List hetmana Bohdana Chmielnickiego do cara Aleksieja Michajłowicza, w którym donosi o zwycięstwie nad Polakami i przedkłada prośbę kozaków zaporoskich o poddanie się Carstwu Rosyjskiemu, Czerkasy, 8 czerwca 1648 roku
Powstanie Chmielnickiego (nazywane również wielką wojną kozacką, kozacką rewolucją, Chmielnicczyzną) – powstanie Kozaków Zaporoskich i chłopstwa ruskiego pod przywództwem hetmana kozackiego Bohdana Chmielnickiego przeciwko magnaterii i szlachcie polskiej. Trwało ono w latach 1648–1657.
Ordynacja Zamojska – jedna z pierwszych ordynacji magnackich w Rzeczypospolitej, powołana na prośbę hetmana wielkiego i kanclerza koronnego Jana Sariusza Zamoyskiego ustawą sejmową z dnia 8 lipca 1589, została zlikwidowana po II wojnie światowej w ramach reformy rolnej.Czerkasy (ukr. Черкаси) – miasto w centralnej części Ukrainy, stolica obwodu czerkaskiego. Leży nad Dnieprem oraz nad brzegiem Krzemieńczuckiego Zbiornika Wodnego utworzonego przez spiętrzenie wód rzeki. Miasto liczy 293,3 tys. mieszkańców (2005).
Twierdza Zamość – fortyfikacje otaczające Zamość zbudowane w latach 1579-1618 na zlecenie Jana Zamoyskiego. Wielokrotnie przebudowywane, w tym najbardziej kompleksowo w latach 20. XIX w. Jedna z największych twierdz Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a następnie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. W swojej historii przeszła 5 oblężeń. Pierwszym z nich była obrona przed wojskami kozacko-tatarskimi w czasie powstania Chmielnickiego. Kolejne to oblężenie szwedzkie z 1656 i wojsk Księstwa Warszawskiego, mające na celu odbicie Zamościa z rąk austriackich w 1809 roku. Najdłuższym, trwającym aż 10 miesięcy, było rosyjskie oblężenie w 1813 roku. Po raz ostatni Zamość bronił się w czasie powstania listopadowego, kiedy to jako ostatni punkt oporu uległ Rosjanom. Forteca została zdobyta szturmem tylko raz, przez wojska polskie, w 1809 r. Zlikwidowana została w 1866 roku.Ostrogscy – ród kniaziowski (książęcy), biorący swe nazwisko od Ostroga na Wołyniu, prawdopodobnie pochodzący od dynastii Rurykowiczów i ich linii panującej nad księstwem pińsko-turowskim tj. od Światopełka II. Ich boczną linią byli książęta Zasławscy, używający także nazwiska Zasławscy-Ostrogscy.
Geneza[]
Tło społeczno-ekonomiczne[]
Po unii lubelskiej (1569) wysunięto program poszerzenia polsko-litewskiej federacji o Księstwo Ruskie i utworzenie tak zwanej współcześnie – Rzeczypospolitej Trojga Narodów.
Społeczeństwo ruskie było bardzo zróżnicowane. Najniżej stało chłopstwo, czyli czerń. Była to warstwa niejednolita, złożona głównie z miejscowych, a częściowo ze zruszczonych chłopów – zbiegów m.in. Korony i innych okolicznych ziem. Czysto ruskie mieszczaństwo właściwie nie istniało – miasta zamieszkiwali głównie kupcy ormiańscy i Żydzi, a także Polacy. Do roli elity aspirowali Kozacy, wśród których też rysowały się widoczne podziały: kozacy rejestrowi znajdowali się na żołdzie Rzeczypospolitej, a często dysponowali też szlachectwem. Kozacy, którzy nie zaciągnęli się do rejestru, byli traktowani dużo gorzej – często magnaci próbowali ich zepchnąć w szeregi chłopstwa pańszczyźnianego. Właściwe rządy sprawowały rody magnackie (gł. Wiśniowieccy, Zasławscy, Ostrogscy), złożone ze spolonizowanej szlachty ruskiej i zarządzające ogromnymi latyfundiami. Ich polonizacja motywowana była często ambicjami politycznymi i nieodłącznie związana z porzuceniem prawosławia. Ukraińska historiografia właśnie im przypisuje główną odpowiedzialność za wybuch buntów – ich zaborcza i ekspansywna polityka rolna miała prowadzić do stałego podnoszenia powinności pańszczyźnianych i wpędzać chłopstwo w nędzę. W ten sposób nawarstwiała się nienawiść tzw. prostego ludu do warstw uprzywilejowanych, oparta również na uprzedzeniach narodowościowych i religijnych.
Chanat Krymski (Qırım Hanlığı) – historyczne państwo feudalne na Półwyspie Krymskim, istniejące od XV do XVIII wieku, pod panowaniem tatarskich chanów.Polonizacja – proces przyswajania języka lub kultury polskiej przez jednostki i grupy społeczne funkcjonujące wcześniej w ramach innych kultur. Polonizacja może zachodzić zarówno w wyniku mniej lub bardziej wyraźnego przymusu (np. administracyjnego, edukacyjnego) jak i mieć charakter dobrowolny, tzn. nie wiązać się z żadną bezpośrednią presją.
Ówczesna Ukraina, przez którą rozumiano obszary województwa kijowskiego, województwa bracławskiego i województwa czernihowskiego była zróżnicowana społecznie, a wzajemne stosunki często bywały trudne. Koligacje te były jedną z przyczyn późniejszych buntów i powstań. Stan ten Edward Abramowski ujął następującymi słowami:
Stefan Czarniecki herbu Łodzia (ur. ok. 1599 w Czarncy, zm. 16 lutego 1665 w Sokołówce) – polski dowódca wojskowy, oboźny wielki koronny i kasztelan kijowski od 1652, starosta kowelski od 1655, regimentarz od 1656, wojewoda ruski od 1657, starosta tykociński od 1659, wojewoda kijowski od 1664, hetman polny koronny w 1665. Właściciel dóbr tykocińskich nadanych mu za zasługi na rzecz ojczyzny. Najbardziej znany z prowadzenia wojny partyzanckiej przeciw wojskom Karola X Gustawa w czasie potopu szwedzkiego, choć miał też poważny wkład w walkach podczas powstania Chmielnickiego i w trakcie wojny polsko-rosyjskiej 1654–1667.Tatarzy (nazwa własna: Tatarlar / Татарлар) – grupa ludów tureckich z Europy wschodniej oraz północnej Azji.
Przyczyny polityczne[]
Stosunki polityczne na Ukrainie[]
Powstanie Chmielnickiego nie było pierwszym kozackim wystąpieniem zbrojnym przeciwko Rzeczypospolitej. Poprzedzały je liczne wcześniejsze bunty i rebelie m.in. Kosińskiego, Nalewajki, czy Pawluka. Po stłumieniu (1638) tego ostatniego sejm przyjął, z inicjatywy zwycięskiego hetmana Stanisława Koniecpolskiego konstytucję Ordynacja wojska zaporoskiego regestrowego w służbie Rzeczypospolitej będącego. Miała ona charakter represyjny, stanowiła, iż: Wszelkie tedy ich (tzn. Kozaków) dawne prawa starszeństwa, prerogatywy, dochody i inne godności przez wierne posługi ich przodków nabyte, a teraz przez tę rebelię stracone, na wieczne czasy im odejmujemy, chcąc mieć tych, których los wojny pozostawił wśród żywych, za w chłopy obrócone pospólstwo.
Wojna podjazdowa, wojna szarpana to specyficzny sposób prowadzenia walki: strona słabsza unika rozstrzygającej bitwy, atakując mniejsze oddziały wroga, zaplecze i tabory. Stosowana często w średniowieczu. Powszechnie stosowana przez ukrywających się w lasach chłopów. W dawnej Polsce istniały specjalne oddziały do tego przeznaczone, rekrutujące się z lekkiej jazdy np. Tatarów. W XVII wieku oddziałami specjalnie przygotowanymi do tego celu byli lisowczycy.Na mapach: 50°26′56″N 30°30′48″E/50,448889 30,513333 Złota brama w Kijowie (ukr.: Золоті ворота, Zołoti worota) – średniowieczna brama wjazdowa do kijowskiego grodu Jarosława. Nazwa ta została nadana również znajdującemu się w pobliżu teatrowi oraz stacji kijowskiego metra. Obecny budynek jest w większości rekonstrukcją powstałą w XX wieku.
Ponadto postanowiono odbudować twierdzę Kudak na Dnieprze, która miała powstrzymać podobne rebelie w przyszłości.
Plany wojny tureckiej króla Władysława IV[]
Na przełomie lat 30. i 40. XVII wieku król Władysław IV, wspólnie z hetmanem Koniecpolskim zaczął planować walną rozprawę z Turcją i Chanatem Krymskim. Wojna ta miała doprowadzić do opanowania tego ostatniego, w wyniku czego Ukraina, wolna od ustawicznych najazdów tatarskich, mogłaby się normalnie rozwijać. Kanclerz Jerzy Ossoliński namawiał zaś króla do wykorzystania wojska zebranego na tę wojnę i ograniczenie demokracji szlacheckiej wskutek zamachu stanu.
Uniwersał – list władz lub akt prawny odczytywany publicznie, dotyczący ważnych wydarzeń, spraw gospodarczych, wojskowych, wyznaniowych.Islam III Girej (III İslâm Geray) (1604– 10 lipca 1654) – chan krymski w latach 1644-1654, syn chana Selameta I Gireja.
Kiedy w 1646 r. hetman Koniecpolski zmarł, król został pozbawiony najważniejszego doradcy. Mimo to postanowił kontynuować swe zamierzenia i rozpoczął wydawanie listów przypowiednich na przyszłą wojnę, z których znaczna część skierowana była właśnie do Kozaków. Dla kozaczyzny wieści o zbliżającej się wojnie były jak najbardziej zadowalające – oznaczały powiększenie rejestru, ewentualne łupy i przywileje polityczne. Na Sejmie, obradującym pod koniec 1646, postawiono, oficjalnie już, sprawę przyszłej wojny. Szlachta, przeczuwająca zamierzenia króla związane z zamachem stanu, była do pomysłu nastawiona niechętnie czy wręcz wrogo. Zmuszono króla do publicznego wyrzeczenia się planów, rozwiązania zaciągniętych już oddziałów, a ponadto ograniczono liczebność gwardii królewskiej do 1600 żołnierzy.
Pułkownik – stopień oficerski. W SZ RP jest to najwyższy stopień wojskowy korpusu oficerów starszych, natomiast w okresie międzywojennym – korpusu oficerów sztabowych. W większości sił zbrojnych po stopniu pułkownika (ang. i fr. – colonel, niem. Oberst, ros. полковник) są stopnie generalskie.Fortyfikacja (z łac. fortificatio – umocnienie) – zespół obiektów wojskowych w postaci odpowiednich budowli i urządzeń, przeznaczonych do prowadzenia działań obronnych.
Decyzje te miały oczywisty wpływ na nastawienie Kozaków. Wyprawiali oni do króla liczne poselstwa (brał w nich udział Chmielnicki), podczas których Władysław IV miał się rzekomo solidaryzować z Kozakami i wręcz namawiać do buntu. Takie zachowanie dawało przyszłym powstańcom Chmielnickiego argument propagandowy – głosili oni, że walczą z polecenia króla, nie przeciwko Rzeczypospolitej, ale przeciwko magnaterii i szlachcie.
Wołyń (ukr. Волинь) – kraina historyczna w dorzeczu górnego Bugu oraz dopływów Dniepru: Prypeci, Styru, Horynia i Słuczy, obecnie część Ukrainy – obwody wołyński i rówieński, zachodnia część żytomierskiego oraz północne części tarnopolskiego i chmielnickiego.Ugoda w Białej Cerkwi – traktat między Rzecząpospolitą a Kozaczyzną, wymuszony na obu stronach powstaniem Chmielnickiego i bitwą pod Beresteczkiem. Polacy nie mieli możliwości całkowitego zduszenia powstania, Kozacy zaś potrzebowali miesięcy spokoju dla odbudowy sił.
Podstrony: 1 [2] [3] [4] [5]
Warto wiedzieć że... beta
Jan Sobiepan Zamoyski herbu Jelita (ur. w 9 kwietnia 1627 w Zamościu - zm. 7 kwietnia 1665 tamże), III Ordynat zamojski, wojewoda sandomierski od 1659, wojewoda kijowski od 1658, podczaszy wielki koronny od 1655, krajczy wielki koronny od 1653, generał ziem podolskich od 1637, starosta kałuski i rostocki.
Żołd – wynagrodzenie, jakie dostaje żołnierz odbywający zasadniczą służbę wojskową, dawniej również członek wojska najemnego. Pierwszy żołd w Polsce ustanowił w 1388 roku w Piotrkowie Władysław II Jagiełło: wynosił 3 grzywny od kopii.
Józef Edward Abramowski (ur. 17 sierpnia 1868 w Stefaninie w pow. wasylkowskim w gub. kijowskiej, zm. 21 czerwca 1918 roku w Warszawie) – polski myśliciel polityczny, filozof, psycholog i socjolog. Bliski przyjaciel Stefana Żeromskiego, pierwowzór Szymona Gajowca w powieści „Przedwiośnie”, wolnomularz.
Rzeczpospolita Trojga Narodów – współczesny termin określający XVII wieczny projekt polityczny przekształcenia federacji Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego tworzącej Rzeczpospolitą Obojga Narodów w organizm trójczłonowy powstały przez wyodrębnienie Wielkiego Księstwa Ruskiego, połączonego unią realną z dwoma pozostałymi.
Chan – głowa chanatu, tytuł oznaczający władcę w dawnych krajach Azji Środkowej i Europy Wschodniej; także część imienia, oznaczająca wysokie urodzenie w krajach muzułmańskich.
Zajazd – sposób egzekucji wyroku sądowego w prawodawstwie staropolskim. Wobec słabości władzy wykonawczej I Rzeczypospolitej, stał się faktycznym sposobem dochodzenia swoich praw przez szlachtę. Zajazd był 4 etapem egzekucji wobec szlachty posesjonatów wyroków z nieruchomości. Zajazd odbywał się po wcześniejszych etapach (wwiązaniu, ponownym wwiązaniu, rumacji). Zajazd polegał na zwołaniu przez starostę pospolitego ruszenia powiatu i siłowym usunięciu opornego dłużnika.
Demokracja szlachecka – system ustrojowy panujący w XV i XVI wieku w Królestwie Polskim, a następnie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W założeniu gwarantował masom szlacheckim prawo głosowania i decydowania o sprawach państwa, a także miał być przykładem tolerancji i formalnej równości praw w łonie samego stanu szlacheckiego.
.jpg)