomiast Księgi Barucha, Księgi Mądrości, Mądrości Syracha, Pierwszej i Drugiej Ksiągi Machabejskiej, a także deuterokanonicznych dodatków do Księgi Daniela i Księgi Estery, których nie uważał za kanoniczne. W przypadku tych ksiąg zaadaptowano przekład starołaciński. Praca nad tłumaczeniem hebrajskiego Starego Testamentu trwała 14 lat.

Hieronim dokonał co najmniej trzech rewizji Księgi Psalmów. W pierwszej tylko nieznacznie poprawił tekst starołaciński w oparciu o Septuagintę (Psałterz rzymski), a dokonał jej jeszcze w Rzymie, jednocześnie z Ewangeliami. Pracę tę podarował Damazemu w 383 roku. W latach 387–390 dokonał drugiej rewizji w oparciu o Septuagintę i Hexaplę (Psałterz gallikański). W trzeciej rewizji wykorzystał tekst hebrajski (Psalterium iuxta Hebraeos). Trzeci Psałterz prawdopodobnie nigdy nie był wykorzystywany przez Kościół w liturgii, zachował się w nielicznych rękopisach hiszpańskiej Wulgaty.

Porównanie Psałterzy[ | edytuj kod]

Psałterz Dagulfa (VIII wiek)

Psalm 68,12-14.18-22 (Romanum, Gallicanum, iuxta Hebraeos):

Przykłady błędów[ | edytuj kod]

Przyjęcie przekładu i jego oceny[ | edytuj kod]

Grzegorz Wielki przyczynił się do sukcesu Wulgaty

Dokonany przez Hieronima przekład Nowego Testamentu spotkał się jedynie z nielicznymi zarzutami i szybko zdobył powszechne uznanie. Inaczej miała się sprawa ze Starym Testamentem, który krytykowano za odejście od Septuaginty, dla której szacunek, zwłaszcza na Wschodzie, był wtedy wielki. Zarzucano Hieronimowi wprowadzanie do Kościoła judaizmu oraz to, że z powodu jego przekładu kościół łaciński zacznie się różnić od greckiego, a poganie powiedzą, iż chrześcijanie zmienili swoje prawo. Szczególnie zaciekle atakował Hieronima Rufin, zarzucając mu nawet lekceważenie stojącego za Italą autorytetu apostoła Piotra. Rufin pytał: „Jak to, więc przez czterysta lat Kościół błądził i nie wiedział, co jest prawdą?”. Zarzucał mu też usunięcie z Księgi Daniela Hymnu Trzech Młodzieńców i Historii Zuzanny. Hieronim argumentował, że tekst Septuaginty nie zawsze jest zgodny z tekstem hebrajskim, a Jezus i apostołowie cytowali Septuagintę wtedy, gdy jest zgodna z tekstem hebrajskim, w przypadku zaś niezgodności posługiwali się hebrajskim tekstem.

Przekład nazywany był „heretyckim”, „wywrotowym” i „bezbożnym”, jednak ze względu na wysoką jakość tłumaczenia stopniowo zyskiwał na uznaniu. W wieku V i VI oba przekłady funkcjonowały obok siebie. W końcu VI wieku Wulgata cieszyła się już wielkim autorytetem, korzystał z niej papież Grzegorz Wielki (590–604), co przyczyniło się do jej rozpowszechnienia, choć w przypadku Starego Testamentu Grzegorz odwoływał się do starołacińskiego przekładu. W połowie VII wieku stała się podstawowym przekładem Biblii Kościoła zachodniego, a w wieku VIII korzystali z niej już wszyscy, zaś w czasach Karola Wielkiego był to oficjalny tekst Kościoła zachodniego. Izydor z Sewilli oraz Beda Czcigodny uważali Wulgatę za przekład obowiązkowy (editio nostra).

W epoce renesansu humaniści: (Lorenzo Valla, Lefèvre d’Étaples czy Erazm z Rotterdamu) wskazywali na niezgodności tekstu Wulgaty z oryginalnym tekstem biblijnym, szczególnie w tekście Starego Testamentu, dokonywali też własnych przekładów, jednak żaden z nich nie zdołał zastąpić dzieła Hieronima. Wskazywane przez nich błędy były wynikiem nie tylko niedoskonałej znajomości języka hebrajskiego przez autora Wulgaty, ale również skutkiem niechlujstwa kopistów. Krytykę kontynuowali protestanci, nazywając ją nawet „źródłem fałszywych doktryn”. Protestanccy bibliści zajmujący się krytyką tekstu: (John Mill i Albrecht Bengel) zauważyli, że nie można lekceważyć tekstu Wulgaty tylko dlatego że jej warianty nie występują w greckich majuskułowych rękopisach. Richard Simon, który zapoczątkował naukową krytykę tekstu biblijnego, wysoko cenił Wulgatę:

„Św. Hieronim wyświadczył Kościołowi olbrzymią przysługę, poprawiając i redagując starożytne kopie łacińskie tam zgodnie z najściślejszymi regułami krytyki. W tej księdze zamierzaliśmy tego dowieść, jako i tego, że większość starożytnych egzemplarzy greckich nie jest zbyt dobra, gdyż odpowiadają one tym właśnie łacińskim kopiom, które św. Hieronim uznał za zepsute i postanowił poprawić”.

Filip Melanchton (właściwie Philipp Schwartzerd ur. 16 lutego 1497 roku w Bretten w Palatynacie, zm. 19 kwietnia 1560 roku w Wittenberdze) – reformator religijny, najbliższy współpracownik Marcina Lutra, współtwórca reformacji, profesor uniwersytetu w Wittenberdze, zreorganizował szkolnictwo i wprowadził szkołę humanistyczną w Niemczech, która stała się wzorcem dla szkół na Śląsku i Pomorzu.Biblia Jakuba Wujka – przekład Biblii na język polski wykonany przez jezuitę, ks. Jakuba Wujka, wydany w całości po raz pierwszy w roku 1599. Wujek pracował nad nią w latach 1584-1595.

Inny krytyk tekstu, Richard Bentley (1662–1742), był przekonany, że porównując najstarsze rękopisy Wulgaty z najstarszymi rękopisami greckimi można odtworzyć oryginalny tekst Nowego Testamentu.

Aż do końca XIX wieku Magisterium Kościoła rzymskokatolickiego było przeciwne przekładom Biblii na języki narodowe z języków oryginalnych. Zwrot w nauce Magisterium nastąpił za papieża Leona XIII, który w wydanej w roku 1893 encyklice Providentissimus Deus stwierdził, że wprawdzie Wulgata zgodnie z postanowieniem Soboru Trydenckiego ma być uważana „za autentyczną w publicznych czytaniach, dyskusjach, kazaniach i objaśnieniach”, jednak nie oznacza to, że nie należy uwzględniać innych przekładów, „a zwłaszcza tekstów pierwotnych” i zgodnie z radą św. Augustyna, w miejscach, które w tekście łacińskim są dwuznaczne lub mniej jasne, „uciec się do pierwotnego języka”. W rezultacie w wieku XX powstało wiele katolickich przekładów z języków oryginalnych; w Polsce pierwszym takim przekładem całego Pisma Świętego była Biblia Tysiąclecia.

Krytycy tekstu, analizując dzieło Hieronima, osobno oceniają Stary, a osobno Nowy Testament. Tekst Starego Testamentu jest bliski tekstowi masoreckiemu i dlatego jest ważnym świadkiem tego tekstu w wieku IV. W Nowym Testamencie Hieronim usunął wiele interpolacji, które dostały się do tekstu starołacińskiego, niemniej utworzony przezeń tekst ma charakter mieszany (tekstu zachodniego z bizantyjskim). Dlatego dla krytyków tekstu ma on mniejszą wartość niż tekst rękopisów starołacińskich.