Rzym  (wł. Roma, łac. Roma) – stolica i największe miasto Włoch, położone w środkowej części kraju nad rzeką Tyber i Morzem Śródziemnym. Centrum administracyjne (comune speciale) ma powierzchnię 1287 km² i liczbę ludności 2 825 661, będąc trzecim co do wielkości miastem Unii Europejskiej. Miasto Stołeczne Rzym ma 4 331 856 mieszkańców. Rzym jest również stolicą regionu administracyjno-historycznego Lacjum (Lazio).

Rzym od starożytności znany jest jako Wieczne Miasto (łac. Roma Aeterna), a także „stolica świata” (łac. caput mundi – dosłownie „głowa świata”).

Rzym jest metropolią o znaczeniu globalnym, a także dużym węzłem komunikacyjnym z jednym z największych międzynarodowych portów lotniczych w Europie, który obsługuje ponad 38 milionów pasażerów rocznie, rozbudowaną siecią autostrad i linii kolei dużych prędkości. Światowy ośrodek turystyczny z bardzo bogatymi zabytkami starożytności i średniowiecza (kościoły, bazyliki, Koloseum, pałace, akwedukty, fontanny i wiele innych budowli), niezwykle bogate muzea, nowoczesne osiedla mieszkaniowe na przedmieściach. W 1960 roku organizował Letnie Igrzyska Olimpijskie. W 2017 roku Rzym odwiedziło 9,5 mln turystów w ciągu roku. Znajdują się tu siedziby dwóch organizacji ONZ: organizacji do spraw Wyżywienia i Rolnictwa oraz Międzynarodowego Funduszu Rozwoju Rolnictwa. W 2018 roku został zakwalifikowany na 65 miejscu wśród centrów finansowych świata.

W granicach Rzymu, na prawym brzegu Tybru, leży miasto-państwo Watykan, będący enklawą na terytorium państwowym Włoch.

Historia[ | edytuj kod]

Historia miasta w starożytności[ | edytuj kod]

Rzym powstał w epoce żelaza, jako osada Latynów, usytuowana na szczycie Palatynu. Jego mieszkańcy byli prostymi pasterzami owiec (około 800-750 p.n.e.). Z czasem zajęli się rzemiosłem i handlem z sąsiadami (bogactwo Rzymu pochodziło ze sprzedaży soli pozyskiwanej w salinach u ujścia Tybru). Ludności zaczęło przybywać i zasiedlono Eskwilin i Kapitol. Według tradycji, przekazanej nam przez Liwiusza, Rzym założył Romulus 21 kwietnia 753 p.n.e. i został jego pierwszym królem. Od tej daty liczona była historia miasta – „Ab urbe condita” lub A.U.C. (od założenia miasta, zobacz też kalendarz rzymski).

Wedle legendy wkrótce po założeniu miasta Rzymianie z powodu braku kobiet w mieście postanowili je zdobyć, napadając osadę sąsiednich Sabinów, położoną na wzgórzu Kwirynale. Zuchwały plan porwania Sabinek powiódł się. Gdy Sabinowie próbowali odbić kobiety, te namówiły ich do zawarcia rozejmu, a potem sojuszu z Rzymianami (zobacz: porwanie Sabinek). W rzeczywistości między Rzymianami i Sabinami faktycznie musiało dojść do unii około połowy VIII w. p.n.e.

Po śmierci Romulusa w Rzymie panowało kolejno sześciu królów. Tradycja podaje, że byli to: Numa Pompiliusz, Tullus Hostiliusz, Ankus Marcjusz, Tarkwiniusz Stary, Serwiusz Tuliusz i Tarkwiniusz Pyszny.

Łuk triumfalny Konstantyna Wielkiego

Mapa Rzymu pochodząca z 1870 r. (miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe w Poznaniu).

Numa Pompiliusz (około 715-673 p.n.e.) w czasie swego panowania miał wprowadzić m.in. kult Westy, a Ankus Marcjusz (642-617 p.n.e.) rozszerzył terytorium Rzymu aż do wybrzeży Morza Tyrreńskiego. Tradycja wydaje się jednak nieprawdziwa, gdyż siedmiu królów stanowiących w rzeczywistości sześć pokoleń (Tarkwiniusz Pyszny był synem Tarkwiniusza Starego) panowało przez ok. 225 lat. Społeczeństwo w tym czasie dzieliło się na dwie podstawowe grupy: patrycjuszy, należących do arystokracji i plebejuszy, którzy byli wolnymi obywatelami, ale nie mieli prawa do współudziału w administrowaniu miastem.

Patrycjusze byli prawdopodobnie potomkami Latynów, nazywano ich (łac.) patres. Tworzyli wspólnotę etniczną i religijną, to znaczy byli zorganizowani w szczepy (łac. gentes), które brały udział w tych samych kultach, a ich dzieci żeniły się i handlowały między sobą. Plebejusze natomiast pochodzili prawdopodobnie od Sabinów lub też był to element napływowy. Między patrycjuszami i plebejuszami mogły zachodzić relacje tylko jednego typu – klientelistycznego, co znaczyło, że plebejusz zostawał klientem, podporządkowując się którejś z rodzin patrycjuszowskich i w zamian otrzymywał protekcję prawną i ekonomiczną.

Panteon

W takim układzie przywódcy klanów (łac. patres gentium) byli wielkimi właścicielami ziemskimi, tworzącymi potężną oligarchię, podczas gdy plebejusze składali się z robotników najemnych, drobnych handlarzy, rzemieślników i właścicieli niewielkich poletek. Patrycjusze byli podzieleni na kurie, a jednostką podziału administracyjnego była tribus. Początkowo w Rzymie było ich trzy (Ramnes, Tities i Luceres). Rzymianie byli podzieleni także na 30 kurii. Tylko patrycjusze mieli obowiązek służby wojskowej. Każda kuria wystawiała 100 ludzi zbrojnych, a każda tribus 100 konnych.

Wnętrze Panteonu

W pewnym momencie władzę w mieście zdobyli Etruskowie, prawdopodobnie około 616 p.n.e. Najprawdopodobniej trzech ostatnich rzymskich królów było pochodzenia etruskiego. Około 565 p.n.e. zostały zbudowane pierwsze mury dookoła miasta.

| edytuj kod]

Ostatni z dynastii Tarkwiniuszy z przydomkiem Pyszny (łac. Superbus) został wygnany przez mieszkańców w 508 p.n.e. za okrucieństwo, tyranię i despotyzm. Rozczarowani władzą królów Rzymianie wprowadzili ustrój republikański.

Około roku 450 p.n.e. ogłoszono „Prawa dwunastu tablic”. W 390 p.n.e. Rzym przeżył najazd Galów, czyli Celtów. Po tym wypadku zdecydowano się wybudować nowe mury obronne, które zaczęto wznosić w 378 p.n.e. (Mury serwiańskie). W 312 p.n.e. rozpoczęto budowę pierwszej drogi rzymskiej via Appia i pierwszego akweduktu. W 293 p.n.e. został wprowadzony w Rzymie kult Eskulapa. W 289 p.n.e. założona została mennica w mieście w pobliżu świątyni Junony Moneta (Pamiętającej) – stąd nazwa pieniądza metalowego. W 264 p.n.e. odbyły się pierwsze igrzyska gladiatorów. W 220 p.n.e. została zbudowana via Flaminia, która łączyła Rzym z Adriatykiem.

Bazylika św. Piotra

Starożytny Rzym położony był na wzgórzach (collis, mons). Na północy wznosiło się wzgórze Pincius, na którym znajdowały się słynne ogrody Lukullusa (założone ok. 60 p.n.e.) i Salustiusza (powstałe po 45 p.n.e.). W 49 n.e. za panowania Klaudiusza wzgórze zwane Collis Hortulorum zostało włączone w obręb murów Rzymu. Obok położone było wzgórze Kwirynał ze świątynią Kwirynusa, świątynią Słońca wzniesioną przez Aureliana i świątynią Flawiuszów wzniesioną przez Domicjana. Kwirynał był dzielnicą willi i pałaców. Na wzgórzu Wiminał cesarz Dioklecjan zbudował termy. Wzgórze Eskwilin zajmowały m.in. ogrody Mecenasa, Dom Złoty Nerona, Portyk Liwii (Oktawian August), termy (Tytusa i Trajana), łuk triumfalny (Galienus), akwedukty Klaudiusza. Na wzgórzu Celius w V w. n.e. Petroniusz Maksymus zbudował nowe forum. Palatyn był siedzibą Romulusa (Roma Quadrata), a potem dzielnicą najbogatszych rzymian i cesarskich pałaców. Wzgórze Kapitol było centrum religijnym Rzymu. Tu znajdowały się świątynia Jowisza Kapitolińskiego z końca VI w. p.n.e., gdzie przechowywano księgi sybillińskie, świątynia Junony i świątynia Minerwy. Wzgórze Awentyn zajmowała najbiedniejsza dzielnica Rzymu. Na Awentynie znajdowały się świątynie: Cerery, Libera i Libery, później także świątynia Minerwy, opiekunki rzemieślników, oraz archiwum gminy plebejskiej. Na prawym brzegu Tybru wznosiło się wzgórze Janikulum, które pozostawało poza murami miejskimi, dopiero w III w. n.e. cesarze Aurelian i Probus otoczyli część Janikulum murami.

Ludność wiejska, której ziemie zdewastował Hannibal w 219 p.n.e., masowo przenosiła się do miasta, za nimi podążyli niewolnicy i wyzwoleńcy. Ludność Rzymu szybko podniosła się do ponad pół miliona. Imigrantom nie brakowało pracy, miasto się rozbudowywało, konstruowano drogi, akwedukty, targowiska i świątynie. A wszystko to z podatków, które napływały z prowincji. W 167 p.n.e. została sprowadzona do Rzymu biblioteka Perseusza króla Macedonii, a w 161 p.n.e. zostali wysiedleni z miasta greccy filozofowie. W 142 p.n.e. powstał pierwszy kamienny most na Tybrze. W okresie cesarstwa brzegi Tybru były połączone mostami: Fabrycjusza, Agryppy, Aureliusza, Cestiusza, Emiliusza i Probusa. W 46 p.n.e. została przeprowadzona (z inicjatywy Cezara) przez Sosigenesa reforma kalendarza rzymskiego.

W I w. p.n.e. armia rzymska, która była bardziej wierna swym dowódcom niż politykom, stworzyła okazję takim ludziom jak Gajusz Mariusz, Sulla, Pompejusz i Cezar, by mogli sięgnąć po władzę. W 44 p.n.e. Gajusz Juliusz Cezar, obaliwszy rządy Senatu, proklamował się dyktatorem permanentnym i miesiąc później zapłacił za to życiem. Przez 17 lat trwała wojna domowa, a w 27 p.n.e. August został pierwszym cesarzem. Był to koniec republiki rzymskiej.

Koloseum

| edytuj kod]

W 27 roku p.n.e. Gajusz Oktawiusz otrzymał od senatu tytuł augusta (wywyższony przez bogów). Republika rzymska przekształcona została w państwo o systemie monarchicznym. Decyzję senatu przyjmuje się za początek cesarstwa rzymskiego.

W 59 roku n.e. cesarz Neron zorganizował igrzyska wzorowane na greckich. W 64 wybucha Wielki Pożar Rzymu, po którym rozpoczyna się odbudowa miasta. Rzym staje się jeszcze piękniejszy niż wcześniej. W 72 rozpoczęto budowę Koloseum, w 125 Panteon, a w 216 zostają ukończone Termy Karakalli. Imperium do tego czasu rozrosło się do gigantycznych rozmiarów. W 212 otrzymują obywatelstwo rzymskie wszyscy jego mieszkańcy. W 247 celebrowano pierwsze tysiąclecie Rzymu. W latach 70. III w. n.e. zbudowano nowe mury miasta zwane Murami Aureliana.

Do najstarszych części miasta należą:

Ok. 324 r. nad grobem Świętego Piotra przez Konstantyna Wielkiego wybudowana została wczesnochrześcijańska pięcionawowa bazylika. Świątynia o wymiarach 122,0 × 64,0 m zakończona była poprzeczną nawą – transeptem z przylegającą do niej absydą w osi nawy głównej. Od wschodu poprzedzało ją duże atrium z fontanną. W XVI w. zastąpiona została obecną Bazyliką św. Piotra.

W roku 330 cesarz Konstantyn Wielki przeniósł stolicę Cesarstwa rzymskiego do Konstantynopola.

W 395 r. zmarł Teodozjusz I Wielki – ostatni cesarz, który rządził całym imperium. Po jego śmierci cesarstwo podzielone zostało między jego dwóch synów – na wschodniorzymskie ze stolicą w Konstantynopolu i zachodniorzymskie ze stolicą w Mediolanie, a potem w Rawennie. Imperium wschodnie – greckie przypadło Arkadiuszowi, zachodnie – łacińsko-romańskie otrzymał Honoriusz.

Od tego czasu rola Rzymu ulegała dalszej marginalizacji. Miasto zostało zdobyte przez Wizygotów pod wodzą Alaryka w 410 r. i przez północnoafrykańskich Wandalów w 455 roku. Za symboliczną datę upadku cesarstwa przyjmuje się 4 września 476 r. kiedy to Odoaker, dowódca germańskich najemników w służbie Rzymu, obalił cesarza Romulusa Augustulusa i został obwołany przez wojsko królem.

Średniowiecze[ | edytuj kod]

Po upadku zbudowanego przez Rzymian imperium, miasto, razem z resztą Italii, przechodziło z rąk do rąk. W 500 roku dla upamiętnienia wizyty Teodoryka Wielkiego zorganizowano ostatni adventus, czyli uroczysty ceremoniał rzymski, realizowany z okazji przybycia cesarza do miasta. W 525 r. na polecenie papieża Jana I Dionizjusz Mały ustalił datę narodzin Jezusa Chrystusa w nowej tabeli paschalnej wzorowanej na tabeli Cyryla Aleksandryjskiego. Wprowadzony system obliczania czasu od narodzenia Jezusa Chrystusa a nie od założenia Rzymu był ostatnim znakiem całkowitego upadku cesarstwa rzymskiego.

W 546 roku Rzym zdobył król Ostrogotów Totila, zaś później na ponad 200 lat miasto znalazło się pod panowaniem Cesarstwa Bizantyjskiego. W połowie VIII w. stał się stolicą Państwa Kościelnego i siedzibą papieży. W 846 roku Bazylika św. Piotra została ograbiona przez arabskich piratów, w związku z czym papież Leon IV nakazał zbudować wokół niej mury obronne. W ten sposób powstało tzw. „miasto leonowe”. W średniowieczu zależność od papiestwa była silniejsza bądź słabsza, siedziba papiestwa była też wielokrotnie przenoszona, m.in. do Awinionu.

Historia nowożytna Rzymu[ | edytuj kod]

W czasie Wojny Ligi z Cognac niemiecko-hiszpańskie wojska Karola V zdobyły i złupiły Rzym (6-14 maja 1527). Wydarzenia te przeszły do historii jako Sacco di Roma. Barbarzyńskie zniszczenie miasta położyło kres epoce odrodzenia w Rzymie. W latach 1809-1814 Napoleon I wcielił miasto do Francji, następnie metropolia trafiła ponownie pod władzę papieży. Wreszcie w efekcie wojen zjednoczeniowych i likwidacji ponad 1000-letniego Państwa Papieskiego, w 1871 Rzym stał się stolicą zjednoczonych Włoch. W 1929 traktaty laterańskie ustanowiły między papiestwem a faszystowskim rządem Królestwa Włoch odrębność Państwa Watykańskiego, uznając jego niezależność i niepodległość.

Geografia[ | edytuj kod]

Klimat[ | edytuj kod]

Rzym znajduje się w strefie klimatu subtropikalnego typu śródziemnomorskiego, z łagodnymi zimami i ciepłymi, miejscami gorącymi latami. Średnia roczna temperatura wynosi 21 °C w dzień i 11 °C w nocy.

Średnia temperatura najchłodniejszych miesięcy – grudnia, stycznia i lutego wynosi wokół 13 °C w dzień i 4 °C w nocy, zima pod względem temperatury i nasłonecznienia przypomina nieco październik w Polsce. Okres z letnimi temperaturami trwa pół roku, od maja do października. Dwa miesiące – kwiecień i listopad mają charakter przejściowy, ze średnią temperaturą około 17-19 °C w ciągu dnia i 8 °C podczas nocy, pod względem temperatury i nasłonecznienia przypominają nieco maj i wrzesień w Polsce.

Rzym ma 70-80 dni deszczowych rocznie dla wartości ≥1 mm oraz około 130 dni deszczowych dla wartości ≥0,1 mm, od średnio 2-7 dni deszczowych w lipcu i sierpniu, do 9-15 dni deszczowych w listopadzie. Miasto ma około 2500-2600 godzin czystej słonecznej pogody rocznie, od około 120 h (średnio 3-4 godziny dziennie, około 3 razy więcej niż w Polsce) w grudniu do ponad 330-350 h (średnio ok. 11 godzin czystego słońca na dobę) w lipcu. Średnia roczna wilgotność wynosi 75%, od 72% w lipcu do 77% w listopadzie. Temperatura morza waha się od około 14 °C w okresie styczeń-marzec do 24–25 °C od lipca do września.