Pokrzywowate (Urticaceae Juss.) – rodzina roślin zielnych z rzędu różowców (Rosales). Należą tu 54 rodzaje z ok. 2,6 tysiącem gatunków (z czego ok. 1,2 tys. to w niemal równych częściach dwa rodzaje – pilea Pilea i Elatostema). Rodzina o zasięgu globalnym – brak jej przedstawicieli tylko na obszarach pokrytych wieczną zmarzliną i skrajnie suchych. Najwięcej gatunków spotykanych jest w tropikach, ale liczne rosną także w klimacie umiarkowanym. Do flory Polski zaliczane są tylko rośliny z dwóch rodzajów: parietaria i pokrzywa. Pokrzywowate rosną w różnorodnych siedliskach, często w lasach, zwłaszcza w równikowych, często jako pnącza i epifity, poza tym na mokradłach, na siedliskach ruderalnych. Wiele roślin wyposażonych jest we włoski parzące, w tym pokrzywy i szczególnie piekące – rośliny z rodzaju Dendrocnide. Rośliny zwykle wiatropylne, przy czym pyłek pokrzyw stanowi istotny alergen.
Zestawienie obejmuje gatunki roślin naczyniowych występujące w stanie dzikim w Polsce (rodzime i obce, także gatunki zawlekane lub dziczejące przejściowo – efemerofity). Nazewnictwo i układ systematyczny oparty jest na "Krytycznej liście roślin naczyniowych Polski". Gatunki efemerofitów zapisane są czcionką pomniejszoną.Pnącze, roślina pnąca – forma życiowa roślin o długiej, wiotkiej łodydze, wymagającej podpory, by mogła się wspinać do góry, do światła. W strefie umiarkowanej pnącza występują rzadko, w tropikalnych lasach są częste, w tym liczne o zdrewniałych łodygach – tzw. liany, które wykorzystując drzewa jako podpory oszczędzają konieczność wytwarzania silnych i grubych pni by wydostać się z ciemnego dna lasu tropikalnego ku słońcu. Pnącza dzięki oszczędzaniu na wzroście pędu na grubość bardzo szybko rosną na długość. Niektóre z nich potrafią się przyczepić nawet do gładkiego muru.
Duże znaczenie ekonomiczne jako rośliny włóknodajne mają szczmiel biały Boehmeria nivea i Laportea canadensis, ale włókien dostarczają też inni przedstawiciele tych i innych rodzajów, np. pokrzywa zwyczajna. Różne gatunki z rodzajów pokrzywa Urtica, Laportea i Girardinia spożywane są jako warzywo, a Pouzolzia tuberosa dostarcza jadalnych bulw. Jadalne owoce mają m.in. Debregeasia longifolia i Pourouma cecropiifolia. Bardzo popularnymi roślinami ozdobnymi uprawianymi w doniczkach są rozmaite gatunki z rodzaju pilea Pilea oraz soleirolia rozesłana Soleirolia soleirolii, rosnące czasem także jako chwasty w szklarniach.
Flora of North America (pełny tytuł Flora of North America North of Mexico) – 29-tomowe dzieło zawierające opracowanie flory Ameryki Północnej na północ od Meksyku (Stany Zjednoczone i Kanada), a także flory Grenlandii i wysp St. Pierre i Miquelon. Jest to synoptyczny opis wszystkich taksonów. Ma służyć zarówno jako sposób identyfikacji roślin w regionie, jak i jako systematyczny konspekt flory północnoamerykańskiej. Opisano także taksony i obszary geograficzne wymagające dalszych badań oraz taksony, o których sądzono, że wyginęły w okresie stałego osadnictwa europejskiego, tj. ostatnich 500 lat. Tom 1 zawiera podstawowe informacje ogólne. Tom 2 opisuje paprocie i nagonasienne, tomy 3–26 opisano rośliny okrytonasienne zgodnie z systemem klasyfikacji A. Cronquista z 1981 r. Glony opisane są w tomach 27–28. Tom 29 zawiera zbiorczą bibliografię i indeks.
Okwiat, okrywa kwiatowa (ang. perianth, łac. perigonium, perianthium) – część kwiatu stanowiąca ochronę dla rozwijających się pręcików i słupków. U roślin owadopylnych okwiat pełni także funkcję powabni dzięki zapachowi i kolorom, dla zapylających je owadów, ptaków, ssaków i innych zwierząt.
Pokrój
Rośliny zielne (
jednoroczne i
byliny), czasem o łodygach
gruboszowatych,
drzewa, zwykle niezbyt wysokie (do 15 m), o miękkim drewnie, często pachykauliczne (słabo rozgałęzione) oraz wysoko wspinające się
pnącza. Rośliny zdrewniałe często z
korzeniami podporowymi i
oddechowymi. Przedstawiciele plemienia Urticeae wyróżniają się obecnością
włosków parzących pokrywających pędy. U licznych przedstawicieli w liściach i łodygach obecne są
cystolity. Rośliny zazwyczaj bez
soku mlecznego.
Liście
Skrętoległe lub naprzeciwległe, pojedyncze, czasem klapowane i tylko u roślin z plemienia Cecropieae dłoniasto złożone.
Przylistki różnie wykształcone (brak u niektórych przedstawicieli Boehmerieae), czasem okazałe i obejmujące łodygę, ale zwykle szybko opadające. U części przedstawicieli liście siedzące, u innych ogonkowe, przy czym
ogonek liściowy sięgać może nasady blaszki (u większości) lub jej środkowej części (Cecropieae). Blaszka często nieco asymetryczna i z trzema głównymi żyłkami przewodzącymi rozchodzącymi się od jej nasady.
Kwiaty
Rozdzielnopłciowe, rośliny
dwupienne i
jednopienne, rzadko kwiaty obupłciowe (czasem u Parietarieae). Kwiaty zebrane w kwiatostany
wierzchotkowate wyrastające zwykle w kątach liści, czasem skupiające się w gęste
główki, często wyciągnięte i luźne w postaci
gron,
kłosów, nibybaldachów, zwykle wsparte
podsadką. Rzadko kwiatostany zredukowane do dwóch czy pojedynczych kwiatów. Poszczególne kwiaty niepozorne – zwykle drobne (do 2 mm średnicy) i zielonkawe. Kwiaty męskie z
okwiatem składającym się zwykle z 3–5 listków, czasem tylko z jednym lub dwoma. W kwiatach żeńskich listki okwiatu też w liczbie 3–5 (często zrośnięte u dołu w rurkę), ale też często ich brak.
Pręcików jest tyle co listków okwiatu, są zagięte do środka i gwałtownie prostują się wyrzucając
pyłek z
pylników. W kwiatach żeńskich znajduje się górna
zalążnia powstająca pierwotnie z dwóch
owocolistków, z których jeden ulega jednak redukcji. Stąd zalążnia z jedną komorą i pojedynczym
zalążkiem.
Znamię różnie wykształcone – siedzące lub wzniesione na pojedynczej szyjce słupka.
Owoce
Zwykle drobna
niełupka, często otulona trwałymi listkami okwiatu i czasem także listkami podkwiatowymi, u części przedstawicieli mięśniejącymi, stąd owoc przypomina
pestkowca.
Pozycja systematyczna według
Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany
system APG IV z 2016)
Rodzina od czasu systemu APG II z 2003 klasyfikowana jako siostrzana dla morwowatych Moraceae w obrębie rzędu różowców Rosales w kladzie różowych roślin okrytonasiennych. Od dawna łączona była z morwowatymi, konopiowatymi, wiązowatymi i wyodrębnianymi Cecropiaceae, ale pozycja systematyczna tej grupy pozostawała niejasna do czasu zastosowania metod molekularnych na przełomie XX i XXI wieku. Wcześniej w różnych systemach rodzina zaliczana była do takich rzędów jak: oczarowce Hamamelidales, wilczomleczowce Euphorbiales, bukowce Fagales i ślazowce Malvales.
Parietaria, pomurnik (Parietaria L.) – rodzaj jednorocznych roślin zielnych lub bylin z rodziny pokrzywowatych (Urticaceae Juss.). Należy do niej ok. 20-30 gatunków występujących w strefie tropikalnej i umiarkowanej na całym świecie. Gatunkiem typowym jest Parietaria officinalis L..Znamię (ang. stigma) – część słupka roślin okrytonasiennych przyjmująca ziarna pyłku w trakcie zapylenia (przed zapłodnieniem). Zazwyczaj znajduje się na szczycie szyjki słupka, gdy szyjki brak – wykształca się znamię siedzące. Liczba znamion w słupku jest różna u różnych gatunków i zwykle zależy od liczby owocolistków budujących słupek.
Wykaz plemion i rodzajów
Plemię Cecropieae Gaudichaud (syn. Cecropiaceae C. C. Berg)
Cecropia Loefling – cekropka, drążnik
Coussapoa Aublet
Gibbsia Rendle
Leucosyke Zollinger & Moritzi
Maoutia Weddell
Myrianthus P. Beauvois
Pourouma Aublet
Plemię Boehmerieae Gaudichaud
Rodzaje Rousselia i Parietaria bywają wyodrębniane w plemię Parietarieae, a Forsskaolea i Droguetia w Forsskaoleae.
Pręcik (łac. stamen) – męski organ płciowy w kwiecie, bardzo silnie zredukowany i zmieniony liść. Ponieważ każdy pylnik (theca) ma połączone po dwa woreczki pyłkowe, pręcik okrytozalążkowych jest mikrosporofilem o 4 mikrosporangiach lub 2 synangiach dwusporangiowych. U roślin okrytonasiennych składa się z nitki pręcikowej (filamentum) i główki (anthera), która jest zróżnicowana na dwa pylniki (thecae) połączone płonnym łącznikiem (connectivum). W pylnikach znajdują się komory pyłkowe zawierające tkankę wyściełającą (tzw. tapetum) oraz tkankę zarodnikotwórczą (tzw. archespor), która wytwarza ziarna pyłku kwiatowego lub pyłkowiny. Dojrzałe pylniki pękają, pyłek się wysypuje i zostaje on dalej przenoszony przez wiatr, owady, zwierzęta, a następnie osadza się na znamionach słupków innych kwiatów (następuje zapylenie). Istnieją także rośliny o kwiatach samopylnych.Pestkowiec (ang. drupe, stone fruit, łac. drupa) – rodzaj owocu mięsistego. Podczas tworzenia się pestkowców zewnętrzna część owocni (egzokarp) tworzy skórkę, środkowa część (mezokarp) mięśnieje, a wewnętrzna część (endokarp) twardnieje i drewnieje. Twarda, wewnętrzna część owocni nazywana jest pestką i różni ten typ owocu od jagody, która jest zmięśniała w całości.
Archiboehmeria C. J. Chen
Astrothalamus C. B. Robinson
Australina Gaudichaud
Boehmeria Jacquin – szczmiel, bemeria
Chamabainia Wight
Cypholophus Weddell
Debregeasia Gaudichaud
Didymodoxa Weddell
Droguetia Gaudichaud
Forsskaolea L.
Gesnouinia Gaudichaud
Hemistylus Bentham
Hyrtanandra Miquel
Neodistemon Babu & A. N. Henry
Neraudia Gaudichaud
Nothocnide Chew
Oreocnide Miquel
Parietaria L. – parietaria, pomurnik
Phenax Weddell
Pipturus Weddell
Pouzolzia Gaudichaud
Rousselia Gaudichaud
Sarcochlamys Gaudichaud
Soleirolia Gaudichaud
Plemię Elatostemateae Gaudichaud
Różowce (Rosales Perleb) – grupa roślin okrytonasiennych stanowiąca klad wyróżniany w randze rzędu w różnych systemach klasyfikacyjnych.Teren ruderalny – obszar poddany bardzo intensywnej działalności człowieka, zlokalizowany zwykle na terenie zurbanizowanym. Do terenów ruderalnych należą np. wysypiska śmieci i gruzu, hałdy przemysłowe, rowy, nasypy kolejowe, parkingi, pobocza dróg, obszary budowlane i hodowlane.
Aboriella Bennett
Elatostema J. R. Forster & G. Forster
Elatostematoides B. L. Robinson
Gyrotaenia Grisebach
Lecanthus Weddell
Meniscogyne Gagnepain
Myriocarpa Bentham
Petelotiella Gagnepain
Pilea Lindley – pilea
Procris Jussieu
Plemię Urticeae Lamarck & de Candolle:
Dendrocnide Miquel
Discocnide Chew
Girardinia Gaudichaud
Laportea Gaudichaud
Nanocnide Blume
Obetia Gaudichaud
Poikilospermum Miquel
Touchardia Gaudichaud
Urera Gaudichaud
Urtica L. – pokrzywa
Zhengyia T. Deng et al.
Incertae sedis:
Synonim w taksonomii (skrót syn.) – nierównoważne określenia odnoszące się do tego samego taksonu. Wyróżnia się synonimy nomenklatoryczne (homotypowe) i taksonomiczne (heterotypowe). Taksony opisane synonimami pierwszego rodzaju oparte są na tym samym typie nomenklatorycznym. Zgodnie z międzynarodowymi kodeksami nomenklatorycznymi tylko jedna nazwa może być ważna, tj. zgodna z tymi przepisami. W sytuacji, gdy dwie lub więcej nazw opisują ten sam takson, ustalana jest nazwa ważna (pierwsza prawidłowo opisana), pozostałe stają się synonimami nomenklatorycznymi. Synonimy taksonomiczne powstają, gdy w wyniku rozwoju wiedzy, pewne taksony są dzielone, łączone lub przenoszone. Nazwy określane jako synonimy taksonomiczne odnoszą się do taksonów posiadających różne typy nomenklatoryczne i stają się synonimami w wyniku taksonomicznego osądu.Integrated Taxonomic Information System (ITIS) – system zaprojektowany do dostarczania informacji taksonomicznych o organizmach. Został utworzony w 1996 r. System jest wspierany przez agencje rządowe Stanów Zjednoczonych Ameryki, Kanady i Meksyku. Współpracuje z taksonomami z całego świata. Jest partnerem Species 2000 i Global Biodiversity Information Facility (GBIF). Współuczestniczy w realizacji międzynarodowego programu Katalog Życia (Catalogue of Life Programme).
Achudemia Blume
- ↑ Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website (ang.). 2001–. [dostęp 2016-01-19].
- ↑ Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 275-276. ISBN 978-1842466346.
- Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Vascular Plants of Poland - A Checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 1995. ISBN 83-85444-38-6.
- ↑ Heywood V.H., Brummitt R.K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 327-328. ISBN 1-55407-206-9.
- ↑ David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 955. ISBN 978-1-107-11502-6.