Powstanie Chmielnickiego

Rzeczpospolita w 1648

Józef Brandt, Obóz Zaporożców

List hetmana Bohdana Chmielnickiego do cara Aleksieja Michajłowicza, w którym donosi o zwycięstwie nad Polakami i przedkłada prośbę kozaków zaporoskich o poddanie się Carstwu Rosyjskiemu, Czerkasy, 8 czerwca 1648 roku

Powstanie Chmielnickiego – powstanie Kozaków Zaporoskich i chłopstwa ruskiego pod przywództwem hetmana kozackiego Bohdana Chmielnickiego przeciwko Rzeczypospolitej. Nabrało wymiaru wojny chłopskiej i trwało w latach 1648–1654.

Interrex, król tymczasowy, międzykról (łac. inter-między, rex-król) – określenie stosowane w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w odniesieniu do regenta państwa. Stanowisko to wzorowane było na urzędzie interrexa, wyłanianego przez senat rzymski w czasie bezkrólewia.Ordynacja Zamojska – jedna z pierwszych ordynacji magnackich w Rzeczypospolitej, powołana na prośbę hetmana wielkiego i kanclerza koronnego Jana Sariusza Zamoyskiego ustawą sejmową z dnia 8 lipca 1589, została zlikwidowana po II wojnie światowej w ramach reformy rolnej.

Spis treści

1 Geneza

1.1 Tło społeczno-ekonomiczne

1.2 Przyczyny polityczne

1.2.1 Stosunki polityczne na terenach kozackich

1.2.2 Plany wojny tureckiej króla Władysława IV

2 Wstępna faza powstania

2.1 Ucieczka Chmielnickiego na Sicz

2.2 Sojusz kozacko-tatarski

2.3 Przegląd sił walczących stron w przededniu walk

2.3.1 Polacy

2.3.2 Kozacy

3 Strategia i poszczególne bitwy

3.1 Polskie założenia strategiczne

3.2 Bitwa nad Żółtymi Wodami

3.3 Od Żółtych Wód do Korsunia

3.4 Bitwa pod Korsuniem

3.5 Działania wojenne latem i jesienią 1648

3.6 Bitwa pod Piławcami

3.7 Ostatnie boje roku 1648

3.7.1 Oblężenie Lwowa

3.7.2 Oblężenie Zamościa

4 Rozejm zimowy

4.1 Nowa koncepcja wojny

4.2 Rokowania pokojowe

4.3 Aspekt mołdawski z drugiej części wojny

5 Wybuch wojny polsko-rosyjskiej 1654–1667

6 Wydźwięk w literaturze polskiej

7 Chronologiczna lista bitew i najważniejszych wydarzeń

8 Uwagi

9 Przypisy

10 Bibliografia

Geneza

Tło społeczno-ekonomiczne

Po unii lubelskiej (1569) wysunięto program poszerzenia polsko-litewskiej federacji o Księstwo Ruskie i utworzenie tak zwanej współcześnie – Rzeczypospolitej Trojga Narodów.

Czerkasy (ukr. Черкаси) – miasto w centralnej części Ukrainy, stolica obwodu czerkaskiego. Leży nad Dnieprem oraz nad brzegiem Krzemieńczuckiego Zbiornika Wodnego utworzonego przez spiętrzenie wód rzeki. Miasto liczy 293,3 tys. mieszkańców (2005).Twierdza Zamość – fortyfikacje otaczające Zamość zbudowane w latach 1579-1618 na zlecenie Jana Zamoyskiego. Wielokrotnie przebudowywane, w tym najbardziej kompleksowo w latach 20. XIX w. Jedna z największych twierdz Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a następnie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. W swojej historii przeszła 5 oblężeń. Pierwszym z nich była obrona przed wojskami kozacko-tatarskimi w czasie powstania Chmielnickiego. Kolejne to oblężenie szwedzkie z 1656 i wojsk Księstwa Warszawskiego, mające na celu odbicie Zamościa z rąk austriackich w 1809 roku. Najdłuższym, trwającym aż 10 miesięcy, było rosyjskie oblężenie w 1813 roku. Po raz ostatni Zamość bronił się w czasie powstania listopadowego, kiedy to jako ostatni punkt oporu uległ Rosjanom. Forteca została zdobyta szturmem tylko raz, przez wojska polskie, w 1809 r. Zlikwidowana została w 1866 roku.

Społeczeństwo ruskie było bardzo zróżnicowane. Najniżej stało chłopstwo, czyli czerń. Była to warstwa niejednolita, złożona głównie z miejscowych, a częściowo ze zruszczonych chłopów – zbiegów m.in. Korony i innych okolicznych ziem. Czysto ruskie mieszczaństwo właściwie nie istniało – miasta zamieszkiwali głównie kupcy ormiańscy i Żydzi, a także Polacy. Do roli elity aspirowali Kozacy, wśród których też rysowały się widoczne podziały: kozacy rejestrowi znajdowali się na żołdzie Rzeczypospolitej, a często dysponowali też szlachectwem. Kozacy, którzy nie zaciągnęli się do rejestru, byli traktowani dużo gorzej – często magnaci próbowali ich zepchnąć w szeregi chłopstwa pańszczyźnianego. Właściwe rządy sprawowały rody magnackie (gł. Wiśniowieccy, Zasławscy, Ostrogscy), złożone ze spolonizowanej szlachty ruskiej i zarządzające ogromnymi latyfundiami. Ich polonizacja motywowana była często ambicjami politycznymi i nieodłącznie związana z porzuceniem prawosławia. Ukraińska historiografia właśnie im przypisuje główną odpowiedzialność za wybuch buntów – ich zaborcza i ekspansywna polityka rolna miała prowadzić do stałego podnoszenia powinności pańszczyźnianych i wpędzać chłopstwo w nędzę. W ten sposób nawarstwiała się nienawiść tzw. prostego ludu do warstw uprzywilejowanych, oparta również na uprzedzeniach narodowościowych i religijnych.

Chanat Krymski (Qırım Hanlığı) – historyczne państwo feudalne na Półwyspie Krymskim, istniejące od XV do XVIII wieku, pod panowaniem tatarskich chanów.Polonizacja – proces przyswajania języka lub kultury polskiej przez jednostki i grupy społeczne funkcjonujące wcześniej w ramach innych kultur. Polonizacja może zachodzić zarówno w wyniku mniej lub bardziej wyraźnego przymusu (np. administracyjnego, edukacyjnego) jak i mieć charakter dobrowolny, tzn. nie wiązać się z żadną bezpośrednią presją.

Ówczesne tereny kozackie, przez które rozumiano obszary województwa kijowskiego, województwa bracławskiego i województwa czernihowskiego były zróżnicowane społecznie, a wzajemne stosunki często bywały trudne.

Koligacje te były jedną z przyczyn późniejszych buntów i powstań. Stan ten Edward Abramowski ujął następującymi słowami: .mw-parser-output div.cytat{display:table;border:1px solid #aaa;padding:0;margin-top:0.5em;margin-bottom:0.8em;background:#f9f9f9}.mw-parser-output div.cytat>blockquote{margin:0;padding:0.5em 1.5em}.mw-parser-output div.cytat-zrodlo{text-align:right;padding:0 1em 0.5em 1.5em}.mw-parser-output div.cytat-zrodlo::before{content:"— "}.mw-parser-output div.cytat.środek{margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output div.cytat.prawy{float:right;clear:right;margin-left:1.4em}.mw-parser-output div.cytat.lewy{float:left;clear:left;margin-right:1.4em}.mw-parser-output div.cytat.prawy:not([style]),.mw-parser-output div.cytat.lewy:not([style]){max-width:25em}

Cytowane zwykle przez wrogich nam historyków sławne wojny kozackie nie były nigdy walką narodową, lecz klasową; były to bunty chłopskie, skierowane przeciwko możnowładztwu panów, podobne zupełnie do buntów chłopskich, jakie wówczas rozpalały wielkie łuny wszędzie, w Niemczech, Francji, Anglii, bunty, które przeszły zresztą i u nas granice „etnograficzne”, jeżeli takie były, i zaczęły szerzyć się płomieniem daleko poza San, stawiając te same hasła wyswobodzenia się od panów. Kostka Napierski mógł odegrać taką samą rolę jak Chmielnicki, gdyby poparły go siły i intrygi sąsiedniego państwa. Że z tych walk klasowych sąsiedzi nasi umieli skorzystać, a nawet przemienić je na walki plemienno-religijne, to jest inna sprawa; zbuntowany chłop ukraiński szukał sprzymierzeńców, jacy mu się ofiarowywali, i szedł razem nawet z chanem tatarskim, aby tylko uwolnić się od jarzma ekonomicznego poddaństwa. Ognisko tego ruchu walki, Sicz Zaporoska, miała w swych zastępach całe mnóstwo nie tylko chłopów, ale i szlachty polskiej, która z rozmaitych powodów garnęła się pod jej sztandary. I nawet wtedy, gdy siły zbrojne buntu były u szczytu swego rozwoju i potęgi, nawet wtedy nie zjawiła się wśród ludu tego idea osobnej ojczyzny, dążność do wywalczenia państwowo-niepodległej Ukrainy. Nie zjawiła się zaś dlatego, że był to zatarg wewnętrzny Rzeczypospolitej, zatarg społeczny klas tego samego narodu.

Stefan Czarniecki herbu Łodzia (ur. ok. 1599 w Czarncy, zm. 16 lutego 1665 w Sokołówce) – polski dowódca wojskowy, oboźny wielki koronny i kasztelan kijowski od 1652, starosta kowelski od 1655, regimentarz od 1656, wojewoda ruski od 1657, starosta tykociński od 1659, wojewoda kijowski od 1664, hetman polny koronny w 1665. Właściciel dóbr tykocińskich nadanych mu za zasługi na rzecz ojczyzny. Najbardziej znany z prowadzenia wojny partyzanckiej przeciw wojskom Karola X Gustawa w czasie potopu szwedzkiego, choć miał też poważny wkład w walkach podczas powstania Chmielnickiego i w trakcie wojny polsko-rosyjskiej 1654–1667.Tatarzy (nazwa własna: Tatarlar / Татарлар) – grupa ludów tureckich z Europy wschodniej oraz północnej Azji.

Przyczyny polityczne

Stosunki polityczne na terenach kozackich

Powstanie Chmielnickiego nie było pierwszym kozackim wystąpieniem zbrojnym przeciwko Rzeczypospolitej. Poprzedzały je liczne wcześniejsze bunty i rebelie m.in. Kosińskiego, Nalewajki, czy Pawluka. Po stłumieniu (1638) tego ostatniego sejm przyjął, z inicjatywy zwycięskiego hetmana Stanisława Koniecpolskiego konstytucję Ordynacja wojska zaporoskiego regestrowego w służbie Rzeczypospolitej będącego. Miała ona charakter represyjny, stanowiła, iż: Wszelkie tedy ich (tzn. Kozaków) dawne prawa starszeństwa, prerogatywy, dochody i inne godności przez wierne posługi ich przodków nabyte, a teraz przez tę rebelię stracone, na wieczne czasy im odejmujemy, chcąc mieć tych, których los wojny pozostawił wśród żywych, za w chłopy obrócone pospólstwo.

Wojna podjazdowa, wojna szarpana to specyficzny sposób prowadzenia walki: strona słabsza unika rozstrzygającej bitwy, atakując mniejsze oddziały wroga, zaplecze i tabory. Stosowana często w średniowieczu. Powszechnie stosowana przez ukrywających się w lasach chłopów. W dawnej Polsce istniały specjalne oddziały do tego przeznaczone, rekrutujące się z lekkiej jazdy np. Tatarów. W XVII wieku oddziałami specjalnie przygotowanymi do tego celu byli lisowczycy.Na mapach: 50°26′56″N 30°30′48″E/50,448889 30,513333 Złota brama w Kijowie (ukr.: Золоті ворота, Zołoti worota) – średniowieczna brama wjazdowa do kijowskiego grodu Jarosława. Nazwa ta została nadana również znajdującemu się w pobliżu teatrowi oraz stacji kijowskiego metra. Obecny budynek jest w większości rekonstrukcją powstałą w XX wieku.

Ponadto postanowiono odbudować twierdzę Kudak na Dnieprze, która miała powstrzymać podobne rebelie w przyszłości.

Plany wojny tureckiej króla Władysława IV

Na przełomie lat 30. i 40. XVII wieku król Władysław IV, wspólnie z hetmanem Stanisławem Koniecpolskim zaczął planować walną rozprawę z Turcją i Chanatem Krymskim. Wojna ta miała doprowadzić do opanowania tego ostatniego, w wyniku czego Rzeczpospolita na tym terenie, wolna od ustawicznych najazdów tatarskich, mogłaby się normalnie rozwijać. Kanclerz Jerzy Ossoliński namawiał zaś króla do wykorzystania wojska zebranego na tę wojnę i ograniczenie demokracji szlacheckiej wskutek zamachu stanu.

Uniwersał – list władz lub akt prawny odczytywany publicznie, dotyczący ważnych wydarzeń, spraw gospodarczych, wojskowych, wyznaniowych.Islam III Girej (III İslâm Geray) (1604– 10 lipca 1654) – chan krymski w latach 1644-1654, syn chana Selameta I Gireja.

Kiedy w 1646 r. hetman Koniecpolski zmarł, król został pozbawiony najważniejszego doradcy. Mimo to postanowił kontynuować swe zamierzenia i rozpoczął wydawanie listów przypowiednich na przyszłą wojnę, z których znaczna część skierowana była właśnie do Kozaków. Dla kozaczyzny wieści o zbliżającej się wojnie były jak najbardziej zadowalające – oznaczały powiększenie rejestru, ewentualne łupy i przywileje polityczne. Na Sejmie, obradującym pod koniec 1646, postawiono, oficjalnie już, sprawę przyszłej wojny. Szlachta, przeczuwająca zamierzenia króla związane z zamachem stanu, była do pomysłu nastawiona niechętnie czy wręcz wrogo. Zmuszono króla do publicznego wyrzeczenia się planów, rozwiązania zaciągniętych już oddziałów, a ponadto ograniczono liczebność gwardii królewskiej do 1600 żołnierzy.

Powstania kozackie, bunty kozackie – seria zrywów antyfeudalnych Kozaków zaporoskich skierowanych przeciwko Rzeczypospolitej w latach 1591-1704, oraz Kozaków przeciw Carstwu Rosyjskiemu i Imperium Rosyjskiemu w XVII i XVIII wieku.Pułkownik – stopień oficerski. W SZ RP jest to najwyższy stopień wojskowy korpusu oficerów starszych, natomiast w okresie międzywojennym – korpusu oficerów sztabowych. W większości sił zbrojnych po stopniu pułkownika (ang. i fr. – colonel, niem. Oberst, ros. полковник) są stopnie generalskie.

Decyzje te miały oczywisty wpływ na nastawienie Kozaków. Wyprawiali oni do króla liczne poselstwa (brał w nich udział Chmielnicki), podczas których Władysław IV miał się rzekomo solidaryzować z Kozakami i wręcz namawiać do buntu. Takie zachowanie dawało przyszłym powstańcom Chmielnickiego argument propagandowy – głosili oni, że walczą z polecenia króla, nie przeciwko Rzeczypospolitej, ale przeciwko magnaterii i szlachcie.

Fortyfikacja (z łac. fortificatio – umocnienie) – zespół obiektów wojskowych w postaci odpowiednich budowli i urządzeń, przeznaczonych do prowadzenia działań obronnych.Wołyń (ukr. Волинь) – kraina historyczna w dorzeczu górnego Bugu oraz dopływów Dniepru: Prypeci, Styru, Horynia i Słuczy, obecnie część Ukrainy – obwody wołyński i rówieński, zachodnia część żytomierskiego oraz północne części tarnopolskiego i chmielnickiego.

Wstępna faza powstania

Ucieczka Chmielnickiego na Sicz

Bohdan Chmielnicki był przedstawicielem wyższej warstwy kozackiego społeczeństwa (tzw. starszyzny). Był szlachcicem, dysponował majątkiem ziemskim. Po stłumieniu rebelii Pawluka został setnikiem kurenia czehryńskiego. Zetknął się tam z mianowanym po śmierci hetmana Stanisława Koniecpolskiego przez jego syna Aleksandra podstarościm Czaplińskim, który, w typowy dla ówczesnych czasów sposób, tj. poprzez zajazd zagrabił majątek Chmielnickiego (chutor Subotów – część królewszczyzny dzierżawionej przez Koniecpolskich), nadany ongiś Chmielnickiemu przez hetmana Koniecpolskiego. Czapliński uwiódł także żonę Chmielnickiego i próbował zabić syna, a na jego samego zorganizował zamach. Chmielnicki szukał bezskutecznie sprawiedliwości w polskich trybunałach, a nawet u króla. Kiedy to nie poskutkowało, postanowił wymierzyć sprawiedliwość własnymi rękoma.

Ugoda w Białej Cerkwi – traktat między Rzecząpospolitą a Kozaczyzną, wymuszony na obu stronach powstaniem Chmielnickiego i bitwą pod Beresteczkiem. Polacy nie mieli możliwości całkowitego zduszenia powstania, Kozacy zaś potrzebowali miesięcy spokoju dla odbudowy sił.Jan Sobiepan Zamoyski herbu Jelita (ur. w 9 kwietnia 1627 w Zamościu - zm. 7 kwietnia 1665 tamże), III Ordynat zamojski, wojewoda sandomierski od 1659, wojewoda kijowski od 1658, podczaszy wielki koronny od 1655, krajczy wielki koronny od 1653, generał ziem podolskich od 1637, starosta kałuski i rostocki.

Chmielnicki postanowił wykorzystać wrzenie na kozaczyźnie i pomścić krzywdy własne i całego wojska zaporoskiego.

We wrześniu 1647 r. Chmielnicki zawiązał sprzysiężenie niezadowolonej starszyzny kozackiej z sytuacji na tych terenach. Spisek wykryto w wyniku donosu. Chmielnicki został aresztowany i osadzony w więzieniu w Kryłowie. Donosy nie wystarczyły jednak na uzyskanie wyroku skazującego i Chmielnickiego zwolniono za poręczeniem. Kiedy przyszły hetman odzyskał wolność, od razu rozpoczął przygotowania do ucieczki na Sicz. Przede wszystkim wykradł listy królewskie esaułowi Iwanowi Barabaszowi, które miały mu pomóc uzyskać przychylność siczowego „towarzystwa”. 11 grudnia przybył na Sicz w towarzystwie ok. 200 konspiratorów oraz ok. 300 okolicznych rybaków i myśliwych i natychmiast rozpoczął agitację na rzecz obalenia restrykcyjnych ustaw z 1638.

Żołd – wynagrodzenie, jakie dostaje żołnierz odbywający zasadniczą służbę wojskową, dawniej również członek wojska najemnego. Pierwszy żołd w Polsce ustanowił w 1388 roku w Piotrkowie Władysław II Jagiełło: wynosił 3 grzywny od kopii.Wojna polsko-rosyjska 1654–1667 wybuchła w konsekwencji powstania Chmielnickiego i zawarcia ugody perejasławskiej. Trwała z przerwami (patrz rozejm w Niemieży na półtora roku) do 1667 kiedy działania wojenne zostały zakończone rozejmem andruszowskim. Stan wojny między Rzecząpospolitą a Carstwem Rosyjskim został zniesiony przez zawarcie traktatu pokojowego w 1686.

Sojusz kozacko-tatarski

Dopiero 4 lutego udało się Chmielnickiemu ostatecznie nakłonić Kozaków zaporoskich do wzięcia udziału w spisku. Niewykluczone, że okłamał ich, iż działa z polecenia króla. Natychmiast po przejęciu dowództwa nakazał zniszczyć wszystkie czółna zdolne do żeglugi po Dnieprze, a także zagarnął znajdujące się tam zapasy żywności. W dniach 5–9 lutego toczyły się drobne utarczki powstańców z siłami pułkowników: Wadowskiego i Krzeczowskiego. Chmielnicki próbował, na razie bezskutecznie, nakłonić służących pod ich rozkazami Kozaków do przejścia na jego stronę. Drobne starcia zakończyły się 9 lutego, kiedy obaj pułkownicy wycofali swoje siły do Kryłowa.

Józef Edward Abramowski (ur. 17 sierpnia 1868 w Stefaninie w pow. wasylkowskim w gub. kijowskiej, zm. 21 czerwca 1918 roku w Warszawie) – polski myśliciel polityczny, filozof, psycholog i socjolog. Bliski przyjaciel Stefana Żeromskiego, pierwowzór Szymona Gajowca w powieści „Przedwiośnie”, wolnomularz.Rzeczpospolita Trojga Narodów – współczesny termin określający XVII wieczny projekt polityczny przekształcenia federacji Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego tworzącej Rzeczpospolitą Obojga Narodów w organizm trójczłonowy powstały przez wyodrębnienie Wielkiego Księstwa Ruskiego, połączonego unią realną z dwoma pozostałymi.

Po zakończeniu walk postanowił Chmielnicki przygotować się starannie do reakcji strony polskiej. Przede wszystkim rozesłał po całej krainie swoich szpiegów, którzy mieli agitować wśród miejscowej ludności za powstaniem. Ponadto zrozumiał, że jego własne siły nie wystarczą do pokonania wojska polskiego, dlatego musi znaleźć sojusznika za granicą. Zastana sytuacja międzynarodowa nie pozostawiała mu wielkiego wyboru: z trzech ościennych państw Rosja była zdecydowanie wroga kozactwu, a Turcja zbyt zajęta wojną z Wenecją. Jedynie Tatarzy wydawali się skłonni udzielić pomocy, gdyż po objęciu władzy przez chana Islama Gireja stronnictwo antypolskie (na czele z Tuhaj-bejem) wzięło górę.

Chan – głowa chanatu, tytuł oznaczający władcę w dawnych krajach Azji Środkowej i Europy Wschodniej; także część imienia, oznaczająca wysokie urodzenie w krajach muzułmańskich.Zajazd – sposób egzekucji wyroku sądowego w prawodawstwie staropolskim. Wobec słabości władzy wykonawczej I Rzeczypospolitej, stał się faktycznym sposobem dochodzenia swoich praw przez szlachtę. Zajazd był 4 etapem egzekucji wobec szlachty posesjonatów wyroków z nieruchomości. Zajazd odbywał się po wcześniejszych etapach (wwiązaniu, ponownym wwiązaniu, rumacji). Zajazd polegał na zwołaniu przez starostę pospolitego ruszenia powiatu i siłowym usunięciu opornego dłużnika.

Właściwe pertraktacje kozacko-tatarskie poprzedziła wymiana jeńców. Na początku marca 1648 stanęło na Krymie właściwe poselstwo Chmielnickiego, na czele z atamanem Krysą i synem hetmana Tymofiejem. Posłowie z łatwością przekonali (dysponowali wszak listami królewskimi wykradzionymi przez Chmielnickiego) chana o groźbie polskiej inwazji, której ten obawiał się od dawna. Ponadto sam hetman decydował się przejść na islam i krew swoją przelewać za sprawę islamskiej wiary. Ostatecznym impulsem, który wpłynął na decyzję chana był głód, który od minionego roku panował na Krymie.

Demokracja szlachecka – system ustrojowy panujący w XV i XVI wieku w Królestwie Polskim, a następnie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W założeniu gwarantował masom szlacheckim prawo głosowania i decydowania o sprawach państwa, a także miał być przykładem tolerancji i formalnej równości praw w łonie samego stanu szlacheckiego.Wojewoda (łac. comes palatinus) – organ administracji państwowej w Polsce, a w przeszłości także w innych krajach słowiańskich i bałkańskich: w Czechach, Rosji, Bułgarii, Mołdawii i Siedmiogrodzie.

Ostateczne przymierze zawarto w połowie marca w Bakczysaraju. Ustalono, że Tatarom przypadną w łupie ludzie i zwierzęta, a Kozakom biżuteria, złoto i szaty. Ponadto Islam III Girej przydzielał Kozakom korpus pomocniczy, a w razie powodzenia powstania obiecywał znaczniejsze siły. Trzon tatarskiego korpusu stanowiło ok. 6000 jazdy pod wodzą Tuhaj-beja. Te siły dotarły na Sicz w pierwszej połowie kwietnia i połączyły się z wojskami Chmielnickiego.

Konstytucja (od łac. constituo, -ere – urządzać, ustanawiać, regulować) – akt prawny, określany także jako ustawa zasadnicza, która zazwyczaj ma najwyższą moc prawną w systemie źródeł prawa w państwie.Ruina – termin stosowany w ukraińskich badaniach historycznych na określenie okresu w historii Hetmanatu, datowany od śmierci Bohdana Chmielnickiego w 1657 do wyboru hetmana Iwana Mazepy w 1687. Okres ten charakteryzował się postępującym upadkiem autonomicznych rządów na Hetmańszczyźnie, postępującą anarchią, wojną domową oraz interwencjami państw sąsiednich. Okres ten podsumowuje ludowe powiedzenie: ukr. „Від Богдана до Івана не було гетьмана” (od Bohdana do Iwana nie było hetmana).

W trakcie pertraktacji i zaraz po zawarciu przymierza Chmielnicki rozpoczął akcję dyplomatyczną mającą na celu uśpienie czujności hetmana Mikołaja Potockiego. Ciągle mamił go zapewnieniami o wierności królowi i wysyłał posłów, korzystając przy tym z poparcia stronnictwa ugodowego, na czele z wojewodą Adamem Kisielem. Podobną akcję przeprowadzili Tatarzy, który wysłali poselstwo do księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Wobec fiaska „rokowań” i po konsultacji z wojewodą Kisielem, hetman zdecydował się 9 kwietnia na podjęcie działań zbrojnych.

Bitwa pod Batohem – bitwa pomiędzy wojskami polskimi dowodzonymi przez hetmana polnego Marcina Kalinowskiego a wojskami kozackimi pod dowództwem Bohdana Chmielnickiego wspomaganymi przez Tatarów, która miała miejsce 1-2 czerwca 1652 na uroczysku Batoh. Bitwa zakończyła się klęską wojsk polskich, a polscy doborowi żołnierze, stanowiący ówczesną elitę wojskową I Rzeczypospolitej i w większości pochodzący z bogatej szlachty, jako jeńcy w liczbie 3,5 tys. z polecenia Bohdana Chmielnickiego zostali wymordowani przez Kozaków i Tatarów nogajskich. Zginęło w sumie około 8,5 tys. Polaków, dowódców i większość doborowych żołnierzy. Z tego względu Batoh jest nazywany sarmackim Katyniem.Islam (arab. الإسلام ; al-islām) – religia monoteistyczna, druga na świecie pod względem liczby wyznawców po chrześcijaństwie. Świętą księgą islamu jest Koran, a zawarte w niej objawienie ma stanowić ostateczne i niezmienne przesłanie Boga do ludzi.

Przegląd sił walczących stron w przededniu walk

Żołnierze polscy 1633–1668

Polacy

20 stycznia 1648 r. stacjonujący w Barze hetman Mikołaj Potocki zdecydował o przeniesieniu swej kwatery do Korsunia i naznaczył tam punkt zborny dla żołnierzy schodzących z leży zimowych. Do Korsunia dowództwo polskie przybyło 20 lutego i oczekiwało na skupienie wszystkich sił, prowadząc jednocześnie rokowania z Chmielnickim.

Wiśniowieccy – magnacki ród książęcy, pieczętujący się herbem Korybut, z którego pochodził król Polski i wielki książę litewski Michał Korybut Wiśniowiecki.Podhale – region kulturowy w południowej Polsce u północnego podnóża Tatr, w dorzeczu górnego Dunajca z wyłączeniem obszarów leżących na prawym brzegu Białki i prawym brzegu Dunajca, poniżej ujścia Białki. Podhale zajmuje środkową część Kotliny Podhala, na południu wkracza w Tatry.

Wojska, którymi dysponował Potocki, składały się zasadniczo z trzech części. Najwartościowszą ich część stanowiły zaciężne oddziały kwarciane, liczące ok. 4000 żołnierzy, w tym kilka regimentów znakomitej niemieckiej piechoty (złożonej z weteranów wojny trzydziestoletniej). Kolejną część wojska stanowiły tzw. milicje magnatów kresowych, głównie Zasławskich. Były to dobrze wyszkolone i wyposażone oddziały najemne, ale niechętne do współpracy z resztą armii. Elementem najbardziej niepewnym byli kozacy rejestrowi, znajdujący się na żołdzie Rzeczypospolitej, ale skłaniający się ku powstańcom. Siły te liczyły łącznie ok. 12 do 15 tys. żołnierzy. Ponadto na Zadnieprzu stacjonował książę Wiśniowiecki ze swoimi wojskami liczącymi ok. 4000 ludzi, ale połączenie się z nim okazało się chwilowo niemożliwe ze względów logistycznych (na Dnieprze brakowało wystarczającej liczby łodzi do przetransportowania wojska). Biorąc pod uwagę realia XVII-wiecznej Rzeczypospolitej, siły te mogły uchodzić za całkiem spore.

Lwów (dawna nazwa form. Królewskie Stołeczne Miasto Lwów), ukr. Львів (Lwiw), ros. Львов (Lwow), niem. Lemberg, łac. Leopolis, jidysz לעמבערג ,לעמבעריק (Lemberg, Lemberik), orm. Լվով (Lwow) – miasto na Ukrainie, ośrodek administracyjny obwodu lwowskiego.Pantełejmon Ołeksandrowycz Kulisz (ukr. Пантелеймон Олександрович Куліш, ur. 26 lipca/7 sierpnia 1819 w Woroneżu (koło Szostki w obwodzie sumskim), zm. 2 lutego/14 lutego 1897 w chutorze Motronówka); ps. Nikołaj M. (Николай М.) – ukraiński pisarz, poeta, folklorysta, etnograf, tłumacz, krytyk, redaktor, wydawca. Autor pierwszej ukraińskiej powieści historycznej – Czorna rada, Чорна рада (pol. Czarna rada) z 1857 roku.

Dużo gorzej przedstawiała się kwestia morale żołnierzy. Kozacy w służbie polskiej byli rozgoryczeni, źle opłacani i niekarni. Wobec tego pisarz wojska zaporoskiego, Jacek Szemberg, zmuszony był rozpuścić część oddziałów. Głównym dowódcą był hetman wielki koronny Mikołaj Potocki – człowiek zarozumiały, mający przesadne mniemanie o swoich zdolnościach i lekceważący wroga, a przy tym notorycznie nadużywający alkoholu.

Henryk Pillati (ur. 19 stycznia 1832 w Warszawie, zm. 16 kwietnia 1894 w Warszawie) - polski malarz, rysownik, ilustrator i karykaturzysta.Rzeczpospolita, od XVII wieku częściej znana jako Rzeczpospolita Polska (lit. Respublika lub Žečpospolita, biał. Рэч Паспалітая, ukr. Річ Посполита, ros. Речь Посполитая, rus. Рѣчь Посполита, łac. Res Publica, współczesne znaczenie: republika) oraz Rzeczpospolita Obojga Narodów – państwo federacyjne złożone z Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego istniejące w latach 1569–1795 na mocy unii lubelskiej (kres federacji w 1791 roku przyniosła Konstytucja 3 maja, ustanawiając państwo unitarne – Rzeczpospolitą Polską). Korona i Litwa stanowiły dla szlachty jedną całość, pomimo dzielących je różnic regionalnych, sprzecznych interesów i odrębności ustrojowych.

Wojska kozackie w 1648

Kozacy

Armia będąca pod rozkazami Chmielnickiego składała się z dwóch zasadniczych części: sił kozackich i posiłków tatarskich.

Pod bezpośrednim dowództwem Chmielnickiego znajdowali się tylko Kozacy, którzy zdecydowali się poddać pod zwierzchnictwo hetmana jeszcze na Siczy. Stanowili oni kozacką awangardę – byli to żołnierze najodważniejsi, świetnie wyszkoleni i obznajomieni ze sztuką wojenną. W boju najsprawniej czuli się walcząc pieszo, stosując technikę walki zza taboru, którą doprowadzili do perfekcji. Wspomagała ich pewna liczba zbiegłych chłopów i czerni, którzy przyłączyli się do Chmielnickiego, licząc na łupy wojenne. W sumie ta część armii powstańczej liczyła od 4 do 6 tys. ludzi.

Mateusz Basarab (rum. Matei Basarab; ur. 1588, Brâncoveni, Aluta - zm. 9 kwietnia 1654, Bukareszt) był hospodarem Wołoszczyzny w latach 1632-1654.Hołd lenny (łac. homagium) – ceremonia uroczystego zawarcia kontraktu lennego. Podczas niej następowało homagium: wasal klękał przed swoim seniorem i składał mu uroczystą przysięgę wierności, zobowiązując się do niesienia pomocy swojemu seniorowi w radzie (łac. consilium) i ofiarując pomoc zbrojną (łac. auxilium). Następowała wówczas inwestytura, czyli formalne przekazanie lenna wasalowi.

Pod formalną zwierzchnością Chmielnickiego znajdował się też sojuszniczy korpus Tuhaj-beja. W praktyce jednak była to formacja samodzielna, obozująca osobno i wspomagająca Kozaków jedynie w bitwach. Posiłki tatarskie składały się wyłącznie ze znakomitej lekkiej jazdy uzbrojonej w łuki i liczyły, jak już wspomniano wyżej, ok. 6 tys. ludzi. Tuhaj-bej nie angażował się zbytnio w konflikt i kierował się partykularnym interesem tatarskim, jakim było zdobycie jak największej liczby jasyru.

Morale, esprit de corps – skłonność społeczności do podtrzymywania wiary w instytucję, wyznaczone cele lub siebie samych oraz innych ludzi. Termin stosowany przede wszystkim w instytucjach wojskowych, lecz także w biznesie.Szwecja, Królestwo Szwecji (Sverige, Konungariket Sverige) – państwo w Europie Północnej, zaliczane do państw skandynawskich. Szwecja jest członkiem Unii Europejskiej od 1995 roku. Graniczy z Norwegią, Finlandią i Danią.

Zdaniem W. Czaplińskiego liczebność powstańców ocenia się na 10 do 12 tys., a więc mniej więcej tyle samo, co wojska pod bezpośrednim dowództwem Potockiego (a mniej, jeżeli brać pod uwagę dywizję Wiśniowieckiego). Ponadto wojska polskie górowały nad powstańcami wyszkoleniem i uzbrojeniem. Za to czynniki terenowe sprzyjały wojskom Chmielnickiego – wiosenne roztopy utrudniały poruszanie się i walkę ciężkiej konnicy (która stanowiła trzon wojska polskiego). Wódz kozacki zapewnił też sobie wsparcie wywiadowcze – w oddziałach polskich znajdowali się szpiedzy, agitujący wśród Kozaków rejestrowych za powstaniem. Ponadto Chmielnicki liczył na pomoc miejscowej ludności ruskiej.

Mikołaj Ostroróg herbu Nałęcz (1593-1651), poseł na sejm z województw ruskiego i bełskiego, marszałek sejmu koronacyjnego 1633, stolnik wielki koronny 1634, krajczy wielki koronny 1636, podczaszy wielki koronny 1638, starosta tykociński 1645 i buski 1646, jeden z trzech regimentarzy wojsk koronnych 1648-1649.Polacy – naród zamieszkujący głównie obszar Rzeczypospolitej Polskiej i będący jej głównym składnikiem ludnościowym, a poza granicami Polski tworzący Polonię.

Podstrony: 1 [2] [3] [4] [5]