Zamek Spiski

Spiska Kapituła – religijne centrum Spisza

Rynek w Lewoczy z ratuszem i kościołem Świętego Jakuba związanym z twórczością spiskiego rzeźbiarza późnego gotyku Mistrza Pawła

Spisz (łac. Scepusium, słow. Spiš, niem. Zips, węg. Szepes) – region historyczny, położony w Centralnych i Wewnętrznych Karpatach Zachodnich, w dorzeczu górnego Popradu, górnego Hornadu oraz w części dorzecza Dunajca (na wschód od Białki). Na północnym zachodzie Spisz sąsiaduje z Podhalem, na północy z ziemią sądecką, na wschodzie z Szaryszem, na południu z Abovem i Gemerem, na południowym zachodzie z Liptowem (zobacz: Regiony Słowacji).

Obecnie Spisz jest podzielony granicą państwową na części należące do Polski i Słowacji (zobacz: Polski Spisz). Powierzchnia całego Spisza wynosi ok. 3,7 tys. km², części słowackiej – ok. 3,5 tys. km², części polskiej – 195,5 km². Na Spiszu wyróżnia się dwa subregiony:

Pod względem geograficznym w granicach Spisza znajdują się, w całości lub w części, następujące regiony: Kotlina Popradzka, Kotlina Hornadzka, Tatry Wschodnie, Tatry Niżne, Góry Straceńskie, Góry Lewockie, Pogórze Spisko-Gubałowskie i Pieniny.

Największe lub najbardziej znane miejscowości Spisza to Poprad, Kieżmark, Nowa Wieś Spiska, Lewocza, Spiskie Podgrodzie (ze Spiską Kapitułą) i Stara Lubowla. W polskiej części Spisza znajduje się 14 wsi: Czarna Góra, Dursztyn, Falsztyn, Frydman, Jurgów, Kacwin, Krempachy, Łapszanka, Łapsze Niżne, Łapsze Wyżne, Niedzica, Nowa Biała, Rzepiska i Trybsz. Należą one do trzech gmin, spośród których tylko gmina Łapsze Niżne ma charakter wyłącznie spiski.

Historia[ | edytuj kod]

Najstarsze ślady człowieka na Spiszu pochodzą z paleolitu. W Gánovcach koło Popradu znaleziono trawertynowy odlew czaszki człowieka neandertalskiego. Koło Spiskiego Czwartku odkryto pozostałości osady z epoki brązu. Niemal na całym obszarze Spisza znajdowano ślady kultury celtyckiej i rzymskiej. Słowianie dotarli nań z dorzecza Wisły oraz z Bałkanów. W IX w. Spisz stanowił część państwa wielkomorawskiego. Z tego okresu pochodzą osady w okolicach Lewoczy oraz miejscowości Nemešany, Smižany, Biała Spiska, Spiska Nowa Wieś, Wielka i Gelnica.

Prawdopodobnie w 1001 roku król Polski Bolesław Chrobry przyłączył do swego królestwa większość ziem spiskich, aktualnie należących do Słowacji. Część z nich stracił już w 1018 roku. W wyniku naporu Węgier południowa granica Polski przesuwała się stopniowo ku północy. Na tereny Spisza Węgry wkroczyły w II połowie XI w. i od tego czasu przez następne trzy stulecia stopniowo przejmowały dalsze tereny, działając metodą faktów dokonanych: intensywnie je kolonizując i wykonując na nich coraz więcej uprawnień administracyjnych. Na tym terenie funkcjonowała polska kasztelania spiska wzmiankowana jeszcze w Kronice Wielkopolskiej pod datą 1136 z nazwą Spis. Pierwsza wzmianka o Spiszu (okolicach Spiskiego Zamku) pochodzi z dokumentu króla węgierskiego Andrzeja II z 1209 roku. Granica polsko-węgierska na terenie Spisza przed XIV w. przebiegała najprawdopodobniej doliną Hornadu. Później Węgry wkroczyły na teren kotliny Popradu i w początku XIV w. na Zamagurze. Około połowy XIV w. Polska utraciła okolice Podolińca i Starej Lubowli, należące wcześniej do ziemi sądeckiej.

Postępowała kolonizacja Spisza. Osiedlała się na nim polska ludność z Sądecczyzny, czego pozostałością są zachowane do dziś bliskie związki języka używanego we wschodniej Słowacji z językiem polskim. W XIII w., po zniszczeniach dokonanych przez Tatarów, na Spisz sprowadzono osadników niemieckich, głównie z Nadrenii, Śląska i prawdopodobnie z Saksonii, popularnie zwaną (również przez samych osadników) kolonizacją saską. Kolonizacja ta pozwoliła na szybkie odtworzenie sieci osadniczej zniszczonej przez najazdy mongolskie w latach 40. XIII w. oraz doprowadziła region do gospodarczego rozkwitu (górnictwo i rzemiosło). Na fali tej kolonizacji lokowano na prawie niemieckim większość miast spiskich.

W XV wieku nadeszła na te tereny kolejna fala osadnictwa – kolonizacja wołoska. Ludność pochodzenia wołoskiego, wywodząca się z Karpat Południowych, zasiedliła najwyższy, graniczny grzbiet Karpat Zachodnich. Wołosi zajmowali się głównie pasterstwem, ich osady lokowano na prawie wołoskim. Ludność wołoska była w znacznym stopniu zeslawizowana już w czasach tej kolonizacji, zaś w ciągu następnych stuleci przemieszała się ze wschodniosłowiańską grupę etniczną Łemków. Najogólniej mówiąc była to ta część Słowian, których wyodrębnienie etnicznie powstało z powodu zaszłości historycznych (Madziarzy byli w pewnym sensie kontynuatorami Wielkomorawskiej Rzeszy z jej uwarunkowaniami w postaci odrębności liturgicznych i wpływów wschodnich w religii). Drugim czynnikiem był fakt posiadania przez pewien początkowy okres prawie całego pasa Karpat we władaniu węgierskim (na północy aż po ziemie Lędzian), co ułatwiało akcje osadnicze i migracje pasterskie. Królowie oraz feudałowie węgierscy przez wieki posiadali klarowne poglądy w kwestiach osadnictwa i zagospodarowania obszarów im podległych, które konsekwentnie wcielano w życie. Osadnicy niemieccy w większości ulegli wpierw madziaryzacji a następnie słowakizacji, która jednak postępowała nad wyraz powoli. Niemieckie poczucie narodowe odrodziło się w pełni za sprawą niemieckich nauczycieli przybyłych z Czech i Moraw w czasach Republiki Czechosłowackiej. Część ludności niemieckiej do dziś zachowała niemieckie poczucie narodowe, kulturę i język.

Podział Spisza w latach 1412–1772:
         Polski Spisz (starostwo spiskie)
     Węgierski Spisz (Komitat Szepes)

8 listopada 1412 roku król Władysław Jagiełło pożyczył Zygmuntowi Luksemburskiemu 37 000 kop szerokich groszy praskich (ówcześnie ok. 7 ton czystego srebra, czyli ponad 8 ton monet). Pożyczkę zabezpieczono zastawem, w którego skład weszły miasta i miasteczka należące wcześniej do ziemi sądeckiej (i później wydzielone jako odrębna jednostka): Lubowla, Podoliniec i Gniazda (w miastach tych utworzono starostwo grodowe z siedzibą w Zamku Lubowelskim) oraz 13 miast spiskich: Biała, Lubica, Wierzbów, Spiska Sobota, Poprad, Straże, Spiskie Włochy, Nowa Wieś dziś Spiska Nowa Wieś, Ruszkinowce, Wielka, Spiskie Podgrodzie (ale nie Zamek Spiski), Maciejowce, Twarożne. Węgry kilkadziesiąt lat później podjęły próbę odzyskania zastawionych miast, ale wyrokiem sądu papieskiego, który odbył we Wrocławiu w końcu XV w., tereny te zostały przyznane na stałe Polsce i pozostały w jej granicach aż do 1769 roku. Zgodnie z traktatem z Wielkiej Waradyny z 24 lutego 1538 roku, Spisz miałby przypaść ewentualnemu potomkowi Jana Zapolyi. Ferdynand, cesarz Austrii nie przekazał tych ziem Janowi Zygmuntowi. Pozostałe przy Węgrzech miasta Spiszu utworzyły „prowincję 11 miast spiskich” (Provinz der 11 Zipser Städte, XI. Szepesi Városok Provinciájába), którego głównym ośrodkiem był Spiski Czwartek. Posiadały one szeroką autonomię, ale szybko zaczęły tracić na znaczeniu i już w 1465 stały się częścią państwa spiskiego, którego właścicielem był pan na Spiskim Zamku.

W kolejnych latach przez tereny spiskie przetoczyło się wiele wewnętrznych i międzynarodowych sporów (batalie husyckie, spory Jagiellonów z Władysławem Pogrobowcem, bunt bratrzyków, kolejne bunty chłopskie i antyhabsburskie w XVII i XVIII w.). W 1769, podczas konfederacji barskiej, cesarzowa austriacka Maria Teresa zagarnęła starostwo spiskie, a później także czorsztyńskie, nowotarskie i sądeckie. W miejsce starostw utworzono nową prowincję 16 spiskich miast (Provinz der 16 Zipser Städte) z ograniczoną autonomią, którą zlikwidowano dopiero w 1876 roku.

Stosunki narodowościowe Spiszu do 1918[ | edytuj kod]

Rynek w Podolińcu – jednym z miast zastawu spiskiego

Uzdrowisko Nowy Smokowiec i Tatry Wysokie, obraz z roku 1922

Skład narodowościowy ludności Spiszu był dość złożony. Większość ludności, zwłaszcza wiejskiej, stanowili Słowacy, na północy Polacy (Górale), w miastach mieszkali liczni Niemcy, na południu był spory odsetek ludności węgierskiej.

Według oficjalnych spisów węgierskich, które nie uznawały narodowości polskiej (i ludność polską zaliczano do słowackiej, wyjątkiem byli emigranci z Galicji), z 1869, 1900 i 1910 skład narodowościowy wyglądał następująco:

Szczególna była sytuacja północnego Spisza, zamieszkanego zwarcie przez ludność pochodzącą z terenów dzisiejszej Małopolski, co podkreślały wizytacje kościelne m.in. z II połowy XVIII w. (zasiedlenie z Niżnego i Skalnego Podhala oraz Sądecczyzny).

Sprawy narodowościowe zaczęły mieć istotne znaczenie od połowy XIX w. kiedy doszło do słowiańskiego przebudzenia narodowego i intensywnej madziaryzacji. Na Spiszu, acz nieco słabiej niż w zachodniej i środkowej Słowacji, zaczął się rozwijać narodowy ruch słowacki. Stosunkowo późno, bo od 1895 próby działań na rzecz rozbudzenia świadomości narodowej podjęli Polacy. Głównymi ośrodkami działalności polskiej przed I wojną światową były: Łapsze Niżne (zwane „Małą Warszawą”), Lendak i Jurgów. Ponadto we wsiach: Frydman, Dursztyn, Kacwin, Pilchów, Łąckowa, Żar, Rużbachy Niżne, Słowiańska Wieś, Krzyżowa Wieś i w mieście Biała Spiska funkcjonowały polskie tzw. „biblioteki”.