Pradolina
Przeczytaj także...
Nizina Środkowoeuropejska (31, dawniej Niż Środkowoeuropejski; niem. Nordeuropäische Tiefebene; nid. Noord-Europese Laagvlakte; duń. Nordeuropæiske Lavland) - prowincja fizycznogeograficzna Europy Zachodniej.Odra (czes. i dł. Odra, niem. Oder, gł. Wodra, łac. starożytna Viadua, Suevus, łac. średniowiecza Oddera (w Dagome iudex), Odera; łac. renesansowa Viadrus (od 1543)) – rzeka w Europie Środkowej, w zlewisku Morza Bałtyckiego, na terenie Czech, Polski i Niemiec. Pod względem całkowitej długości jest drugą (po Wiśle) rzeką Polski. Biorąc pod uwagę tylko jej część w granicach Polski jest trzecią rzeką pod względem długości (po jej dopływie Warcie).
Wieczna lub wieloletnia zmarzlina, zwana też czasem wieczną marzłocią lub marzłocią trwałą lub zlodowaceniem podziemnym lub (ang.) permafrostem – zjawisko trwałego (minimum dwa kolejne lata) utrzymywania się części skorupy ziemskiej w temperaturze poniżej punktu zamarzania wody niezależnie od pory roku. Powstaje w warunkach suchego i jednocześnie zimnego klimatu (o średniej temperaturze powietrza poniżej –11 stopni Celsjusza). Obejmuje około ⁄5 Alaski, większość północnej Kanady i ⁄3 Syberii (ciągła zmarzlina występuje prawie wyłącznie we wschodniej Syberii, w zachodniej jest obecna tylko na północnym wybrzeżu oceanu). Ciągła zmarzlina sięga aż do północnej Mongolii, punktowo występuje też w Górach Skandynawskich i na Grenlandii. Natomiast nieciągłe zmarzliny zajmują także większość Tybetu, są też znane z Alp. Wieczną zmarzlinę odkryto również w północno-wschodniej Polsce, w okolicy Suwałk na głębokości 357 metrów poniżej poziomu gruntu. Jest to pozostałość po zmarzlinie z okresu ostatniego zlodowacenia, która przetrwała dzięki specyficznym warunkom geologicznym, tak zwanej suwalskiej anomalii geotermiczno-hydrogeochemicznej.
Nizina Środkowoeuropejska (31, dawniej Niż Środkowoeuropejski; niem. Nordeuropäische Tiefebene; nid. Noord-Europese Laagvlakte; duń. Nordeuropæiske Lavland) - prowincja fizycznogeograficzna Europy Zachodniej.Odra (czes. i dł. Odra, niem. Oder, gł. Wodra, łac. starożytna Viadua, Suevus, łac. średniowiecza Oddera (w Dagome iudex), Odera; łac. renesansowa Viadrus (od 1543)) – rzeka w Europie Środkowej, w zlewisku Morza Bałtyckiego, na terenie Czech, Polski i Niemiec. Pod względem całkowitej długości jest drugą (po Wiśle) rzeką Polski. Biorąc pod uwagę tylko jej część w granicach Polski jest trzecią rzeką pod względem długości (po jej dopływie Warcie).
Wieczna lub wieloletnia zmarzlina, zwana też czasem wieczną marzłocią lub marzłocią trwałą lub zlodowaceniem podziemnym lub (ang.) permafrostem – zjawisko trwałego (minimum dwa kolejne lata) utrzymywania się części skorupy ziemskiej w temperaturze poniżej punktu zamarzania wody niezależnie od pory roku. Powstaje w warunkach suchego i jednocześnie zimnego klimatu (o średniej temperaturze powietrza poniżej –11 stopni Celsjusza). Obejmuje około ⁄5 Alaski, większość północnej Kanady i ⁄3 Syberii (ciągła zmarzlina występuje prawie wyłącznie we wschodniej Syberii, w zachodniej jest obecna tylko na północnym wybrzeżu oceanu). Ciągła zmarzlina sięga aż do północnej Mongolii, punktowo występuje też w Górach Skandynawskich i na Grenlandii. Natomiast nieciągłe zmarzliny zajmują także większość Tybetu, są też znane z Alp. Wieczną zmarzlinę odkryto również w północno-wschodniej Polsce, w okolicy Suwałk na głębokości 357 metrów poniżej poziomu gruntu. Jest to pozostałość po zmarzlinie z okresu ostatniego zlodowacenia, która przetrwała dzięki specyficznym warunkom geologicznym, tak zwanej suwalskiej anomalii geotermiczno-hydrogeochemicznej.
Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka między Bydgoszczą, a Nakłem nad Notecią; jej dnem przekopano Kanał Bydgoski
Pradolina – element rzeźby terenu stanowiący szerokie obniżenie o płaskim dnie. Pradoliny powstawały w czasie cofania się lądolodu na jego przedpolu w wyniku działalności wód z topniejącego lodowca i wód rzecznych płynących z południa, które połączywszy się utworzyły ogromne rzeki, płynące w kierunku zachodnim, zgodnie z ogólnym nachyleniem kontynentu europejskiego.
Łowicz – miasto, gmina miejska w województwie łódzkim, w powiecie łowickim (siedziba władz powiatu) nad rzeką Bzurą, na północnym skraju Równiny Łowicko-Błońskiej. Był miastem duchownym.Koło – miasto w województwie wielkopolskim, w Kotlinie Kolskiej, nad Wartą; siedziba powiatu kolskiego i gminy Koło.
Powstawanie pradolin[ | edytuj kod]
Pradoliny powstawały na przedpolu lądolodu, a płynące nimi rzeki miały bieg równoległy do jego czoła. Rzeki płynące pradolinami odprowadzały zarówno wody roztopowe od lądolodu, jak i wody rzeczne płynące z południa. Ponieważ najkrótszą drogę na północ zamykał lodowiec – wody te płynęły bądź na zachód, ku Atlantykowi i Morzu Północnemu (większa część), bądź też na wschód, ku Morzu Czarnemu (mniejsza część).
Ocean Atlantycki (Atlantyk) – drugi pod względem wielkości ocean na Ziemi pokrywający około jednej piątej jej powierzchni. Nazwa wywodzi się z mitologii greckiej i oznacza „Morze Atlasa”. Jak napisał Hezjod w swym eposie Prace i dni: „Ojciec Zeus utworzył, na krańcach zamieszkałego świata, gdzie nie docierają ludzie i nie mieszkają bogowie nieśmiertelni, otoczone pełnym głębokich wirów oceanem Wyspy Błogosławione, gdzie życie toczy się bez mozołu i smutku”. Oficjalna polska nazwa tego oceanu, zatwierdzona przez Komisję Standaryzacji Nazw Geograficznych brzmi Ocean Atlantycki.Pradolina Warszawsko-Berlińska (niem. Warschau-Berliner Urstromtal) – wielka wklęsła forma ukształtowania terenu, powstała w klimacie peryglacjalnym (plejstocen, m.in. vistulian) w okresie cofania się lądolodu z terenu Polski po zlodowaceniu północnopolskim.
Jako że rzeki te transportowały dużą ilość materiału, ich koryta miały charakter roztokowy (tj. akumulacja przeważała nad erozją, rzeki były płytkie, miały wiele niestabilnych, równorzędnych koryt porozcinanych licznymi niezarośniętymi wyspami śródrzecznymi).
W takich warunkach wody płynące pradolinami nagrzewały się i w strefie klimatu peryglacjalnego skutecznie erodowały wieloletnią zmarzlinę (erozja termiczna), co powodowało systematyczne poszerzanie dolin. Szerokość pradolin na terenie Polski wynosi od 2 do 20 i więcej km. Charakteryzuje je płaskie, torfiaste lub piaszczyste dno, ograniczone stromymi nieraz krawędziami o wysokości do 30–50 m. W zboczach pradolin występują też czasem terasy wielokilometrowej szerokości.
Sprewa, hist. także Szprewa i Szprowa (niem. Spree, łuż. Sprjewja lub Sprowja) to rzeka we wschodnich Niemczech (kraje związkowe Saksonia i Brandenburgia), lewy dopływ Haweli. Swoje źródła ma na Pogórzu Łużyckim (ok. 430 m n.p.m.). Czeskojęzyczna Wikipedia lokalizuje je w powiecie deczyńskim , natomiast niemieckojęzyczna Wikipedia podaje, że rzeka ma źródła na wzgórzu Kottmar (478 m n.p.m.), w Ebersbach oraz w Neugersdorf. . Przepływa przez Łużyce, w Spreewaldzie dzieli się na szereg odnóg, następnie przepływa przez jeziora Schwielochsee i Müggelsee. Od jeziora Schwielochsee rozpoczyna się odcinek drogi wodnej dostępnej dla jednostek o zanurzeniu do 1,2 metra. W miejscowości Beeskow jaz i śluza. Nastepnie w okolicy miejscowości Neuhaus i jeziora Wergnersee odchodzi od niej Speisekanal – 2,6 km kanał łączący ją z Kanałem Odra-Sprewa. Natomiast Sprewa kieruje się na północny zachód, poprzez zabytkowy jaz kozłowo-iglicowy i śluzę Neubrück po czym wpływa do Kanału Odra-Sprewa (89 km kanału), poniżej śluzy Kersdorf. Przyjmuje na tym odcinku nazwę Fürstenwalder Spree. Kanał opuszcza na jego 69 kilometrze, kierując się na północny zachód, poprzez jaz, przed dawną śluzą Große Tranke i przyjmuje nazwę Müggelspree. Poprzez jezioro Dämeritzsee wpływa do jeziora Müggelsee (nazywanym też Großer Müggelsee) z którego wypływa już jako Sprewa. Jednak większość wód Sprewy skierowanych jest Kanałem Odra-Sprewa do jeziora Seddinsee, następnie Langer See, które w berlińskiej dzielnicy Köpenick łaczy sie ze Sprewą. W centrum Berlina, w okolicy śluzy Mühlendammschleuse rozdwaja się i opływa Wyspę Muzeów. Po przejściu przez śluzę Charlottenburg, 6 kilometów dalej, w dzielnicy Spandau uchodzi do Haweli (29 m n.p.m.). Żeglowna na długości 182 km.Wisła (łac. Vistula) – najdłuższa rzeka Polski, o długości 1047 km. Jest także najdłuższą rzeką uchodzącą do Morza Bałtyckiego.
Obecnie z pradolin korzystają częściowo współczesne rzeki, lecz przeważnie tylko odcinkami, ponieważ bliskość Bałtyku sprzyja rozwojowi odpływu wprost ku północy.
Typy pradolin[ | edytuj kod]
Pradoliny dzielimy na:
Pradoliny Niżu Środkowoeuropejskiego[ | edytuj kod]
Na Niżu Środkowoeuropejskim wyróżnia się pradoliny:
Kościan (niem. Kosten) – miasto i gmina w województwie wielkopolskim, w powiecie kościańskim. W latach 1975 – 1998 miasto administracyjnie należało do województwa leszczyńskiego.Obra – nizinna rzeka w zachodniej Polsce, lewy dopływ Warty, zlewnia w górnym odcinku III rzędu, w dolnym – II rzędu,
Ich dna są przeważnie dość płaskie, a zbocza strome.
Największymi pradolinami na terenie Polski są:
- Pradolina Warszawsko-Berlińska, wykorzystywana na pewnych odcinkach przez dzisiejsze rzeki: Bzurę (od Łęczycy do Łowicza), Wartę (od Koła do Śremu), Obrę (od Kościana do ujścia) i Odrę (od ujścia Obry do ujścia Nysy Łużyckiej). Dalszym ciągiem jej ku zachodowi jest dzisiejsza dolina środkowej Sprewy.
- Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka. Korzystają z niej: Wisła (od Torunia do Bydgoszczy-Fordonu), Kanał Bydgoski, Noteć (od Nakła do ujścia), Warta (do ujścia) i Odra (do Kanału Odra-Hawela).
Przypisy[ | edytuj kod]
- ↑ Andrzej Marcinkiewicz (red.), Atlas form i typów rzeźby terenu Polski, Warszawa: Zarząd Topograficzny Sztabu Generalnego, 1960.
Nakło nad Notecią (niem. Nakel) – miasto w województwie kujawsko-pomorskim, siedziba powiatu nakielskiego, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Nakło nad Notecią.Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka (315.3, niem. Thorn-Eberswalder Urstromtal) – makroregion geograficzny w środkowej i zachodniej Polsce oraz we wschodnich Niemczech, część podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie. Ciągnie się równoleżnikowo pomiędzy Pojezierzem Południowopomorskim i Chełmińsko-Dobrzyńskim na północy, a Pojezierzem Lubuskim i Wielkopolskim na południu. Powierzchnia (w granicach Polski) – 7.169 km².
Warto wiedzieć że... beta
Lodowiec – wolno płynąca masa lodu powstałego z przekształcenia pokładów wiecznego śniegu. Lodowce są największym rezerwuarem wody słodkiej na Ziemi i drugim po oceanach wody na świecie.
Nysa Łużycka (czes. Lužická Nisa, niem. Lausitzer Neisse, górnołuż. Łužiska Nysa, dolnołuż. Łužyska Nysa) – rzeka w Czechach (kraj liberecki), Niemczech (Saksonia) i Polsce (woj. dolnośląskie i lubuskie); lewobrzeżny dopływ Odry. Długość rzeki wynosi (według różnych publikacji) od 251,6 km do 254,6 km.
Lądolód - gruba warstwa lodu przykrywająca wielki obszar ziemi; występuje na Antarktydzie i Grenlandii. W Polsce występował podczas zlodowaceń plejstoceńskich.
Bzura – rzeka na Nizinach Środkowopolskich, lewy dopływ Wisły o długości 166 km. Większa część jej biegu znajduje się wzdłuż północnego skraju Równiny Łowicko-Błońskiej. Maksymalna rozpiętość wahań stanów wody w dolnym biegu wynosi 4,5 m.
Morze Czarne (w starożytności: gr. Εύξεινος Πόντος, łac. Pontus Euxinus, co znaczy „Morze Gościnne”) – morze śródlądowe rozciągające się pomiędzy Azją Mniejszą na południu, Kaukazem na wschodzie, Niziną Wschodnioeuropejską na północy i Półwyspem Bałkańskim na zachodzie. Wchodzi w skład systemu oceanicznego Oceanu Atlantyckiego.
Noteć (niem. Netze) – rzeka o długości 391,3 km w północno-zachodniej Polsce. Największy dopływ Warty. Powierzchnia dorzecza wynosi 17 300 km². Jest to siódma pod względem długości i szósta pod względem powierzchni dorzecza - rzeka Polski.
Rzeka – naturalny, powierzchniowy ciek płynący w wyżłobionym przez erozję rzeczną korycie, okresowo zalewający dolinę rzeczną. W Polsce przyjmuje się, że rzekę stanowi ciek o powierzchni dorzecza powyżej 100 km².