Winston Leonard Spencer Churchill (ur. 30 listopada 1874 w Blenheim Palace, zm. 24 stycznia 1965 w Londynie) – brytyjski polityk, mąż stanu, mówca, strateg, pisarz i historyk, malarz, dwukrotny premier Zjednoczonego Królestwa, laureat literackiej Nagrody Nobla, honorowy obywatel Stanów Zjednoczonych. W 2002 w plebiscycie organizowanym przez BBC został uznany za najwybitniejszego Brytyjczyka wszech czasów.

Życiorys[ | edytuj kod]

Wczesne lata[ | edytuj kod]

Winston Churchill, 1881

Przyszły premier Wielkiej Brytanii wywodził się z bocznej linii arystokratycznej rodziny Spencer-Churchill, ale rodzina Winstona używała tylko nazwiska Churchill. Jego ojcem był wpływowy polityk Partii Konserwatywnej lord Randolph Churchill, młodszy syn 7. księcia Marlborough. Matka Winstona nazywała się Jeanette Jerome, była córką amerykańskiego finansisty Leonarda Jerome’a. Podobnie jak większość dzieci z wyższych klas społecznych, Winston spędził większość dzieciństwa w szkołach z internatem. Naukę pobierał w Harrow School, gdzie doszła do głosu jego niezależna i buntownicza natura. Był on przez to często karany, pomimo dobrych wyników z języka angielskiego i historii. Był również mistrzem szkoły w szermierce. Gdy miał 7 lat, jego pierwszy nauczyciel skutecznie zniechęcił go do łaciny, każąc nauczyć się I deklinacji na pamięć. Po dwóch latach pobytu w tej szkole, Winston był tak wykończony psychicznie, że musiał być przeniesiony do innej (po rehabilitacji). Przyszły premier Wielkiej Brytanii nie lubił gry w piłkę nożną i krykieta.

Młody Churchill był rzadko odwiedzany przez matkę, którą bardzo kochał; często pisał do niej listy z prośbą, aby przyjechała lub skłoniła ojca do zezwolenia mu na powrót do domu. Z ojcem łączyły Churchilla raczej chłodne relacje. Jako dziecko nawiązał bliskie stosunki ze swoją nianią Elisabeth Anne Everest.

Kariera wojskowa[ | edytuj kod]

Winston Churchill, 1895

Po ukończeniu Harrow School Churchill próbował dostać się do Royal Military Academy w Sandhurst, co udało mu się dopiero za trzecim podejściem. Szkołę ukończył w 1895 i został podporucznikiem w 4 regimencie huzarów Królowej (4th Queen’s Own Hussars). Jego regiment został następnie wysłany do brytyjskich Indii. Niedługo po przybyciu na miejsce Churchill dotkliwie zranił się w ramię. Ta rana dokuczała mu przez resztę życia. Głównym zajęciem regimentu Churchilla w Indiach było granie w polo. Nie odpowiadało to młodzieńcowi, który wolałby uczestniczyć w walkach. Wolny czas Winston poświęcał na czytanie książek, które zabrał ze sobą.

W 1895 wybrał się na Kubę obserwować działania wojsk hiszpańskich przeciwko kubańskiej partyzantce. Churchill podjął starania o urlop w służbie wojskowej w celu wyjazdu na Kubę, gdzie chciał zapoznać się z panującą tam sytuacją militarną, w tym z taktyką walk z powstańcami. Władze brytyjskie dopiero po usilnych staraniach i wykorzystaniu protekcji zgodziły się na wyjazd Churchilla, jednak nie bezinteresownie. Dano Churchillowi do zrozumienia, że jest to jego prywatna eskapada, na którą przełożeni wojskowi z wyrozumiałością przymykają oczy. Owa „prywatność eskapady” wynikała z drażliwej sytuacji, ponieważ w brytyjskiej prasie i opinii publicznej przeważały sympatie dla powstańców kubańskich. Gdyby Churchillowi lub jego koledze (z którym jechał) przydarzyło się na Kubie coś przykrego, władze brytyjskie, z racji owej „prywatności” wyjazdu, z góry umywały ręce, uwalniając się od odpowiedzialności z tego tytułu.

Przed wyjazdem obu młodych oficerów zaproszono jednak na poufną konferencję z przedstawicielami wywiadu, którzy zaopatrzyli „wycieczkowiczów” w mapy Kuby i tajne instrukcje. Zlecono im gromadzenie na miejscu określonych danych statystycznych i wiadomości dotyczących między innymi efektywności nowych pocisków karabinowych stosowanych przez wojska hiszpańskie. Churchill z zadań tych wywiązywał się solennie. Skorzystał też z doświadczenia swego ojca, który swego czasu pisywał z Afryki korespondencję dla „Daily Graphic” i właśnie dziennikiem tej redakcji sam zawarł umowę o nadsyłaniu z Kuby wiadomości zatytułowanych „listy z frontu”, po pięć gwinei od listu. Tym samym zapewnił sobie co najmniej pokrycie kosztów swojej wyprawy na Kubę i jednocześnie rozpoczął pracę na polu dziennikarskim. W czasie pobytu na Kubie mniej interesowała go strona polityczna rewolucji kubańskiej, chociaż i w tym zakresie miał wyrobiony własny pogląd, który po wielu latach opisał we wspomnieniach „My Early Life”. Pogląd ten przedstawił dość szczerze, pisząc: „Stosunek uczuciowy Hiszpanów do Kuby był dokładnie taki sam, jak nasz do Irlandii. Pomyślałem sobie, że ci «foreigners», jacyś tam cudzoziemcy, są wręcz bezczelni posługując się wobec swoich kolonii tym samym językiem, jakim my szermujemy, gdy mowa o naszych posiadłościach kolonialnych. Stwierdziwszy to wszakże poprzestałem na zachowaniu odkrycia w swojej «przechowalni pamięciowej»”.

Winston Churchill podczas cyklu wykładów w USA, 1900

Relacje z tych działań Churchill wysyłał do Daily Graphic. Rok później, w dzień swoich 21 urodzin, Churchill znalazł się po raz pierwszy na pierwszej linii frontu. W 1897 pojechał na Bałkany, by relacjonować wojnę grecko-turecką, która jednak zakończyła się przed jego przybyciem. Po krótkim pobycie w Anglii wrócił do Indii, gdzie wraz ze swoim regimentem tłumił powstanie Pasztunów. Relacje z tych walk wysyłał do „The Pioneer” i do „Daily Telegraph”. Po powrocie do Anglii Churchill wydał swoją pierwszą książkę – The Story of The Malakand Field Force.

Podczas pobytu w Indiach Churchill na wszystkie możliwe sposoby starał się dostać do armii lorda Kitchenera. W 1898 r. w końcu mu się to udało i został wysłany do Sudanu, gdzie Kitchener kończył właśnie tłumić powstanie mahdystów. Zdążył być jeszcze świadkiem szarży brytyjskiej kawalerii w bitwie pod Omdurmanem. Relacje z niej zdał w swej korespondencji do Morning Post. W październiku 1898 r. wrócił do Anglii i rozpoczął pisanie dwutomowego dzieła The River War, które zostało opublikowane w następnym roku.

W 1899 r. Churchill opuścił armię i zdecydował się spróbować swych sił w polityce. Z ramienia konserwatystów wystartował w wyborach uzupełniających w okręgu Oldham. Zajął tam trzecie miejsce i nie dostał się do Parlamentu.

12 października 1899 wybuchła w południowej Afryce wojna między Brytyjczykami a Afrykanerami, tzw. II wojna burska. Churchill wybrał się więc do Afryki jako korespondent wojenny. Podczas podróży pociąg Churchilla wpadł w zasadzkę. Churchill pomógł odblokować tory i ponownie ruszyć pociąg. Został przy tym ranny. Wkrótce później dostał się do burskiej niewoli i został osadzony w obozie jenieckim w Pretorii. Wkrótce jednak uciekł z obozu i, wspólnie z angielskim zarządcą kopalnianym, przeszedł 480 km i trafił do Lourenço Marques w portugalskim Mozambiku.

Ucieczka uczyniła z Churchilla bohatera wojennego. Po powrocie do kraju szybko przyłączył się do armii generała Bullera i towarzyszył jej w walkach o Ladysmith i w zdobywaniu Pretorii. Churchill przyłączył się do południowoafrykańskiego lekkiego regimentu konnego i był jednym z pierwszych Brytyjczyków, którzy wkroczyli do Pretorii. Churchill napisał dwie książki o tej wojnie – London to Ladysmith via Pretoria i Ian Hamilton’s March.

Początki działalności w Parlamencie[ | edytuj kod]

Plakat wyborczy Churchilla przygotowany na wybory uzupełniające w okręgu Oldham, 1899

Po powrocie z południowej Afryki Churchill ponownie spróbował swych sił w polityce. Dwie opublikowane książki o wojnie burskiej miały służyć promocji autora. Zamiar się powiódł i Churchill (ponownie startując jako kandydat konserwatystów) wygrał wybory powszechne w okręgu Oldham. Był jednak nieobecny na inauguracyjnym posiedzeniu Izby Gmin, gdyż zaangażował się w cykl wykładów w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, na których zarobił 10 000 funtów. Było to spowodowane tym, że Churchill był dość ubogi, a ówcześni parlamentarzyści nie pobierali żadnych uposażeń. Przed jednym z wykładów Churchilla prelekcję wygłosił Mark Twain. Churchill zjadł także obiad z wiceprezydentem Rooseveltem, ale obydwaj panowie nie rozmawiali ze sobą.

Po powrocie do Wielkiej Brytanii w lutym 1901 Churchill związał się z wewnątrzpartyjną opozycją wśród konserwatystów kierowaną przez lorda Hugh Cecila. Grupa nazywała siebie „The Hughligans”, przez analogię do „The Hoolingans”. Podczas swojej pierwszej sesji Churchill ostro protestował przeciwko polityce rządu względem armii. Szybko pokłócił się z lordem Cecilem i w 1903 opuścił jego stronnictwo. Znalazł się też wśród przeciwników lidera liberalnych unionistów Josepha Chamberlaina, koalicjanta konserwatystów, który proponował reformy gospodarcze, mające umocnić brytyjską potęgę ekonomiczną. Te działania spowodowały, że Churchill utracił wielu stronników, a deputowani konserwatystów często opuszczali salę obrad podczas jego przemówień.

Rozczarowanie konserwatystami spowodowało, że w 1904 Churchill zmienił partię polityczną, zostając deputowanym liberałów. Tam kontynuował swoją kampanię na rzecz wolnego handlu. W wyborach powszechnych 1906 r. kandydował w okręgu Manchester North West i te wybory wygrał.

Pierwsze urzędy[ | edytuj kod]

Po wygranej liberałów w wyborach Churchill został podsekretarzem stanu w ministerstwie ds. kolonii. Na tym stanowisku zajmował się przygotowaniem konstytucji dla podbitych krajów burskich – Transwalu i Oranii – oraz sprawą chińskich niewolników pracujących w południowoafrykańskich kopalniach. Zyskał też sławę świetnego mówcy i był uznawany za najbardziej prominentnego polityka niewchodzącego w skład gabinetu. Kiedy więc w 1908 nowy premier Herbert Henry Asquith mianował Churchilla Przewodniczącym Zarządu Handlu, nie przyjęto tego ze zdziwieniem. Zgodnie z ówczesnymi zwyczajami każdy nowo powołany minister musiał zrezygnować ze swojego miejsca w okręgu wyborczym i zostać ponownie wybrany w innym okręgu. Churchill utracił więc swoje miejsce w okręgu Manchester North West na rzecz konserwatysty Williama Joynson-Hicksa, ale został niedługo później wybrany z okręgu Dundee. Jako minister wprowadził radykalne reformy socjalne wspólnie z kanclerzem skarbu, Davidem Lloydem Georgem.

Churchill podczas strzelaniny na Sidney Street

W 1910 Churchill został mianowany ministrem spraw wewnętrznych. Na tym stanowisku został bohaterem skandalu. W 1911 doszło do strzelaniny na Sidney Street między Szkocką Gwardią a łotewskimi anarchistami. Churchill udał się na miejsce strzelaniny i zezwolił Gwardii na użycie broni. Nie dopuścił też na miejsce walk straży pożarnej. Został przy tej okazji sfotografowany, a zdjęcie wywołało sporą aferę. Arthur Balfour powiedział: On [Churchill] i fotograf razem ryzykowali swoje cenne życia. Ale o ile mogę zrozumieć co tam robił fotograf, to nie rozumiem co robił tam minister.

Również w 1910 Churchill sprzeciwił się stłumieniu przez wojsko robotniczych protestów w kopalni w Tonypandy. Ostatecznie wojsko zostało użyte do pilnowania kopalń i niedopuszczania do zamieszek. Była to pierwsza interwencja wojska w sprawy cywilne i przysporzyła ona Churchillowi poparcia w Walii.

Jako minister spraw wewnętrznych Churchill, który był zdecydowanym przeciwnikiem praw wyborczych kobiet, nakazał policji używanie brutalnych metod wobec sufrażystek. W konsekwencji został wychłostany szpicrutą przez jedną z kobiet na dworcu w Bristolu.

W 1911 Churchill został Pierwszym Lordem Admiralicji. Urząd ten sprawował przez kolejne 4 lata. Zreformował Royal Navy, wyposażając ją w najnowocześniejszy sprzęt, m.in. lotnictwo morskie, oraz zastępując węgiel ropą naftową jako paliwem okrętowym. Opowiadał się też za wzmożoną ochroną brytyjskich interesów na polach naftowych Mezopotamii, podległej wtedy jeszcze Imperium Osmańskiemu.

Upadek i powrót do wpływów[ | edytuj kod]

Churchill, jego brat John i kuzyn Viktor, 1914

W sierpniu 1914, po ataku wojsk niemieckich na neutralną Belgię, w Wielkiej Brytanii rozgorzała dyskusja, czy przystępować do toczącej się wojny. Spory wpływ na ostateczną decyzję brytyjskiego rządu miał Churchill, który jako pierwszy lord Admiralicji postawił Royal Navy w stan gotowości bojowej, co zadecydowało o przystąpieniu Wielkiej Brytanii do I wojny światowej. Nastąpiło to 4 sierpnia 1914 r. Wkrótce też rozpoczęła się morska blokada Niemiec.

Następny rok przyniósł załamanie się politycznej pozycji Churchilla. Negatywna sytuacja na froncie zachodnim i słaba sytuacja Rosji spowodowały, że w Paryżu i Londynie zaczęto zastanawiać się nad otwarciem nowego frontu. W listopadzie 1914 Churchill zaproponował atak na półwysep Gallipoli, którego zdobycie otwierało dla aliantów cieśniny Bosfor i Dardanele, umożliwiało zaopatrywanie Rosji przez Morze Czarne, mogło wyeliminować Turcję z wojny jako sojusznika państw centralnych i skłonić Grecję i Bułgarię do opowiedzenia się po stronie Ententy. W styczniu 1915 r. plan został zaaprobowany przez brytyjski rząd.

Inwazja na półwysep Gallipoli okazała się katastrofą. Dowództwo brytyjskie popełniało błąd za błędem, a Turcy stawili silniejszy opór, niż spodziewał się Churchill. W ciągu rocznych walk straty po stronie aliantów wynosiły 44 000 zabitych i 97 000 rannych. Churchill i Pierwszy Lord Morski lord Fisher podali się do dymisji, wzajemnie oskarżając się o niepowodzenia. Churchill przez pewien czas sprawował jeszcze urząd Kanclerza Księstwa Lancaster, ale wkrótce podał się do dymisji i opuścił rząd. Zaciągnął się ponownie do armii i przez kilka miesięcy dowodził batalionem na froncie zachodnim.

Sytuacja zmieniła się w grudniu 1916, kiedy to upadł rząd Asquita. Nowy premier, Lloyd George, nie odważył się początkowo przyjąć Churchilla do gabinetu. Wreszcie jednak, w lipcu 1917, Churchill został ministrem uzbrojenia, zaś po dwóch latach był już ministrem wojny. Na tym stanowisku podjął decyzję o interwencji Brytyjczyków w rosyjskiej wojnie domowej. Churchill był zadeklarowanym antybolszewikiem i twierdził, że „bolszewizm należy zdusić w zarodku”. Interwencja nie zyskała jednak poparcia polityków i społeczeństwa, którzy po zakończeniu wielkiej i krwawej wojny nie mieli ochoty brać udziału w odległym konflikcie. W 1920 ostatnie oddziały brytyjskie zostały ewakuowane z Rosji. 20 lutego 1920 roku opublikował w „Illustrated Sunday Herald” artykuł pod tytułem „Syjonizm kontra bolszewizm – walka o duszę narodu żydowskiego”, w którym stwierdzał, że komunizm jest tworem „machinacji międzynarodowego żydostwa”.

Dwudziestolecie międzywojenne[ | edytuj kod]

Tłuste lata dwudzieste[ | edytuj kod]

Imperium brytyjskie w 1921

W tym samym 1920 Churchill rozkazał użyć gazów bojowych podczas powstania Kurdów i Arabów w Iraku, świeżo wówczas poddanym pod władzę brytyjską. Tym samym jest on pierwszym człowiekiem, który wydał rozkaz użycia gazów bojowych przeciwko cywilom.

W 1921 Churchill został mianowany ministrem kolonii. Na tym stanowisku był jednym z sygnatariuszy traktatu angielsko-irlandzkiego, powołującego Wolne Państwo Irlandzkie.

W październiku 1922 Churchill poddał się operacji usunięcia wyrostka robaczkowego. Kiedy wyszedł ze szpitala okazało się, że rząd upadł, a Partia Liberalna zaczęła się rozpadać. Wszystkie te okoliczności, wliczając w to osłabienie po operacji, sprawiły, że kampania wyborcza Churchilla była dość niemrawa i w wyborach 1922 Churchill zajął dopiero 4. miejsce. Swój okręg wyborczy w Dundee opuszczał, jak sam stwierdził, „bez urzędu, bez miejsca w Parlamencie, bez partii i bez wyrostka”. W 1923 spróbował szczęścia w okręgu Leicester, ale ponownie przegrał. Wtedy też zdecydował się opuścić Partię Liberalną i powrócić do konserwatystów, ale w kolejnych wyborach startował jako kandydat niezależny. Przegrał wprawdzie wybory uzupełniające w Londynie, ale wygrał wybory generalne w okręgu Epping i po dwuletniej przerwie ponownie zasiadł w Izbie Gmin. Rok później oficjalnie powrócił do Partii Konserwatywnej.

Jeszcze w 1924 premier Stanley Baldwin mianował Churchilla kanclerzem skarbu. Głównym zadaniem ministra było przywrócenie pełnej wymienialności funta na złoto, według standardów z 1914. Udało mu się to w 1925, ale zaowocowało deflacją, bezrobociem i wielkimi strajkami górników w 1926. Działania kanclerza skarbu skrytykował ekonomista John Maynard Keynes, który w artykule The Economic Consequences of Mr. Churchill dowodził, że przywrócenie standardów z 1914 doprowadzi do światowej zapaści. Sam Churchill przyznał, że była to jedna z najgorszych jego decyzji, ale główną odpowiedzialność przerzucał na dyrektora Banku Anglii, Montagua Normana, który doradził ten krok niezbyt znającemu się na ekonomii Churchillowi.

Podczas strajków 1926 Churchill domagał się użycia broni przeciwko protestującym. Na łamach rządowego magazynu British Gazette stwierdził, że „jeśli państwo nie złamie strajku generalnego, to strajk generalny złamie państwo”.

Chude lata trzydzieste[ | edytuj kod]

Churchill i lord Halifax, 1938

Po klęsce konserwatystów w wyborach 1929 przyszły chude lata dla Churchilla jako polityka. W ciągu dwóch lat został odsunięty od ścisłego kierownictwa partii w związku z jego protestami przeciwko ograniczeniom w handlu i próbom przyznania Indiom szerszej autonomii. Przeciwko temu ostatniemu protestował przez całe lata trzydzieste. Nie darzył również sympatią czołowego indyjskiego działacza niepodległościowego, Mahatmy Ghandiego, którego zwykł nazywać „półnagim fakirem”.

Te działania spowodowały, że kiedy Ramsay MacDonald tworzył w 1931 rząd narodowy, nie zaprosił do niego Churchilla. Jego akcje na politycznej giełdzie spadły jeszcze bardziej w 1936, kiedy udzielił poparcia królowi Edwardowi VIII w jego sporze z premierem Baldwinem. Spekulowano wówczas, że w wypadku dymisji rządu Baldwina (miała ona nastąpić, gdyby król odmówił abdykacji, czego domagał się Baldwin) stanowisko premiera otrzyma właśnie Winston Churchill. Do niczego takiego jednak nie doszło – król abdykował, zaś Churchill znalazł się w politycznej izolacji.

Przez większość lat trzydziestych Churchill nie udzielał się w życiu politycznym, spędzając czas głównie na pisaniu książek, wśród których znalazły się m.in. Marlborough: His Life and Times, biografia jego słynnego przodka Johna Churchilla, 1. księcia Marlborough, oraz Historia Anglików, która została jednak wydana dopiero w latach pięćdziesiątych.

Churchill był pierwszym z brytyjskich polityków, którzy sprzeciwiali się polityce ustępstw wobec kanclerza III Rzeszy, Adolfa Hitlera, tzw. appeasementu, którą prowadził rząd Neville’a Chamberlaina. Po powrocie premiera z Monachium z tekstem porozumienia, które miało „zapewnić pokój naszym czasom”, Churchill stwierdził: „Nasz rząd miał do wyboru hańbę i wojnę. Wybrał hańbę, a wojnę będzie miał i tak”. Taka energiczna działalność zjednała Churchillowi wielu zwolenników w szeregach Partii Konserwatywnej i pozwoliła mu odbudować swoją pozycję.

II wojna światowa[ | edytuj kod]

Objęcie urzędu premiera[ | edytuj kod]

Po wybuchu II wojny światowej premier Chamberlain zaproponował Churchillowi stanowisko ministra bez teki. Ostatecznie jednak Churchill wszedł w skład gabinetu jako pierwszy lord Admiralicji. W Royal Navy przyjęto to stwierdzeniem „Winston wrócił!”. Wobec braku jakichkolwiek działań wojennych na froncie zachodnim (tzw. dziwna wojna), jedynymi działaniami wojennymi aliantów zachodnich były właśnie operacje morskie, w których Royal Navy odnosiła drobne sukcesy, ale i dotkliwe porażki. Na polecenie Churchilla przystąpiono do montowania na okrętach marynarki stacji radiolokacyjnych, rozpoczęto tworzenie konwojów i uzbrajanie statków handlowych. Churchill był również autorem planu prewencyjnego zajęcia norweskiego portu Narwik, który dawałby aliantom kontrolę nad przewozem rudy żelaza ze Szwecji. Pozostali członkowie gabinetu zablokowali jednak ten pomysł. Innym jego pomysłem było m.in. zaminowanie Renu (operacja „Royal Marine”).

Po ataku Niemiec na Belgię, Holandię, Luksemburg i Francję 10 maja 1940 i niepowodzeniach w Norwegii rząd Chamberlaina stracił zaufanie społeczeństwa. 10 maja Chamberlain podał swój gabinet do dymisji. Funkcję premiera zamierzano powierzyć lordowi Halifaksowi, ale ten odmówił, uważając, że nie będzie mógł efektywnie rządzić, zasiadając w Izbie Lordów. Po naradzie z kierownictwem partii zasiadających w Izbie Gmin Chamberlain zdecydował się wskazać na swojego następcę Winstona Churchilla. Jeszcze tego samego dnia król Jerzy VI powierzył mu misję tworzenia rządu.

Bitwa o Anglię[ | edytuj kod]

Churchill wizytuje w towarzystwie Władysława Sikorskiego jednostkę Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, 1940

Churchill był zdeterminowany prowadzić wojnę z Niemcami do samego końca. W tym celu usunął z gabinetu zwolenników pokoju z Niemcami. Najbardziej wpływowy z nich, lord Halifax, został wysłany jako ambasador do Waszyngtonu. W swoim pierwszym przemówieniu do Brytyjczyków Churchill oznajmił, że „nie ma nic do zaoferowania, tylko krew, trud, łzy i pot” (I have nothing to offer but blood, toil, tears and sweat). Po kapitulacji Francji odrzucił pokojowe propozycje Hitlera. W przededniu bitwy o Anglię zapowiedział: „Obronimy naszą Wyspę bez względu na cenę, będziemy walczyć na plażach, będziemy walczyć na lądowiskach, będziemy walczyć na polach i na ulicach, będziemy walczyć na wzgórzach, nigdy się nie poddamy” (We shall defend our island, whatever the cost may be, we shall fight on the beaches, we shall fight on the landing grounds, we shall fight in the fields and in the streets, we shall fight in the hills; we shall never surrender).

Odparcie powietrznej ofensywy Luftwaffe przysporzyło Churchillowi licznych zwolenników. Sam premier o uczestnikach bitwy o Anglię powiedział, że „nigdy w historii wojen tak wielu nie zawdzięczało tak wiele tak niewielu” (Never in the field of human conflict was so much owed by so many to so few). Dzięki dobrym stosunkom z prezydentem USA Franklinem Delano Rooseveltem udało się uzyskać pomoc gospodarczą Stanów Zjednoczonych na zasadach ustawy o pożyczce i dzierżawie (Lend-Lease Act). 14 sierpnia 1941 obaj politycy podpisali na pokładzie pancernika HMS „Prince of Wales” Kartę Atlantycką, która była pierwszym krokiem na drodze do utworzenia Organizacji Narodów Zjednoczonych. Churchill wspierał również ruch oporu w okupowanej Europie. Na jego polecenie utworzono Zarząd Operacji Specjalnych (Special Operations Executive, SOE) z Frankiem Nelsonem na czele.

Churchill wykorzystywał swój talent mówcy, aby zachęcić Brytyjczyków do dalszych poświęceń. Wiele z wypowiedzianych przez niego zdań przeszło do historii. Niektóre przykłady podane są wyżej. Inne słynne zdanie zostało wypowiedziane 10 listopada 1942 i dotyczyło zwycięskiej II bitwy pod El Alamein: „To nie jest koniec. To nie jest nawet początek końca. Ale to jest, być może, koniec początku” (This is not the end. It is not even the beginning of the end. But it is, perhaps, the end of the beginning).

Podczas II wojny Churchill przeżył dwa ataki serca. Pierwszy w grudniu 1941 r., drugi w grudniu 1943. W czasie II wojny światowej jego nazwisko naziści niemieccy umieścili na liście wrogów III Rzeszy, tzw. Czarnej Księdze.

Wielka Koalicja[ | edytuj kod]

Czang Kaj-szek, Franklin D. Roosevelt i Churchill na konferencji w Kairze, 1943

Sytuacja polityczna i wojskowa Wielkiej Brytanii uległa radykalnej zmianie w 1941. Do tej pory walczyła ona z hitlerowskimi Niemcami praktycznie sama, dysponując jedynie dość ograniczonym wsparciem w postaci armii wystawianych przez brytyjskie dominia oraz rządy okupowanych przez hitlerowców państw, które rezydowały w Londynie. W 1941 do wojny przeciwko Niemcom włączyły się Związek Radziecki, ich dotychczasowy sojusznik, zaatakowany 22 czerwca 1941, oraz Stany Zjednoczone, po ataku na Pearl Harbor. Owe trzy najpotężniejsze państwa, tzw. Wielka Trójka, zdobyły decydujący wpływ na ustalanie działań wojennych i powojennego porządku na świecie. Robiły to bez udziału mniejszych państw koalicji antyhitlerowskiej, a czasami wbrew ich woli.

Z tej trójki przywódców, Churchilla, Roosevelta i Stalina, to właśnie premier Wielkiej Brytanii miał najsłabszą pozycję. Stalinowi nie ufał, ale sojusz z nim traktował jako zło konieczne do wygrania wojny (po ataku na Związek Radziecki Churchill powiedział w Parlamencie, że „gdyby Hitler najechał piekło, udzieliłbym w Izbie Gmin najlepszych rekomendacji Lucyferowi”). Roosevelt z kolei całkowicie ufał Stalinowi, zadowolony, że główny ciężar wojny w Europie ponosi Związek Radziecki. Jego główną obawą była możliwość zawarcia odrębnego pokoju niemiecko-radzieckiego, co Stalin umiejętnie wykorzystywał. Roosevelt zwykle popierał pomysły Stalina, na co Churchill musiał się zgodzić, gdyż Wielka Brytania była uzależniona od gospodarczej i militarnej pomocy USA. Churchill zdawał sobie z tego sprawę i już od początku swojej działalności jako premiera zabiegał o amerykańskie subsydia. Jeszcze w 1940 udało mu się wytargować dostawy amerykańskiego uzbrojenia do Wielkiej Brytanii, a w 1941 wynegocjował pomoc finansową w wysokości 1,082 mld dolarów (rok później pomoc ta wyniosła 4,757 mld dolarów).

Churchill w Normandii, 1944

Głównym celem polityki Churchilla było usunięcie oddziałów państw „Osi” z basenu Morza Śródziemnego. Jego pomysłami były operacja „Torch” w 1942 r., desant aliantów na Sycylię, a w czasie kampanii włoskiej desant pod Anzio (który nieomal nie zakończył się tak samo tragicznie dla strony atakującej jak Gallipoli). Planował również przeprowadzenie inwazji kontynentu w 1944 r. poprzez zasadniczą operację desantową na Bałkanach, ale nie udało mu się tych planów zrealizować, gdyż natrafił tu na sprzeciw Stalina, który obawiał się brytyjskich wpływów w Europie centralnej i na Bałkanach. Na pierwszym spotkaniu Wielkiej Trójki w Teheranie (28 listopada – 1 grudnia 1943) Roosevelt poparł Stalina i Churchill musiał zgodzić się na operację inwazyjną we Francji. Bałkańskie plany Churchilla zostały zrealizowane w szczątkowej formie poprzez desant brytyjski w Grecji i portach Albanii w październiku 1944, a następnie zbrojne rozbicie ELAS (najsilniejszej organizacji greckiego podziemia kierowanej przez republikańską lewicę i komunistów) i uniemożliwienie w ten sposób przejęcia władzy w Grecji przez przeciwników monarchii. Brytyjczycy byli przeciwni zarówno surowemu karaniu kolaborantów, jak i zniesieniu monarchii, czy też przejęciu władzy przez grecką centro-lewicę. Toteż już w październiku 1944 r. Churchill zalecił swym dowódcom nierozwiązywanie i ochronę greckich formacji kolaboracyjnych. Następnie, w początkach grudnia 1944, Churchill zalecił gen. Scobiemu „Niewahanie się w potraktowaniu Aten tak, jak traktuje się zbuntowane miasto wroga”. Partyzantów ELAS nie poparł też ZSRR, z którym Winston Churchill już uprzednio uzgodnił swe postępowanie wobec Grecji (i Polski), w dniach 9–10 października 1944 r. w trakcie swej konferencji ze Stalinem w Moskwie W efekcie tych, a także dalszych działań Grecja pozostała w sferze wpływów brytyjskich, a kontrola nad nią zabezpieczyła interesy Imperium Brytyjskiego na Cyprze i części Bałkanów.

Churchill, Franklin Delano Roosevelt i Józef Stalin w Jałcie

Wielka Trójka zbierała się jeszcze dwukrotnie – w dniach 4–11 lutego 1945 w Jałcie (gdzie ustalono podział stref wpływów w Niemczech i Europie), oraz w dniach 17 lipca–2 sierpnia 1945 w Poczdamie, gdzie powtórzono ustalenia z Jałty. Konferencję poczdamską Churchill opuścił 26 lipca, by poznać wyniki odbywających się w Anglii wyborów parlamentarnych. Do Poczdamu już nie wrócił.

Po II wojnie[ | edytuj kod]

Churchill nie wyraził zgody na publikację wspomnień swojego osobistego ochroniarza z okresu wojny, Waltera H. Thompsona, spisanych jeszcze w 1945 roku, a nawet podjął starania, by uniemożliwić ją środkami prawnymi, administracyjnymi i finansowymi.

Pomimo niezaprzeczalnych zasług Churchilla jako premiera podczas II wojny światowej, pierwsze powojenne wybory przyniosły ciężką klęskę konserwatystów i zwycięstwo Partii Pracy. Część historyków komentując wynik wyborów stwierdziła, że najprawdopodobniej Brytyjczycy uznali, że człowiek, który nadawał się na czas wojenny, nie nada się na czas pokoju. Inni dopatrywali się tu nie tyle stosunku do Churchilla, ile rozczarowania społeczeństwa konserwatywnymi rządami Baldwina i Chamberlaina z lat trzydziestych. W każdym razie następne 6 lat Churchill spędził jako lider partii opozycyjnej.

Winston Churchill był jednym z pierwszych polityków, którzy poparli ideę zjednoczenia Europy. To on był pomysłodawcą utworzenia „Stanów Zjednoczonych Europy”. Wspierał również sojusz z Francją. To dzięki niemu uzyskała ona stałe miejsce w Radzie Bezpieczeństwa ONZ, gdyż Churchill chciał zminimalizować wpływy ZSRR. Churchill jest również popularyzatorem terminu „żelazna kurtyna”, określającego linię podziału Europy na blok wschodni i zachodni. Termin ten został użyty przez niego po raz pierwszy w treści telegramu, który wysłał rankiem 12 maja 1945 do nowego prezydenta Stanów Zjednoczonych Harry’ego Trumana. Następnie sformułowania tego użył już jako były premier w trakcie słynnego przemówienia w Fulton (Missouri) w dniu 5 marca 1946 r. Churchill nie był autorem tego określenia, mógł je zaczerpnąć z poematu Wasilija Rozanowa z 1918 r. „Apokalipsa naszych czasów”.

Drugi raz u władzy[ | edytuj kod]

Churchill, Elżbieta II i Karol, 1953

Wybory 1951 r. przyniosły klęskę laburzystom i ponownie wyniosły do władzy konserwatystów. Winston Churchill (od 1945 startujący z okręgu Woodford) objął więc ponownie stanowisko premiera. Podczas swojej kadencji odnowił ścisłe związki Wielkiej Brytanii ze Stanami Zjednoczonymi, które sam nazwał „specjalnymi relacjami” (special relations) i aktywnie zaangażował się w ustalanie powojennego ładu światowego. Podczas sprawowania przez niego urzędu na dalszy plan zeszły sprawy wewnętrzne, zepchnięte tam przez ważne wydarzenia międzynarodowe, związane ze stopniowym upadkiem brytyjskiego imperium kolonialnego. Szczególnie pochłaniały one uwagę Churchilla, jako że był gorącym zwolennikiem przywrócenia Wielkiej Brytanii statusu światowej potęgi.

Operacja „Ajax”[ | edytuj kod]

W 1951 premierem Iranu został liberał i demokrata Mohammad Mosaddegh. Rozpoczął nacjonalizację przemysłu naftowego, który wówczas praktycznie całkowicie znajdował się w rękach Wielkiej Brytanii posiadającej większościowe udziały w Anglo-Irańskiej Kompanii Naftowej (później przekształconej w koncern BP). Mossadegh był niesłusznie oskarżany o komunizm i współpracę ze Związkiem Radzieckim. Churchill zdecydował się podjąć potajemną akcję przeciwko irańskiemu premierowi na rzecz szacha Mohammada Rezy Pahlaviego. Do pomocy udało się nakłonić prezydenta USA Dwighta Eisenhowera używając do tego zmasowanej propagandy i fałszywych informacji wywiadowczych. Zorganizowana przez CIA i nieudolnie przeprowadzona akcja w końcu pozwoliła szachowi na usunięcie demokratycznie wybranego premiera w dn. 22 sierpnia 1953 r. i przejęcie pełnej kontroli nad Iranem. Szach przyjął politykę uległości wobec Zachodu, a Wielka Brytania odzyskała kontrolę nad Kompanią Naftową aż do rewolucji islamskiej 1979.

Powstanie Mau Mau[ | edytuj kod]

W 1951 nieporozumienia na tle podziału ziemi w Kenii doprowadziły do skarg rdzennej ludności na faworyzowanie białych osadników. Odrzucenie skarg przez władze kolonialne spowodowało przejęcie wpływów w kenijskim społeczeństwie przez ugrupowania radykalne i wybuch, wspieranego przez Związek Radziecki powstania w 1952, zwanego powstaniem Mau Mau (ludności z plemienia Kikuju rugowanej ze swojej ziemi). 17 sierpnia wprowadzono stan wyjątkowy, a Churchill wysłał do Kenii brytyjskie wojska w celu stłumienia rebelii. Wojna była prowadzona z wielkim okrucieństwem z obydwu stron, doprowadziła też do podziału Kenijczyków na wspierających rebelię i wiernych Koronie Brytyjskiej.

Działania rządu brytyjskiego nie spotykały się początkowo z poparciem opinii publicznej. Zmieniło się to w 1953, kiedy rebelianci zmasakrowali członków plemienia Kikuju, popierających Brytyjczyków. Przechyliło to szalę opinii publicznej na stronę Wielkiej Brytanii. Churchill prowadził walkę z powstaniem przy użyciu zarówno środków militarnych, jak i idąc na ustępstwa wobec ludności. Dowodzący w Kenii generał George Erskine odniósł spore sukcesy wypierając rebeliantów ze stolicy Kenii, Nairobi (operacja „Anvil”, 1954), oraz większości prowincji (operacja „Hammer”, 1954). Brytyjczycy zorganizowali obozy pracy dla podejrzanych o przynależność lub sympatię dla Mau Mau, w których stosowano nazistowskie metody zmuszania więźniów do pracy. Po kilku latach zdławiono opór. Churchill mógł więc zaproponować rozmowy pokojowe, ale zostały one zerwane niedługo po jego rezygnacji. Powstanie zostało ostatecznie stłumione w 1960, ale narastające nieporozumienia między Kenijczykami a rządem brytyjskim spowodowały ogłoszenie niepodległości Kenii w 1963.

Malezja[ | edytuj kod]

 Osobny artykuł: powstanie malajskie.

Kolejnym wydarzeniem zagrażającym pozycji i interesom Zjednoczonego Królestwa i pochłaniającym uwagę Churchilla była wojna niepodległościowa na Malajach, którą zorganizowała Malajska Armia Narodowo-Wyzwoleńcza (Malayan Races Liberation Army, MRLA). Churchill ponownie zastosował strategię łączenia działań militarnych z próbami budowania sojuszu z przeciwnikami MRLA. Była to tzw. kampania zdobywania „serc i umysłów”, jednocześnie stosowano brutalne metody walki z rebeliantami – wojska brytyjskie użyły broni chemicznej (kwas 2,4-dichlorofenoksyoctowy i kwas 2,4,5-trichlorofenoksyoctowy) oraz jak wykazano, dokonywało masakr cywilnych mieszkańców, egzekucji na jeńcach oraz stosowało tortury i okaleczanie partyzantów czy osób podejrzanych o sprzyjanie im. Dla Brytyjczyków Malaje były szczególnie ważne, gdyż po ogłoszeniu niepodległości przez Indie, Birmę i Singapur, były one jedyną brytyjską kolonią w tym regionie. W okresie największego natężenia walk stacjonowało tam 35 000 brytyjskich żołnierzy. Polityka Churchilla zaczęła odnosić sukcesy i ruch oporu stopniowo tracił poparcie ludności. Ostatecznie walki wygasły w 1960, jednak Brytyjczykom nie udało się utrzymać Malajów. Wybory 1955 przyniosły spory sukces zwolennikom niepodległości. W 1957 proklamowali oni niepodległość Malezji.

W kwietniu 1955 z powodu pogarszającego się stanu zdrowia Churchill zrezygnował z funkcji premiera i lidera Partii Konserwatywnej oraz wycofał się z czynnego życia politycznego. Oba stanowiska przejął dotychczasowy minister spraw zagranicznych, Anthony Eden.

Zainteresowania[ | edytuj kod]

Kiedy nie przebywał w Londynie i nie zajmował się działalnością polityczną, Churchill lubił spędzać czas w Chartwell House w Kencie. Razem z żoną kupił tę rezydencję w roku 1922. Podczas pobytów w niej Churchill lubił pisać, malować oraz podziwiać słynne czarne łabędzie.

Churchill namalował ponad 500 obrazów i wykonał 2 rzeźby. Otrzymał również dyplom z Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Londynie. Po jego śmierci obrazy zostały skatalogowane przez Davida Coombsa przy wsparciu rodziny Churchillów. Coombs wydał na ten temat dwie książki. Obecnie obrazami Churchilla zajmuje się Tony Malone. Wiele z nich znajduje się jednak w rękach prywatnych, osiągając na aukcjach ceny do miliona dolarów.

Podobnie jak większość polityków w tym czasie Churchill należał do różnych klubów i stowarzyszeń. Jeszcze jako działacz Partii Liberalnej należał do Reform Club i National Liberal Club, zaś po przejściu do Partii Konserwatywnej był członkiem Athenaeum, Boodle’s, Bucks i Carlton Club. Churchill nie lubił jednak przebywać w klubach i spędzał w nich mało czasu, preferując spotkania i obiady w Ritzu, Savoy Grill lub w stołówce Izby Gmin, razem z innymi deputowanymi.

Churchill jako pisarz[ | edytuj kod]

Churchill pisał wiele książek, które początkowo były sposobem na zarobienie pieniędzy, gdyż mimo swojego arystokratycznego pochodzenia niewiele ich odziedziczyl (większość została wydana przez matkę). Nie był wykształconym historykiem, ale od młodości czytał książki historyczne. Wpływ wywarły na niego m.in. historia angielskiej wojny domowej Clarendona, Upadek imperium rzymskiego Gibbona i Historia Anglii Macaulaya. Nie interesował się historią społeczną i ekonomiczną, poświęcał natomiast wiele uwagi sprawom politycznym i wojskowym.

Prace Churchilla można podzielić na trzy kategorie. Do pierwszej zaliczają się prace dotyczące historii własnej rodziny, czyli biografia ojca Life of Lord Randolph Churchill z 1906 r. oraz biografia 1. księcia Marlborough pt. Marlborough: His Life and Times z lat 1933–1938 w czterech tomach.

Druga kategoria obejmuje prace autobiograficzne oraz wczesne zapiski reporterskie. Należą do nich The Story of the Malakand Field Force z 1898 r., The River War z 1899 r., London to Ladysmith via Pretoria, Ian Hamilton’s March z 1900 r. oraz autobiografię My Early Life z 1930 r. Jego książki z lat 1898–1900 zawierają wiele informacji o kolonialnych wojnach Wielkiej Brytanii, przy czym były one rodzajem autopromocji Churchilla, który kandydował do Izby Gmin w 1900 r.

Najwięcej uznania przyniosły Churchillowi prace należące do trzeciej kategorii – wielotomowe opracowania historyczne, takie jak „Światowy Kryzys” (The World Crisis, 1923–1931), sześciotomowa historia II wojny światowej „II wojna światowa” (The Second World War, 1948–1953) oraz „Historia Anglików” (A History of the English–Speaking Peoples, 1956–1958) w czterech tomach.

Właśnie te jego prace, zwłaszcza historia II wojny światowej, spowodowały, że w 1953 r. został laureatem Literackiej Nagrody Nobla za mistrzostwo opisu historycznego i biograficznego, jak i doskonałe przemowy w obronie wysokich ludzkich wartości.

Związki z nauką[ | edytuj kod]

W czasie służby w Indiach Churchill zaczął czytać książki naukowe i popularnonaukowe, w tym te przysyłane przez matkę. Oprócz korespondencji z frontów wojen kolonialnych zaczął też pisać artykuły i eseje popularnonaukowe, przy czym zakres tematyczny jego publikacji był szeroki, obejmując m.in. zagadnienie życia we Wszechświecie, perspektyw opanowania reakcji syntezy jądrowej czy zagadnienia eksploracji Układu Słonecznego.

Churchill był pierwszym przywódcą na świecie, który zatrudniał doradcę ds. nauki. Jako premier tworzył klimat sprzyjający rozwojowi nauki, m.in. wspierał rozwój nowych technologii (radarów i programu nuklearnego). Przyjaźnił się także z przedstawicielami świata nauki, m.in. Bernardem Lovellem, Frederickiem Lindemannem i H.G. Wellsem.