Republika rzymska – państwo powstałe w starożytnym Rzymie, istniejące w latach 509 p.n.e. – 27 p.n.e., które rozwinęło się z niewielkiego, monarchicznego państwa-miasta Lacjum w środkowej części Półwyspu Apenińskiego do największej potęgi świata antycznego kontrolującej cały basen Morza Śródziemnego, by następnie przekształcić się w cesarstwo rzymskie.

Za początek republiki przyjmuje się upadek króla Tarkwiniusza Pysznego, a za koniec przyjęcie przez Oktawiana tytułu „Augustus” (wywyższony przez bogów), choć czasami za datę końca Republiki przyjmuje się też triumfalne przybycie Oktawiana Augusta do Rzymu po ostatecznym zwycięstwie nad Antoniuszem.

Początki[]

Jak mówi legenda, po zburzeniu Troi krewny poległego króla Priama o imieniu Eneasz zebrał wokół siebie niedobitki obrońców miasta i wyruszył w świat w poszukiwaniu nowego miejsca do życia. Po wielu przygodach dotarł do zachodniego brzegu Półwyspu Apenińskiego, gdzie wpada do morza rzeka Tyber. Tam założył miasto Lawinium, nazwane tak na cześć jego żony, Lawinii. Potomkowie Eneasza opuścili jednak położone na równinie Lawinium i zbudowali inne miasto nad brzegiem powulkanicznego Jeziora Albańskiego. W związku z tym, że było rozciągnięte wzdłuż brzegów jeziora nazwali je Alba Longa.

Minęło wiele pokoleń królów wywodzących się od Eneasza, aż tron objął Numitor, król łagodny i spokojny. Jego młodszy brat Amulius postanowił zagarnąć tron, wygnał więc Numitora i stał się panem Lacjum. Córkę Numitora, Reę Sylwię, przeznaczył na kapłankę bogini Westy, by nie mogła mieć potomstwa. Ta jednak, za sprawą boga Marsa zaszła w ciążę i powiła bliźniaki, którym nadano imiona Romulus i Remus. By uchronić niemowlęta przed złym losem włożyła je do koszyka i spuściła z biegiem rzeki. Koszyk wylądował na bezludnym brzegu, a dziećmi zajęła się wilczyca, która nakarmiła je swoim mlekiem. Zobaczył to pasterz imieniem Faustulus, który domyślił się czyje to dzieci. Romulus i Remus stali się z biegiem czasu pasterzami. Gdy Remus został ujęty w jakiejś bójce przez ludzi Numitora i doprowadzony przed oblicze byłego króla do ukarania, przerażony Faustulus ujawnił i Numitorowi, i obu braciom kim są. Romulus i Remus postanowili odzyskać tron dla dziadka, więc zabili Amuliusa, ale nie chcąc pozostawać w mieście zbrukanym krwią, udali się tam, gdzie znalazła ich wilczyca i założyli nowe miasto na dwóch wzgórzach: Palatynie i Kapitolu. Gdy okrzyknięty królem Romulus budował mury, Remus sprowokował brata i został zabity w pojedynku. Romulus nazwał swe miasto Romą, a było to w roku 753 p.n.e.. Wbrew tej legendzie Rzym założyli Etruskowie, a nazwa miasta wywodzi się od etruskiego rodu Rumlna. Według nowszych badań osiedle na Palatynie istniało już w X wieku p.n.e..

Tradycja zachowała imiona siedmiu królów, którzy panowali przez okres 244 lat. Dziś przyjmuje się, że większość z nich to postaci legendarne, a za historycznych uznaje się trzech władców etruskich, tj. Tarkwiniusza Starego, Serwiusza Tuliusza i Tarkwiniusza Pysznego. Oznaką ich władzy absolutnej były fasces, czyli rózgi z zatkniętymi w ich wiązki toporami.

Organem doradczym króla byli najstarsi przedstawiciele rodów (senatus). Cechą charakterystyczną społeczeństwa była bezwzględna władza ojca rodziny (pater familias). Głównym zajęciem prehistorycznych Rzymian była hodowla bydła (pecus), które w słabo rozwiniętej gospodarce stanowiło środek wymiany (stąd łacińska nazwa pieniądza: pecunia). Dochody przynosiły też saliny nad brzegiem morza, a sól przewożono Szlakiem Solnym (Via Salaria). Obok lepianek z gliny zaczęły powstawać budowle kamienne, zwłaszcza świątynie. Cześć oddawano tzw. „triadzie kapitolińskiej”, na którą składały się bóstwa etruskiego zapewne pochodzenia: Jowisz, Junona i Minerwa. Za Tarkwiniusza Starego przekopano rów odwadniający tereny późniejszego Forum (Cloaca Maxima), za Serwiusza Tuliusza mury miejskie i świątynię Diany na Awentynie.