Ryszard III, ang. Richard III (ur. 2 października 1452, zm. 22 sierpnia 1485) – król Anglii od 1483 r. (koronowany 6 lipca), najmłodszy syn Ryszarda Plantageneta, 3. księcia Yorku, i Cecylii Neville, córki 1. hrabiego Westmorlandu. Młodszy brat króla Edwarda IV. Przez krótki czas w 1483 r. lord protektor i regent Królestwa w imieniu małoletniego bratanka Edwarda V.

Oskarżany o zamordowanie w Tower of London króla Edwarda V i jego młodszego brata, Ryszarda, a także o przywłaszczenie sobie korony. Zginął pod Bosworth, w przegranej bitwie z wojskami Henryka Tudora, pretendenta do tronu.

Brat króla[ | edytuj kod]

Urodził się w zamku Fotheringhay w hrabstwie Northamptonshire, nieopodal Peterborough. Tam też spędził pierwsze 7 lat życia. Był bardzo chorowitym dzieckiem, nadworny poeta księcia Yorku układając wiersze o książęcej rodzinie pisał o małym księciu tylko Ryszard żyw jeszcze. Jego ojciec był pretendentem do angielskiej korony i walczył z lancasterskim królem Anglii, Henrykiem VI. W 1459 r. książę Yorku przegrał bitwę pod Ludford Bridge i musiał uciekać do Irlandii. Jego żona, Cecylia, i jej najmłodsze dzieci, w tym Ryszard, znalazły się w Londynie, pod kuratelą Lancasterów. Rok później książę Yorku powrócił, pokonał przeciwników i uwolnił rodzinę. 30 grudnia 1460 r. zginął jednak w bitwie pod Wakefield. Ryszard wówczas, wraz ze swoim starszym bratem Jerzym, został wysłany do Burgundii, na dwór księcia Filipa III.

Wiosną 1461 r. najstarszy brat Ryszarda, hrabia Marchii, pokonał wojska lancasterskie pod Mortimer’s Cross i Towton i został królem Anglii jako Edward IV. Natychmiast po objęciu tronu sprowadził do Anglii swoich młodszych braci, którzy towarzyszyli mu we wjeździe do Londynu 26 kwietnia 1461 r. Rychło obaj bracia zostali kawalerami Orderu Łaźni. 1 listopada 1461 r. Ryszard został mianowany księciem Gloucester (kilka dni wcześniej Jerzy został księciem Clarence). Przez następne 3 lata Ryszard przebywał w Middleham, w zamku swojego kuzyna, hrabiego Warwick, głównego stronnika Edwarda IV. Tam oddawał się z zapamiętaniem ćwiczeniom rycerskim, co sprawiło, że miał bardziej rozwinięte mięśnie prawej ręki. Podczas pobytu w Middleham poznał Francisa Lovella, swojego wieloletniego przyjaciela i wiernego stronnika. Poznał też żonę Warwicka Anne de Beauchamp (córkę 13. hrabiego Warwick) oraz jedną z jego córek Annę, swoją przyszłą żonę.

W latach 1461 i 1464 r. Ryszard był Komisarzem Królewskim odpowiedzialnym za zaciągi w północno-zachodnich hrabstwach. W 1462 r. został Lordem Wielkim Admirałem. Towarzyszył bratu podczas kampanii przeciwko Lancasterom w latach 1464–1465. W 1466 r. został kawalerem Orderu Podwiązki. W tym samym czasie doszło do zerwania przyjaźni między Edwardem IV a hrabią Warwickiem (Warwick chciał ożenić króla z jedną z francuskich księżniczek, ale król poślubił szlachciankę Elżbietę Woodville). Hrabia poczuł się również zawiedziony tym, że Edward IV nie stał się marionetką w jego rękach. Zaczął spiskować przeciwko królowi i przeciągnął na swoją stronę ambitnego i próżnego księcia Clarence’a, którego ożenił ze swoją córką, Izabelą. Próbował również przeciągnąć na swoją stronę Ryszarda, ale książę Gloucester pozostał wierny swojemu bratu, mimo iż też nie darzył sympatią krewniaków królowej, którzy po ślubie rozpanoszyli się na dworze.

Do rebelii doszło w 1469 r. Warwickowi i Clarence'owi udało się nawet pojmać Edwarda IV i osadzić go w zamku Middleham, ale szybka reakcja Ryszarda doprowadziła do uwolnienia króla. Za zasługi Ryszard został dożywotnim konstablem Anglii i reprezentantem króla w Walii, gdzie rychło stłumił rebelię dwóch walijskich szlachciców, Morgana ap Thomasa ap Griffitha i Henry’ego ap Thomasa ap Griffitha. Edward wybaczył także spiskowcom, ale ci dalej wichrzyli. Król stracił w końcu cierpliwość i kazał im się stawić przed swoim obliczem pod groźbą surowej kary. Wówczas Warwick i Clarence uciekli do Francji, gdzie doszli do porozumienia z Małgorzatą Andegaweńską. Jesienią 1470 r. Warwick powrócił do Anglii i przywrócił tron Henrykowi VI. Edward i Ryszard uciekli do Burgundii. Tam, przy wsparciu Karola Zuchwałego, czynili przygotowania do powrotu.

Król z bratem wrócili do Anglii 14 marca 1471 r. Wylądowali w Yorkshire, po czym ruszyli na Londyn, zdobywając miasto. Na stronę króla przeszedł również książę Clarence. Następnie król ruszył przeciwko Warwickowi, który obozował w Coventry. Do bitwy doszło 14 kwietnia 1471 r. pod Barnet. Ryszard dowodził wówczas prawym skrzydłem armii yorkistowskiej. W ciemności ustawił swoje oddziały w taki sposób, że kiedy rankiem ruszył do ataku okazało się, że przed jego liniami znajdują się bagna (bagna owe zmusiły Warwicka do przesunięcia swoich wojsk w taki sposób, że również jego prawe skrzydło idąc do ataku nie spotkało nieprzyjaciół). Wojska Ryszarda wykonały zwrot i uderzyły z flanki na lewe skrzydło Lancasterów dowodzone przez księcia Exeter. Zaskoczony książę zdołał jednak ustawić swoje wojska naprzeciw Ryszarda i utrzymał pozycję. Walki były na tym odcinku zaciekłe, ale losy bitwy rozstrzygnęły się na drugim krańcu pola bitwy, gdzie lancasterskie prawe skrzydło (dowodzone przez hrabiego Oxford) odrzuciło lewe skrzydło Yorków (dowodzone przez lorda Hastingsa). Wracający z pogoni ludzie Oxforda zostali omyłkowo ostrzelani przez swoje własne centrum. Wybuchła panika i oddziały lancasterskie rzuciły się do ucieczki. Warwick zginął na polu bitwy.

Bitwa pod Tewkesbury

Edward IV wycofał się do Londynu, gdy przyszły wieści, że w dniu bitwy pod Barnet w Anglii wylądowała królowa Małgorzata z synem, Edwardem. Król ruszył przeciwko nim. Do bitwy doszło 4 maja pod Tewkesbury. Ryszard dowodził tam lewym skrzydłem, za przeciwnika mając prawe skrzydło Lancasterów dowodzone przez księcia Somerset. Somerset próbował obejść pozycje Ryszarda i uderzyć z flanki, ale szybko zareagował król Edward IV, który wysłał bratu posiłki, dzięki którym odparł on Somerseta i poważnie uszczuplił jego siły. Wówczas wściekły Somerset podjechał do dowodzącego lancasterskim centrum lorda Wenlocka i zarzucając mu zdradę ciął go mieczem w głowę. Na widok mordujących się wzajemnie dowódców lancasterska armia straciła ducha walki i rzuciła się do ucieczki. Zginęli Somerset i książę Edward Westminster, a królowa Małgorzata dostała się do niewoli. To była ostatnia na długi czas próba odzyskania tronu Anglii przez Lancasterów.

Namiestnik Północy[ | edytuj kod]

Zwycięskie armie Yorków powróciły następnie do Londynu. Król powierzył jeszcze Ryszardowi ostatnie zadanie tej kampanii, czyli przepędzenie Bastarda Fauconberga, który na czele lancasterskiej floty zagrażał stolicy. Ryszard stanął na wysokości zadania i szybko zniszczył lancasterską flotę. Bastard Fauconberg ukrywał się jeszcze przez kilka miesięcy, ale został pojmany i ścięty we wrześniu 1471 r. Ryszard znalazł się w Londynie i zdążył wziąć udział w naradzie, na której zadecydowano o losach osadzonego w Tower of London Henryka VI. Ryszard, jako konstabl Anglii, zawiózł do Tower wyrok śmierci na byłego króla. Późniejsza historiografia Tudorów wprost oskarżała Ryszarda o zamordowanie Henryka.

Wkrótce potem Ryszard poprosił brata o zgodę na ślub. Jego wybranką była Anna Neville, córka Warwicka i szwagierka Clarence’a. Anna została w 1470 r. poślubiona księciu Edwardowi, który zginął pod Tewkesbury. Anna znalazła się wraz z matką w kościelnym azylu, dokąd udał się Ryszard prosząc ją o rękę. Król wyraził zgodę na to małżeństwo i ślub odbył się 12 lipca 1472 r. w Winchester. Wydaje się, że Ryszard i Anna tworzyli zgodną i szczęśliwą parę. Doczekali się razem jednego syna – Edwarda. Ryszard miał również co najmniej dwoje nieślubnych dzieci: Jana z Gloucester (ok. 1470–1491) i Katarzynę, która wyszła za 2. hrabiego Pembroke. Ich matką była najprawdopodobniej Katherine Haute, wspomniana w rejestrach dworu księcia Gloucester.

Biała róża Domu Yorków

Przez następne lata Ryszard rzadko pojawiał się na królewskim dworze. Ponownie rozpanoszyli się tam Woodville’owie, którzy za Ryszardem nie przepadali. Gloucester wraz z żoną zamieszkali w zamku Middleham. Ryszard zajmował się głównie sprawami północnych hrabstw i miasta York. Ryszard otrzymał od króla rozległe majątki ziemskie, czyniące go najpotężniejszym magnatem Anglii. Władza Ryszarda jako gubernatora Północy była jednak ograniczona, gdyż musiał się liczyć z możnym rodem Percych, hrabiów Northumberland, którzy posiadali w północnych hrabstwach rozległe majątki i nie mniejsze wpływy.

Ryszard sprawował zarząd nad ziemiami księstwa Lancaster na północ od rzeki Trent. Zarządem terenów północnych podzielił się w taki sposób, że hrabiemu Northumberland przypadły ziemie Northumberlandu, a Ryszardowi Cumberlandu i Westmorlandu. Ponadto Ryszardowi podlegało szkockie pogranicze. Książę wspierał również mieszkańców Yorku w sprawach ważnych (przywileje handlowe, działalność szkół) i drobniejszych (rozmieszczenie sieci rybackich na rzece Trent). W dowód wdzięczności mieszczanie przyjęli Ryszarda i jego żonę do Bractwa Bożego Ciała w 1477 r. Swoimi działaniami Ryszard zyskał sobie szacunek i oddanie mieszkańców Północy, które trwać będą nawet po jego śmierci.

W 1475 r. Ryszard towarzyszył Edwardowi w wyprawie przeciwko Francji. Wyprawa nie odniosła militarnych sukcesów, a Karol Burgundzki, który obiecał militarne wsparcie, wdał się w awanturę w Lotaryngii i nie przysłał posiłków. Edward rozpoczął wówczas rokowania z królem Francji Ludwikiem XI i zawarł traktat w Picquigny, w którym obiecywał wycofać się z Francji w zamian za wysoki okup i doroczne podarki. Ryszard sprzeciwiał się temu traktatowi, argumentując, że wysiłek, jaki Anglia poniosła na przygotowanie tej wyprawy, nie może pójść na marne. Jego głos nie został jednak wysłuchany. Po powrocie Ryszard wycofał się na Północ. W 1478 r. wstawił się jeszcze u króla Edwarda za księciem Clarence, który został oskarżony o zdradę. Naciskany przez Woodville’ów król wydał na Clarence’a wyrok śmierci. 18 lutego 1478 r. Clarence utopił się – albo został utopiony – w beczce małmazji.

Przez kolejne lata Ryszard zajmował się sprawami szkockimi. Wiosną 1480 r. odparł atak Szkotów na pogranicze. Na następny rok zaplanowano zakrojoną na szeroką skalę wyprawę na Szkocję. Na jej czele miał stanąć sam król. Latem 1481 r. flota dowodzona przez lorda Howarda wpłynęła do Firth of Forth, niszcząc wiele szkockich statków. Król jednak nie przybył na północ i Ryszard prowadził, z pewnymi sukcesami, wojnę nieregularną. W 1482 r. na dwór Edwarda IV przybył młodszy brat szkockiego króla Jakuba III, książę Albany, który został wygnany za spiskowanie przeciwko bratu. Edward zawarł z nim układ, w którym obiecywał wspierać jego dążenia do zdobycia szkockiej korony.

Latem 1482 r. ruszyła wielka wyprawa na północ. Ryszardowi towarzyszył książę Albany, którego tytułowano Aleksandrem IV. W lipcu zdobyto ważny pograniczny zamek Berwick-upon-Tweed. Król Jakub pomaszerował przeciwko Anglikom, ale został pojmany w Lauder przez zbuntowanych baronów. Ryszard maszerował tymczasem na północ i 31 lipca zajął Edynburg. Jego wojska rozlały się po kraju, paląc i niszcząc wszystko, co spotkały na swojej drodze. 2 sierpnia szkoccy baronowie poprosili o pokój. Wojna zakończyła się ostatecznie przyłączeniem Berwick do Anglii. Jakub III pozostał na tronie Szkocji.