Rewolucja francuska (nazywana też wielką rewolucją francuską lub wielką rewolucją) – okres w historii Francji w latach 1789–1799, w którym doszło do głębokich zmian polityczno-społecznych i obalenia monarchii Burbonów.

Za jej symboliczny początek uważa się zdobycie Bastylii przez paryskich mieszczan 14 lipca 1789 roku (nieliczni wskazują na przysięgę deputowanych Stanów Generalnych, złożoną 20 czerwca 1789 roku w sali do gry w piłkę). Za koniec rewolucji uznaje się kres rządów dyrektoriatu 9 listopada (18 brumaire’a) 1799 roku, kiedy to Napoleon Bonaparte przeprowadził zamach stanu, ogłaszając się dzień później pierwszym konsulem. Podaje się także przewrót termidoriański z 27–28 lipca 1794 roku, kończący rządy jakobinów.

Zdaniem legitymistów o końcu rewolucji można mówić w momencie restauracji Burbonów w 1814 roku. Mimo to również w okresie restauracji politycy zwani ultrasami krytykowali króla Ludwika XVIII za akceptację parlamentaryzmu i odrzucenie możliwości powrotu do ancien régime’u.

Francja przed rewolucją[ | edytuj kod]

Chłop niosący na swych barkach księdza i szlachcica – satyra polityczna

Francja przed rewolucją należała do grona najpotężniejszych państw na świecie. Była też, z 25 milionami mieszkańców, zdecydowanie najludniejszym krajem w Europie. Kwitł w niej handel i przemysł, na wysokim poziomie stało wytwórstwo towarów luksusowych, sprzedawanych w całej Europie. Przez Francję przepływała również większość towarów kolonialnych, użytkowanych na kontynencie, sprowadzanych z francuskich terytoriów zamorskich w Ameryce, na Karaibach i w Indiach.

Francja przed rewolucją była monarchią absolutną. Władza królewska nie była ograniczona prawem stanowionym, lecz prawami fundamentalnymi. Państwo utożsamiano z osobą władcy. Król reprezentował samoistną ideę państwa, stojącego ponad wszelkimi interesami społecznymi, jako osoba znajdująca się poza partykularyzmami. W rzeczywistości bardzo wiele zależało od osoby króla i jego umiejętności narzucania własnej woli otaczającym go urzędnikom. Młody król Ludwik XVI, który wstąpił na tron w roku 1774, nie posiadał dostatecznej siły woli, by móc władać z mocą równą Ludwikowi XIV – twórcy francuskiego absolutyzmu.

Stany[ | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Stany we Francji.

Systemem społeczno-politycznym Francji przedrewolucyjnej był feudalizm, którego rodowód sięgał średniowiecza. Zgodnie z nim społeczeństwo francuskie było podzielone na stany.

Szlachta[ | edytuj kod]

Stan szlachecki, liczący do 350 tys. osób, nie był jednolitą klasą społeczną. Szlachta od czasów Frondy pozbawiona była bezpośredniego udziału we władzy, posiadała jednak wiele przywilejów honorowych, cieszyła się wyłącznym prawem dostępu do wyższych urzędów kościelnych, wojskowych i administracyjnych, zwolniona była z podatków głównych i kwaterunku. Ta część szlachty, która posiadała lenna, miała prawo do licznych danin ściąganych z chłopów.

Najwyżej stała grupa ok. 4 tys. rodzin „przedstawionych” królowi – osób stale towarzyszących królowi, tworzących jego dwór, oraz książąt krwi. Ich utrzymanie pochłaniało ok. 33 milionów liwrów rocznie ze szkatuły królewskiej. To z tej grupy rekrutowało się wyższe duchowieństwo i wyżsi oficerowie. Żyli oni stale na skraju bankructwa, chcąc ratować swoje majątki, w pewnym momencie zaczęli brać za żony córki bogatych mieszczan, co znacznie zbliżyło ich ekonomicznie do wielkiej burżuazji.

Drugą grupę szlachty stanowiła szlachta urzędniczo-sądowa, zwana zależnie od sprawowanej funkcji szlachtą togi (Noblesse de robe), kancelarii (Noblesse de chancellerie) bądź dzwonu (Noblesse de cloche). Były to osoby pracujące w administracji królewskiej, zasiadające w parlamentach, będące urzędnikami miejskimi. Od XVII wieku dwór królewski sprzedawał urzędy i nobilitacje wraz z prawem do dziedzicznego ich przekazywania. Pozbawiona odpowiedniej genealogii szlachta urzędnicza traktowana była jako arystokracja drugiej kategorii, nie miała dostępu do dworu królewskiego. Mimo tego posiadała ogromną władzę i wielkie możliwości bogacenia się. Szczególnie istotna była rola parlamentów królewskich, które składały się niemal wyłącznie ze szlachty z warstwy urzędniczej, a w sytuacji niezwoływania Stanów Generalnych rościły sobie prawo do reprezentowania woli całego narodu.

Trzecią grupę tworzyła szlachta senioralna, tworząca wraz z arystokracją dworską szlachtę miecza (Noblesse d'épée). Mimo wielkich tradycji jej rola malała, a władza ograniczała się do własnej seniorii, w której także zakres realnej władzy był coraz mniejszy. Głównym przywilejem szlachty było prawo ściągania renty feudalnej, rodzaju tenuty dzierżawnej, w dwóch formach: w naturze (snopowe – champart) i w pieniądzu (czynsz – cens). Jej wysokość jednak, ustalona przed wiekami, miała coraz mniejszą wartość rzeczywistą. Szlachcic dzierżył w swym ręku także niższe sądownictwo, miał prawo do różnych drobnych przywilejów, a przede wszystkim zwolniony był z podatku. Całość majątku szlacheckiego we Francji dziedziczył najstarszy syn, młodsi bądź dostawali skromne działki, bądź szukali miejsca w armii lub w Kościele. System ten powodował ukształtowanie dużej grupy społecznej, tzw. „plebsu szlacheckiego” – osób posiadających tytuł szlachecki, żyjących jednak na bardzo niskim poziomie. Do panów feudalnych należała duża część gruntów, posiadali również wsie i miasteczka, głównie jednak na północy i zachodzie. Uboższa szlachta mogła zajmować stanowiska w biurokracji, armii i administracji na prowincji.

Duchowieństwo[ | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Sytuacja Kościoła katolickiego we Francji w czasie rewolucji francuskiej.

Duchowieństwo Kościoła rzymskokatolickiego liczyło w przededniu rewolucji około 120 tysięcy osób, w tym 20-25 tysięcy zakonników i 40 tys. zakonnic. Do Kościoła należała jedna dziesiąta ziem uprawnych, położonych głównie na północy. Dochody z nieruchomości, sięgające 130 milionów liwrów, czerpali głównie wysocy dostojnicy, którymi mogli zostać głównie szlachcice, co tworzyło podziały w samym Kościele. Niższe duchowieństwo było z tego stanu rzeczy niezadowolone i nastawione reformatorsko, a w wyniku uchwały Konstytuanty z listopada 1789 roku, która brała kler na utrzymanie państwa, miało wręcz zyskać. Drugim źródłem dochodów była dziesięcina (décime), której podlegał każdy grunt, nawet szlachecki, ściągana była ze zbóż, innych ziemiopłodów i bydła, jej wartość wahała się od 100 do 120 milionów liwrów. Jedynym podatkiem jaki opłacało duchowieństwo była „dobrowolna danina”, wynosząca 3,5 miliona liwrów. Na barki duchownych spadało także prowadzenie rejestrów stanu cywilnego, kierowanie opieką społeczną i szkolnictwem.

Stan trzeci[ | edytuj kod]

Najliczniejszy stan trzeci (Tiers) obejmował chłopstwo i mieszczaństwo (99% ludności Francji, w tym mieszczaństwo 15%, a chłopstwo 84%). Chłopi pełnili istotną rolę w gospodarce, gdyż uprawa roli wciąż była podstawą francuskiej gospodarki. Do obowiązków chłopstwa należało płacenie czynszów dzierżawczych, składanie zwyczajowych danin, określona praca na rzecz Kościoła, wykonywanie prac szarwarkowych. Szczególnie uciążliwe były jednak podatki. Chłopi płacili je na rzecz króla, Kościoła (dziesięcina) i pana. Dotyczyły też ich różne zakazy. Chłopi nie mogli prowadzić młyna, mogli posiadać tylko jedną prasę do winogron. Gdy przychodził nieurodzaj, sytuacja stawała się dla nich krytyczna. Mimo to ich sytuacja prawna była znacznie lepsza niż w innych krajach europejskich, również pod względem dobrobytu ich sytuacja była relatywnie lepsza niż w wiekach poprzednich. Co więcej tylko około miliona chłopów żyło w poddaństwie, głównie w Nivernais i Franche-Comté. Dobra tzw. serfs podlegały prawu martwej ręki (w 1779 roku zostało ono zniesione w domenie królewskiej), a do 1779 oni sami nie mieli prawa opuścić dóbr swojego pana. Istotnym problemem na wsi był „głód ziemi” – jedynie 35% gruntów należało do 20 milionów chłopów. Tragiczną sytuację pogłębiały dodatkowe stare metody uprawy ziemi, stosowanie trój- i dwupolówki sprawiało, że 1/3 lub nawet połowa ziemi co roku leżała odłogiem. Liczna była biedota wiejska, trudniąca się chałupnictwem i angażująca się w prace sezonowe, a w sytuacjach skrajnych uciekająca się do przemytu. Uzależnienie chłopów, tym razem od burżuazji, rosło wraz z pojawieniem się systemu „dzierżawy na pół zysku” (métayage), pobocznym efektem tego procesu było pojawienie się grupy bogatych dzierżawców (fermiers), którzy dzierżawiąc najlepsze grunty za gotówkę byli w stanie osiągać znaczne dochody. Obok nich do bogatego chłopstwa zaliczano „sprzężajnych” chłopów (laboureurs) posiadających wystarczająco duże działki by móc żyć dostatnio.

Mieszczaństwo (bourgeoisie, burżuazja) było grupą bardzo zróżnicowaną. Bogaci mieszczanie swoją dobrą, bądź względnie dobrą sytuację finansową zawdzięczali handlowi, przemysłowi i bankowości. Ludność miast na przestrzeni XVIII wieku wzrosła pięciokrotnie. Paryż w końcu stulecia liczył 600 tysięcy mieszkańców, Lyon 100 tysięcy, Bordeaux 80 tysięcy, podobnie Marsylia i Rouen. Rosło znaczenia mieszczaństwa, w tym głównie bogatej burżuazji. Stare przepisy cechowe często krępowały produkcję. Bogaci mieszczanie znali założenia filozofii Voltaire’a, Jeana Jacques’a Rousseau, Jacques’a Bernardina de Saint-Pierre’a, encyklopedystów Denisa Diderota, Jeana le Rond d’Alemberta i Claude’a Adriena Helvétiusa. Wielu z nich należało do lóż masońskich, krytycznych wobec absolutyzmu. Oświeceni mieszczanie, tacy jak Voltaire czy Denis Diderot, z coraz większym trudem znosili sytuację, w której wielka rola ekonomiczna ludzi z ich warstwy nie dawała im wpływów politycznych. Voltaire i Monteskiusz pragnęli, by Francja podążyła śladem Anglii, gdzie mieszczanie, tacy jak Joseph Addison czy Edmund Burke, zostawali wpływowymi liderami politycznymi. Drobnomieszczaństwo składało się z robotników i czeladników, kramarzy, dworskiej służby i dużej rzeszy bezrobotnej biedoty. Zazwyczaj ich powodzenie w życiu zależało od zamówień dworu i arystokracji, byli więc często niechętni zmianom, choć ich działalność krępowały cechy rzemieślnicze. Podczas rewolucji i mordów na arystokratach w dużej liczbie stracili pracę i zasilili szeregi sankiulotów.

Administracja[ | edytuj kod]

Na czele państwa stał król, który od czasów Ludwika XIV cieszył się władzą absolutną. Król podejmował swe decyzje samodzielnie, zasadniczo w każdej dziedzinie – stanowi i wymierza prawo, odmierza i wydaje podatki, dowodzi wojskiem i kieruje dyplomacją. W sprawowaniu władzy wspierał króla rząd, składający się z kanclerza, zajmującego się sprawami sądowymi, generalnego kontrolera finansów oraz czterech sekretarzy stanu, których obarczano odpowiedzialnością za różne dziedziny.

Teoretycznie władzę nad królem miały Stany Generalne, mogące decydować o wprowadzeniu nowych podatków, jednak po raz ostatni zwołane zostały w 1614 roku, u progu rewolucji stanowiły raczej relikt przeszłości niż realną władzę. Większe znaczenie miały parlamenty, wśród nich przede wszystkim paryski. Swą władzę opierały na posiadanym przez nie prawie „rejestracji” i „remonstracji”, polegających odpowiednio na przywileju rozpatrzenia każdego aktu królewskiego i możliwości jego odrzucenia. Parlamenty w rzeczywistości były najwyższymi sądami królestwa, które jednak z racji wywodzenia się ze zgromadzeń wasali królewskich, uzurpowały sobie prawo do reprezentowania całego narodu w miejscu niezwoływanych Stanów Generalnych. Odrzucenia veta parlamentarnego odbywało się na tzw. lit de justice, wystarczyło do tego samo odczytanie aktu w obecności króla. Jednak z jednej strony podkopywało to autorytet władcy, a z drugiej spowalniało wszelkie reformy, przede wszystkim próby narzucenia szlachcie podatków, gdyż to właśnie szlachcice wchodzili w skład parlamentów. Ludwik XV zlikwidował parlamenty, a w ich miejsce powołał Rady Wyższe, jednak po objęciu tronu, jego następca przywrócił stary porządek.

Zadłużenie skarbu[ | edytuj kod]

Król Ludwik XVI

Dwór królewski prowadził życie wystawne i kosztowne. Rzeczywistą władzę często posiadali królewscy faworyci. Przepych życia dworskiego, liczne wojny i niekorzystne układy handlowe doprowadziły do zadłużenia skarbu państwa. Rozrzutność dworu wzrosła, gdy nową królową Francji została księżniczka Maria Antonina Austriaczka. Szczególną niechęć społeczeństwa do królowej wzbudziła tzw. afera naszyjnikowa. Sam król Ludwik XVI nie był charyzmatycznym władcą i nie cieszył się sympatią ludności.

Poborcy podatkowi często zatrzymywali zebrane sumy dla siebie. Obciążani wysokimi podatkami przemysłowcy byli zmuszeni do podnoszenia cen towarów. Dodatkowo Francję nawiedziły klęski nieurodzaju. W związku z tym, szczególnie w miastach, panował głód. Budżet wciąż był bardzo obciążony ogromnymi wydatkami poniesionymi w czasie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych.

Wszystkie te czynniki spowodowały, że w roku 1788 dług państwowy pochłonął aż 41% budżetu, podczas gdy dwór królewski 15%, wojsko i dyplomacja 27%, a inne wydatki 17%.

Próba reform[ | edytuj kod]

Dwór próbował ratować sytuację i ministrami finansów zostawali kolejno zdolni bankierzy-reformatorzy: Anne-Robert-Jacques Turgot i Jacques Necker. Turgot próbował naprawić sytuację finansową ówczesnej Francji poprzez m.in. próbę nałożenia podatków na szlachtę i duchowieństwo, ograniczenie wydatków dworskich oraz przeprowadzenie reform takich jak: swoboda handlu zbożem, zniesienie ograniczeń cechowych i zamiana szarwarków chłopskich na specjalny podatek. Jednak pod naciskiem szlachty i Marii Antoniny został zdymisjonowany. Kolejnym ministrem finansów został Charles Alexandre de Calonne, który w celu pokrycia deficytu budżetowego dokonał emisji pieniądza. W konsekwencji doszło do znacznego wzrostu inflacji.

Preludium[ | edytuj kod]

Wobec trudnej sytuacji ekonomicznej, minister finansów Charles Alexandre de Calonne postanowił opodatkować również duchowieństwo i szlachtę. Decyzja taka wymagała zatwierdzenia przez Zgromadzenie Notablów, w którym zasiadali przedstawiciele dwóch pierwszych stanów. Notable odrzucili wniosek w sierpniu 1787 roku, a de Calonne został zdymisjonowany. Jego następcą został arcybiskup Étienne Charles de Brienne, zwolennik idei oświeceniowych. Był on skłonny złamać siłą opór notablów. Gdy ci odrzucili po raz kolejny zarządzenie de Brienne’a, kilku z nich zostało aresztowanych. Jednak król uwolnił więźniów, a arcybiskupa odwołał ze stanowiska w sierpniu 1788.

Nieurodzaj[ | edytuj kod]

W tym samym roku Francję dotknął nieurodzaj, który pociągnął za sobą klęski głodu, wzrost nędzy, bezprawia, falę buntów i powstań. Paryżanie wymusili na królu oddanie teki finansów w ręce popularnego Jacques’a Neckera. Głównym postulatem protestujących było zwołanie Stanów Generalnych, w których zasiadali przedstawiciele wszystkich stanów. Nie zwoływano ich od 1614 roku, gdy obradowały podczas małoletniości ówczesnego króla Ludwika XIII. Neckerowi udało się przekonać króla i 24 stycznia 1789 roku zwołano Stany Generalne na 5 maja.

Zwołanie Stanów Generalnych[ | edytuj kod]

Jacques Necker

We Francji ukazało się wiele ulotek i broszur o tematyce politycznej. Szczególny oddźwięk zdobyła broszura Czym jest stan trzeci?, autorstwa opata Emmanuela Josepha Sieyèsa. Zawarł w niej słowa: Czym jest stan trzeci? Wszystkim. Czym był dotąd? Niczym. Czego żąda? Być czymś. Ponadto prowadzono zeszyty skarg (cahiers des doléances) w których umieszczano zażalenia, skargi i postulaty.

Równocześnie wystąpiono z postulatem podwojenia liczby przedstawicieli stanu trzeciego w Stanach Generalnych i wprowadzenia głosowania większością posłów zamiast głosowania stanami. Król zaakceptował żądanie zwiększenia liczby posłów, ale sprawa głosowań pozostała nierozstrzygnięta. Chłopstwo i mieszczaństwo miało 600 deputowanych. Szlachta i duchowieństwo po 300 przedstawicieli, ale liczba przedstawicieli stanu trzeciego nie miała dużego znaczenia w przypadku głosowania stanami. Wyborom do Stanów towarzyszył entuzjazm społeczeństwa. 4 maja 1789 roku w atmosferze składania deklaracji i cytowania dzieł Rousseau przedstawiciele zjechali do Wersalu, gdzie miała się odbyć sesja Stanów. Biskup Talleyrand odprawił uroczystą mszę w katedrze św. Ludwika z udziałem króla i wszystkich przedstawicieli. 5 maja procesja przeszła do pałacu królewskiego. Sesja Stanów Generalnych została otwarta przez królewską mowę tronową i dwugodzinne przemówienie Neckera o stanie państwa.

Dzień po ceremonialnym otwarciu Zgromadzenia posłowie stanu trzeciego zastrajkowali. Uznali, że weryfikacja uprawnień posłów przez każdy stan obradujący osobno stanowi nieakceptowalny precedens do uznania, że to jest zgromadzenie 3 stanów, a nie 600 posłów. Stan trzeci zdecydował, że nie będzie zajmował się żadnymi oficjalnymi sprawami, jako odrębny stan, dopóki nie dołączą do nich posłowie z innych stanów .

Przedstawiciele stanu trzeciego przedłożyli 10 czerwca wniosek o wspólne obrady i głosowanie. Szlachta razem z klerem odrzuciła wniosek. Złożono go jeszcze raz 12 czerwca, ale i tym razem spotkał się z odmową. Wobec tego 17 czerwca deputowani stanu trzeciego oświadczyli, iż stanowiąc ogromną większość całego narodu sami uznają się za jego jedyne przedstawicielstwo, pod nazwą Zgromadzenia Narodowego.

Sala do gry w piłkę (2006)

Jacques-Louis David, Przysięga w sali do gry w piłkę, 1791

Reagując na ten przejaw nieposłuszeństwa, król, podczas nieobecności przedstawicieli, kazał zamknąć salę obrad. 20 czerwca 1789 deputowani Zgromadzenia Narodowego złożyli Przysięgę w sali do gry w piłkę iż nie rozejdą się, dopóki nie uchwalą pierwszej konstytucji dla Francji. Część duchownych i kilku szlachciców dołączyło do Zgromadzenia. Ludwik XVI postanowił zastraszyć zbuntowanych i na plac przed pałacem sprowadził wojsko. Równocześnie zażądał, by obradowano oddzielnie. Tylko nieliczni przystali na żądanie króla. Zgromadzenie uchwaliło też nietykalność jego członków.

24 czerwca cała reszta kleru dołączyła do Zgromadzenia, 27 czerwca 47 szlachciców . Byli w tej grupie królewski kuzyn, książę Ludwik Filip Józef Burbon-Orleański, wielokrotny królewski emisariusz hrabia Honoré Gabriel Riqueti de Mirabeau, bohater wojny o amerykańską niepodległość generał Marie Joseph de La Fayette, opat Sieyès i biskup Talleyrand. 29 czerwca król ustąpił i zgodziwszy się na wspólne obrady uznał Zgromadzenie Narodowe. Książę Filip Orleański udostępnił park przed swoim Palais-Royal. 9 lipca 1789 roku Zgromadzenie Narodowe ogłosiło się Zgromadzeniem Narodowym Konstytucyjnym, zwanym potocznie Konstytuantą.

11 lipca król odwołał ministra Jacques Necker. 12 lipca paryżanie wystąpili na ulicę, obnosząc popiersia Neckera i księcia Orleańskiego, zwanego teraz Filipem Égalité. Popularność Neckera była spowodowana tym, że był jedynym przedstawicielem władz czynnie popierającym dotowanie i egzekwowanie kontroli cen chleba, którego brakowało. Odwołanie Neckera i wcześniejsze sprowadzenie do Paryża wojska, w dużej części zagranicznych najemników, wywołało strach przed wprowadzeniem represji. W tym okresie wzmożonej agitacji politycznej popularność zdobył mówca Camille Desmoulins, który w czasie przemowy do tłumu powiedział, że woli raczej umrzeć niż poddać się niewoli. 13 lipca mieszkańcy stolicy zawiązali Komitet Stały, który wydał odezwę Do broni! i powołał do życia gwardię mieszczańską. Masowo się zbrojono, chcąc się obronić przed spodziewaną kolejną interwencją wojska. Wiele obiektów państwowych spłonęło, placówki administracyjne zostały ograbione.