Pancernik – klasa dużych, silnie opancerzonych i uzbrojonych pełnomorskich okrętów artyleryjskich, stanowiących trzon największych flot wojennych od czasu powstania klasy pancerników w drugiej połowie XIX wieku do okresu II wojny światowej.

Przeznaczeniem pancerników było zapewnienie panowania na morzach poprzez wygrywanie bitew artyleryjskich i niszczenie wrogich jednostek nawodnych wszystkich klas. Pierwsze pancerniki pojawiły się w latach 60. XIX wieku i z miejsca zastąpiły drewniane okręty liniowe w roli najpotężniejszych jednostek floty, przejmując także ich nazwę w niektórych językach (zobacz niżej). Pod koniec XIX wieku, od generacji przeddrednotów, charakterystyki pancerników uległy ustaleniu jako okręty o wyporności pełnej ponad 9000 ton, z artylerią główną kalibru 254 mm i więcej, ze stalowym kadłubem i napędem parowym. Później parametry te jeszcze wzrastały. Szczyt znaczenia pancerniki miały podczas wojny rosyjsko-japońskiej (1904–1905) i I wojny światowej, istotną rolę odgrywały także podczas II wojny światowej, aczkolwiek utraciły wtedy swój prymat na rzecz lotniskowców. W latach 1870 do 1949 ukończono 390 pancerników. Po II wojnie światowej klasa ta stopniowo zanikła, jedynie nieliczne pozostające w służbie okręty używane były w bardzo ograniczonym zakresie do lat 90. XX wieku. Polska nie posiadała w swojej marynarce okrętów tej klasy.

W polskiej terminologii pancerniki zostały utożsamione z okrętami liniowymi, stanowiącymi wcześniej trzon flot i popularnie oba terminy używane są zamiennie, termin „pancernik” jest jednak bardziej jednoznaczny. Określenie „okręt liniowy” ma rację bytu tylko w stosunku do rozwiniętych pancerników, począwszy od generacji przeddrednotów (lata 90. XIX w.), gdyż w okresie kształtowania się koncepcji klasy wczesne pancerniki były zbyt różnorodne, żeby być okrętami liniowymi w sensie jednostek działających w składzie jednolitego zespołu (floty liniowej). Ponadto w początkowym okresie obok pancerników egzystowały jeszcze stare żaglowe nieopancerzone okręty liniowe. Po I wojnie światowej pancerniki w związku z drastycznym ograniczeniem liczby jednostek tej klasy pozostających w służbie i zaniku szyku liniowego przestały być okrętami liniowymi, a zaczęły być używane w mniejszych liczbach i mieszanych zespołach okrętów; wobec czego termin „okręt liniowy” w stosunku do pancerników zachował znaczenie jedynie tradycyjne. Ostatnim przypadkiem wykorzystania pancerników w roli okrętu liniowego była bitwa w cieśninie Surigao, gdy 25 października 1944 6 pancerników kontradmirała Oldendorfa „rozstrzelało” japoński pancernik Yamashiro.

Szerszym pojęciem od pancernika jest okręt pancerny, obejmujący wczesne pancerniki oraz niektóre inne klasy okrętów. Marginalną podklasą pancerników, nie zaliczającą się do okrętów liniowych i rozwijaną osobno, były mniejsze pancerniki obrony wybrzeża (omówione osobno). Zbliżoną do pancerników, lecz osobną klasą, były istniejące na początku XX wieku krążowniki liniowe (zaliczane przez część autorów do okrętów liniowych obok pancerników). Krążowniki liniowe były pokrewne konstrukcyjnie z pancernikami generacji drednotów, o podobnej wielkości, dysponując większą prędkością (od 25 do 30 węzłów wobec 20–24 węzłów drednotów), lecz słabszym opancerzeniem i uzbrojeniem. Doświadczenia I wojny światowej wykazały dużą podatność krążowników liniowych na uszkodzenia (szczególnie brytyjskich) i po tej wojnie klasa ta zanikła i przestała być odrębnie wyróżniana (japońskie krążowniki liniowe zostały wówczas wręcz przeklasyfikowane na pancerniki). Główna cecha krążowników liniowych, to jest duża prędkość, została przejęta w konstrukcji nowo budowanych pancerników (generacji tzw. szybkich pancerników).

Pierwsza fregata pancerna „La Gloire” z 1860

Pancernik kazamatowy HMS „Alexandra” z 1875

Pancernik obrony wybrzeża – „Tordenskjold” z 1898

Przeddrednot HMS „Agamemnon” typu Lord Nelson z 1906

Pierwszy drednot – HMS „Dreadnought” z 1906

Niemiecki pancernik Bismarck z 1940

Superpancernik – „Yamato” z 1941

Wczesny rozwój[ | edytuj kod]

Pierwszymi pancernikami – pełnomorskimi okrętami chronionymi pancerzem – były fregaty pancerne, wywodzące się konstrukcyjnie z dużych fregat o napędzie parowym. Pierwszą fregatę pancerną „La Gloire” zbudowano w 1860 we Francji. Miała ona konstrukcję drewnianą, pokrytą pancerzem żelaznym, lecz już rok później w odpowiedzi na nią w Wielkiej Brytanii zbudowano pierwszą żelazną fregatę pancerną „Warrior”. Podczas wojny secesyjnej w USA doszło w 1862 do słynnego pojedynku „Virginii” z „Monitorem” – pierwszej bitwy między opancerzonymi okrętami. Pomimo że były to jedynie przybrzeżne okręty pancerne, nie będące pancernikami, pojedynek ten pokazał znaczenie pancerza i w ciągu następnych kilkudziesięciu lat nastąpił żywiołowy rozwój pancerników i wyścig zbrojeń w ich budowie. W tym czasie ulepszano odporność opancerzenia i skuteczność uzbrojenia oraz niezawodność i moc maszyn napędowych. Koncepcja pancerników szybko ewoluowała i pojawiały się kolejne ich generacje, odmienne konstrukcyjnie.

Pierwszą generacją pancerników były wspomniane fregaty pancerne, charakteryzujące się uzbrojeniem w postaci szeregu dział umieszczonych w kadłubie, w baterii burtowej, na jednym pokładzie działowym. Układ taki powtarzał układ artylerii stosowany przez ostatnie kilkaset lat na okrętach żaglowych, z działami strzelającymi tylko w kierunku prostopadłym do burt. Do okrętów żaglowych upodabniały fregaty pancerne również gładkopokładowe kadłuby o wysokich burtach oraz pomocnicze ożaglowanie, stosowane z powodu braku niezawodności ówczesnych siłowni parowych oraz w celu oszczędzania paliwa.

W związku ze wzrostem skuteczności i ciężaru dział, pojawiła się kolejna generacja pancerników centralnobateryjnych (kazamatowych lub barbetowych). Mniej liczne najcięższe działa skupiono w nich w silnie opancerzonej centralnej baterii na śródokręciu (cytadeli). Dzięki umieszczeniu dział w kazamatach lub barbetach na pokładzie, zyskiwały one większe kąty ostrzału. Dzięki temu, cytadelę można było okryć grubszym pancerzem, podczas gdy mniej istotne części okrętu mogły być chronione słabiej. Cytadela obejmowała także mechanizmy napędowe poniżej. Pierwszym pancernikiem kazamatowym był brytyjski HMS „Bellerophon” z 1866. Były to nadal okręty o kadłubach podobnych do jednostek żaglowych i posiadające pomocnicze ożaglowanie. Okręty takie budowano do lat 80. XIX w. W tym okresie zaczęto także stosować stal do budowy okrętów.

Kolejną generacją pancerników, budowaną równolegle, były pancerniki wieżowe, w których główne uzbrojenie (zwykle 4 najcięższe działa) umieszczano w wieżach obrotowych, wzorem przybrzeżnych monitorów. Pierwszą taką pełnomorską jednostką był brytyjski „Monarch” z 1869. Okręty tej klasy miały wieże montowane zazwyczaj na śródokręciu, nad pancerną cytadelą, z niewielkimi kątami ostrzału – głównie na boki. W okrętach tej generacji stosowano rekordowe kalibry dział (450 mm we włoskim „Duilio”) i grubości pancerza (610 mm w brytyjskim HMS „Inflexible” z 1881), zmniejszane w dalszych jednostkach na skutek postępu technicznego i wzrostu ich jakości. W 1873 zbudowano w Wielkiej Brytanii pierwszy pancernik wieżowy HMS „Devastation” zrywający z architekturą typową dla żaglowców – o niskich burtach i kompleksie nadbudówek na śródokręciu, pozbawiony ożaglowania i wyposażony w dwie wieże na dziobie i rufie, dysponujące szerokim polem ostrzału w tych kierunkach. Dopiero jednak w latach 80. XIX wieku taki układ zyskał powszechne uznanie.

Pod koniec lat 80. XIX wieku pancerniki uzyskały swoją pierwszą dojrzałą formę, określaną jako przeddrednoty. Przejście od pancerników wieżowych do przeddrednotów było płynne, lecz jednymi z pierwszych były okręty brytyjskiego typu Admiral, wchodzące do służby od 1886. Typowe przeddrednoty z końca XIX wieku charakteryzowały się kadłubem o niskich burtach, uzbrojeniem głównym z czterema działami 305 mm w dwóch wieżach lub barbetach na dziobie i rufie, kompleksem nadbudówek na śródokręciu i artylerią średnią umieszczoną w kazamatach. Budowano je na ogół, w odróżnieniu od wcześniejszych pancerników, w seriach po kilka jednostek, co pozwoliło na grupowanie w jednolite zespoły. Wzrastała w tym okresie jakość opancerzenia (płyty pancerne typu Harveya i Kruppa) oraz pojawił się jego typowy schemat, obejmujący główny pas pancerny na linii wodnej, stanowiący boki pancernej cytadeli na śródokręciu wokół siłowni i barbet dział. Opancerzano ponadto wieże dział i artylerię średnią, a w mniejszym stopniu inne części kadłuba. Na przeddrednotach z początku XX wieku, określanych też jako semidrednoty, pojawiły się działa drugiego, mniejszego kalibru artylerii głównej (typowo 203–240 mm), oprócz artylerii średniej (typowo 152 mm).

Dalszy rozwój pancerników w XX wieku omówiony jest poniżej pod kątem ewolucji ich głównych cech. Na podstawowe parametry wpływające na siłę bojową pancerników składają się uzbrojenie, opancerzenie i prędkość.

Uzbrojenie[ | edytuj kod]

Salwa burtowa amerykańskiego pancernika USS Iowa

Uzbrojenie pancerników składa się z dział, początkowo gładkolufowych a następnie gwintowanych, których siła niszcząca zależy od masy i kalibru pocisków z nich wystrzeliwanych.

Przy określaniu siły ognia stosuje się miarę ciężaru salwy burtowej – jest to zsumowana masa wszystkich pocisków wystrzeliwanych przez działa od strony jednej z burt. Na salwę burtową mają wpływ nie tylko liczba i kaliber dział, ale i ich rozmieszczenie w wieżach.

Pancerniki budowane pod koniec XIX i na początku wieku XX w. (przeddrednoty), miały uzbrojenie składające się zazwyczaj z czterech dział głównego kalibru 280 lub 305 mm w dwóch wieżach rozmieszczonych na dziobie i rufie oraz ośmiu do szesnastu dział kalibru 102 do 152 mm stanowiących artylerię pomocniczą. Były też budowane okręty mające artylerię główną składającą się również z dział tzw. drugiego kalibru 203 mm (określane też były jako semidrednoty). Bitwy toczone w tamtym okresie pokazały jednoznacznie, że okręty te są wyposażone w zbyt małą liczbę dział głównego kalibru a jednocześnie, że artyleria drugiego kalibru jest nieskuteczna wobec opancerzonego kadłuba. Artyleria główna powinna być jednego kalibru także z tego względu, że podczas walki pociski różnych kalibrów leciały do celu z różną prędkością i po różnych trajektoriach, co w znacznym stopniu utrudniało obserwację i identyfikację rozbryzgów wybuchów, a co za tym idzie, nanoszenie poprawek artyleryjskich.

Doświadczenia te wpłynęły na brytyjską admiralicję i zaowocowały zwodowaniem w 1906 roku nowego rodzaju pancernika, okrętu o nazwie HMS „Dreadnought” o bardzo silnej i jednolitej artylerii głównej składającej się z 10 dział kalibru 305 mm rozmieszczonych w pięciu wieżach. Od tego momentu wszystkie państwa budujące okręty liniowe zaczęły naśladować ten sposób uzbrojenia, okręty takie zaczęto nazywać „drednotami”. Wbrew potocznej opinii bitwa pod Cuszimą nie miała wielkiego wpływu na budowę „Dreadnought”, ponieważ już na długo przed jej rozegraniem wielkie marynarki wojenne przygotowywały się do budowy takich okrętów. HMS „Dreadnought” wszedł do historii klasy jako okręt zbudowany w rekordowo szybkim tempie: od położenia stępki pod jego kadłub do wodowania upłynęło ledwie 366 dni.

Rozmieszczenie artylerii jest tak samo ważne jak liczba dział. Najlepsze jest umieszczenie dział w linii symetrii okrętu, ponieważ wszystkie działa mogą oddawać salwę na jedną z burt okrętu. Jednak w pierwszym okresie budowania drednotów nie dla wszystkich było to oczywiste. Jedynym państwem stosującym od początku takie ustawienie wież drednotów były Stany Zjednoczone. Początkowo stosowano wieże mające po dwa działa, w okresie poprzedzającym II wojnę światową rozpowszechnił się układ trzech dział w wieży. Wyjątkami były francuskie pancerniki typów Dunkerque (2xIV 330 mm) i Richelieu (2xIV 380 mm), brytyjskie typu King George V (1xII, 2xIV 356 mm) i niemieckie typu Bismarck (4xII 380 mm). Artyleria pomocnicza początkowo była rozmieszczona w kazamatach, na okrętach budowanych w latach dwudziestych zaczęto rozmieszczać ją w wieżach. W latach trzydziestych w na nowo budowanych jak i modernizowanych pancernikach zaczęto zwiększać liczbę szybkostrzelnych działek przeciwlotniczych i wzmacniać opancerzenie poziome w celu zwiększenia możliwości walki z coraz sprawniejszymi samolotami.

Uzbrojenie pancerników z okresu I wojny światowej składało się zazwyczaj z dział o kalibrze 305 mm, większy kaliber dział był stosowany na okrętach klasyfikowanych jako „superdrednoty”, np. działa kalibrów 356, 380 i 381 mm. W okresie międzywojennym budowano okręty coraz większe i lepiej uzbrojone. Przeciętny kaliber dział wzrósł do 381, a nawet 406 mm na zwykłych pancernikach. Przykładami mogą być okręty brytyjskie: „Hood” – zbudowany jako krążownik liniowy, 42 100 ton 8×381 mm, „Nelson” 33 950 ton 9×406 mm, amerykańskie typu „Washington” – 37 484 tony 9×406 mm czy też niemiecki „Bismarck” – 41 700 ton 8×380 mm.

Japończycy zbudowali dwa okręty, określane w literaturze też jako „superpancerniki”, dużo większe i ciężej uzbrojone niż wszystkie inne okręty. Superpancerniki „Yamato” i „Musashi” były kolosami: miały wyporność 65 000 ton (pełną 71 650 ton) i były uzbrojone w działa o niespotykanym od czasów XIX-wiecznych włoskich pancerników typu „Duilio” kalibrze 460 mm. Lufy tych dział (94-shiki czyli model 1934) miały długość ponad 20 metrów (45 kalibrów), a wystrzeliwany z prędkością wylotową 780 m/s pocisk ważył 1460 kg. Maksymalny zasięg wynosił 44 km. Trzeba dodać, że nad projektem „superpancernika” (pancerniki typu H) pracowała także III Rzesza. Wyporność wynosić miała (zależnie od wersji) od 60 000 do 141 000 ton, uzbrojenie od 8×406 mm do 8×508 mm (znacznie przewyższające osiągami działa alianckie). Pod dwa okręty podłożono nawet stępkę, choć późniejsze naloty bombowe i braki materiałowe zmusiły Niemców do anulowania budowy.

Artyleria pomocnicza przechodziła przemiany, w efekcie na okrętach liniowych w okresie poprzedzającym bezpośrednio II wojnę światową została umieszczona w wieżach. Na większości okrętów nastąpiło również ujednolicenie artylerii pomocniczej i przeciwlotniczej, zastosowano działa uniwersalne – przeciwlotnicze i do zwalczania pomniejszych celów. Zazwyczaj stosowano działa uniwersalne o kalibrze 102 do 127 mm. Artyleria przeciwlotnicza uległa znacznemu wzmocnieniu i pod koniec działań wojennych liczba dział przeciwlotniczych małego i średniego kalibru przekraczała sto, a nierzadko nawet 150 luf.