Orogeneza (gr. ὄρος – „góra” i γένεσις – „tworzenie, początek”) – ruchy orogeniczne, górotwórczość, ruchy górotwórcze, fałdowanie.
1. Powstanie gór wskutek ruchów tektonicznych.
2. Intensywne, krótkotrwałe i nieodwracalne ruchy skorupy ziemskiej obejmujące dość ograniczone obszary. Zwykle orogenezie towarzyszy plutonizm. Jest to definicja klasyczna.
3. Epoka górotwórcza.
Wojciech Jaroszewski (ur. 3 lutego 1935 roku w Poznaniu, zm. 24 grudnia 1993 roku w Warszawie) – polski geolog, wykładowca Uniwersytetu Warszawskiego, znawca Tatr, działacz turystyczny. Wnuk Tadeusza Smoluchowskiego – polskiego chemika i alpinisty.Magma (stgr. μάγμα „gęsta maść”) – gorąca, stopiona masa krzemianów i glinokrzemianów z domieszkami tlenków i siarczków, z dużą ilością wody i gazów, powstająca w głębi Ziemi. Magma, która wydobywa się na powierzchnię jest nazywana lawą.
Współcześnie uważa się, że powstawanie gór zachodzi na granicach płyt tektonicznych, gdy w strefie kontaktu naprężenia prowadzą do wyniesienia jednych bloków skalnych ponad inne (jako fałdy lub uskoki), lub gdy zachodzą intensywne procesy magmatyczne – powstające wtedy góry mają charakter wulkaniczny. Przez lata przyjmowano, że prekursorem łańcucha górskiego jest geosynklina, czyli zagłębienie terenu gromadzące osady, które zostają następnie ściśnięte i wypiętrzone. Dziś odchodzi się od tego prostego obrazu w kierunku złożonej klasyfikacji możliwych warunków orogenez, wśród których tylko niektóre pasują do założeń dawnej teorii geosynkliny. Niektóre istotne aspekty związane ze współczesnymi wynikami geologii poruszone są również w artykułach: geosynklina, terran.
Batolit — wielka intruzja o kształcie niezgodnym, rozciągająca się w głąb skorupy ziemskiej do głębokości nieosiągalnych dla badań geologicznych.
Osłona batolitu zawsze zbudowana jest ze skał przeobrażonych, których fragmenty często zostają zasymilowane przez magmę.
Kontakty batolitu ze skałami otaczającymi są przeważnie niezgodne, tzn. granice pomiędzy intruzją magmową i tymi skałami przecinają poprzecznie, ukośnie lub dowolnie kierunki strukturalne skał. Batolity są to więc bezdenne wielkie plutony, mierzące nieraz setki i tysiące kilometrów sześciennych objętości, które wtargnęły w skorupę ziemską nie dostosowując swych kształtów do budowy starszych formacji skalnych.
Większość potężnych masywów skalnych odpowiada temu typowi intruzji
Jest to niewątpliwe najważniejszy w geologii typ intruzji.Uskok – struktura tektoniczna powstała w wyniku rozerwania mas skalnych i przemieszczenia ich wzdłuż powstałej powierzchni (lub wąskiej strefy zniszczenia), zwanej powierzchnią uskoku (lub strefą uskokową). Uskokom mogą towarzyszyć inne struktury tektoniczne (przyuskokowe podgięcia warstw, fałdy, fleksury).
Zarys teorii geosynkliny[ | edytuj kod]
Wczesne stadium formowania geosynkliny[ | edytuj kod]
Dominuje tu subsydencja i poszerzanie obszaru geosynkliny. Występują wylewy szczelinowe skał zasadowych (lawa poduszkowa), intruzje (dajki, sille, skały plutoniczne synorogeniczne (wczesnoorogeniczne) i piroklasty, głębokomorskie osady (formacja łupkowo-szarogłazowa).
Stadium kończy się powstaniem wyniesień i rozczłonkowaniem systemu geosynklinalnego.
Subsydencja to powolne obniżanie się pewnych obszarów skorupy ziemskiej, spowodowane przez procesy endogeniczne, głównie tektoniczne.Język grecki, greka (starogr. dialekt attycki Ἑλληνικὴ γλῶττα, Hellenikè glõtta; nowogr. Ελληνική γλώσσα, Ellinikí glóssa lub Ελληνικά, Elliniká) – język indoeuropejski z grupy helleńskiej, w starożytności ważny język basenu Morza Śródziemnego. W cywilizacji Zachodu zaadaptowany obok łaciny jako język terminologii naukowej, wywarł wpływ na wszystkie współczesne języki europejskie, a także część pozaeuropejskich i starożytnych. Od X wieku p.n.e. zapisywany jest alfabetem greckim. Obecnie, jako język nowogrecki, pełni funkcję języka urzędowego w Grecji i Cyprze. Jest też jednym z języków oficjalnych Unii Europejskiej. Po grecku mówi współcześnie około 15 milionów ludzi. Język grecki jest jedynym językiem z helleńskich naturalnych, który nie wymarł.
Dojrzałe stadium przedorogeniczne[ | edytuj kod]
Geosynklina ulega stopniowemu skróceniu, co czasami pociąga za sobą transgresje morskie na platformę kontynentalną (powstaje formacja wapienna), tworzą się także archipelagi wysp i rowy, co zmienia reżim sedymentacyjny geosynkliny, dochodzi do formowania się głębokomorskiego osadu, jakim jest flisz.
Wulkanizm szczelinowy zastępuje wulkanizm centralny (formacja porfirytowa – porfiry, andezyty), zwiększa się udział piroklastów. Pod koniec stadium dochodzi synorogenicznych intruzji batolitowych formacji granodiorytowej.
Granodioryt – kwaśna skała magmowa typu głębinowego o strukturze drobnokrystalicznej lub średniokrystalicznej i barwie szarej. Na diagramie klasyfikacyjnym QAPF granodioryt zajmuje pole 4.Łupek – dość niejednoznaczne pojęcie opisujące grupę skał, wykazujących dobrą łupkowatość (złupkowacenie). Najczęściej określenie to dotyczy skał metamorficznych (łupek metamorficzny lub też łupek krystaliczny), lecz jest także powszechnie stosowane do skał osadowych o podobnym wyglądzie (łupek osadowy).
Polski termin łupek odpowiada angielskim shale, slate, schist, czy czeskim břidlice i svor. Jest to skała o zróżnicowanym składzie i o charakterystycznej teksturze łupkowej. Tekstura łupków osadowych jest spowodowana pierwotnym uwarstwieniem sedymentacyjnym lub wtórnym złupkowaceniem.
Ogólna inwersja i powstawanie gór fałdowych[ | edytuj kod]
Fałdy konsedymentacyjne, struktury grawitacyjne, nasunięcia. Powstają wyniesione obszary lądowe – wyspy. Formuje się dolna molasa (inaczej szlir – molasa morska), powstają osady ilaste i piaszczyste (drobne). W lagunach molasy tworzą się w zależności od klimatu osady węglonośne albo ewaporaty.
Kraton (z grec. kratos) najstarsza, utwardzona część skorupy ziemskiej, niepodlegająca już w zasadzie fragmentacji. Największe współczesne kratony to: Sinia - platforma chińska, Angoria - platforma syberyjska, kraton wschodnioeuropejski; kratony Kongo, Kalahari i saharyjski, a w Ameryce m.in.: kraton północnoamerykański i amazoński. Kratony budują, obok pasów fałdowych, znaczną część powierzchni kontynentów.Plutonizm (od rzymskiego boga podziemia, Plutona) – ogół procesów geologicznych polegających na podziemnym tworzeniu, przemieszczaniu się magmy, jej zastyganiu w obrębie dolnej skorupy ziemskiej i górnego płaszcza (tzw. intruzje) oraz tworzeniu się z niej skał plutonicznych. W wyniku wdzierania się magmy w skorupę ziemską powstają intruzje. Taka magma krzepnie powoli więc powstałe z niej skały mają strukturę holokrystaliczną. Intruzje dzielimy na zgodne i niezgodne.
Właściwa faza orogeniczna[ | edytuj kod]
Wzrasta prędkość ruchów wznoszących. Występuje obniżanie rowów przedgórskich i wypełnianie ich molasą górną, która albo jest czysto lądowa, albo zawiera duży procent osadów lądowych (aluwia, zlepieńce, osady fluwioglacjalne). Molasa górna jest produktem niszczenia szybko wynurzanego górotworu. Subformacją molasy górnej mogą także być wapienie muszlowe – osad morski. Molasa górna często zawiera złoża bituminów.
Spękaniami górotworu wydostaje się magma – powstają stratowulkany (formacja andezytowo-liparytowa). Występuje wulkanizm subsekwentny, finalny.
Najintensywniej rozwija się tektonika grawitacyjna i formują się nasunięcia. Na końcu dochodzi do zupełnego wynurzenia górotworu i zaniku molas w wyniku wypełnienia zbiornika sedymentacyjnego.
Geosynklina - podłużne zagłębienie w skorupie ziemskiej (np. rowy oceaniczne lub inna część oceanu bądź morza przybrzeżnego), w którym gromadziły się osady. Dominującą cechą jest duża i zmienna głębokość oraz rozciągłość, przy stosunkowo małej szerokości. W trakcie sedymentacji osady były ściskane i deformowane, a później wydźwignięte tworząc łańcuch górski. Towarzyszyły temu zjawiska wulkaniczne i plutoniczne - eugeosynkliny. W miogeosynklinach nie występowały zjawiska wulkaniczne.Intruzja (z łac. intrusus = wepchnięty) – ciało skalne powstałe z zastygłej w głębi skorupy ziemskiej magmy, która wdarła się pomiędzy starsze utwory skalne. Magma unosi się w płytsze rejony skorupy ziemskiej w postaci diapiru, wciskając się pomiędzy skały otoczenia. Diapiry docierające w bezpośrednie sąsiedztwo powierzchni ziemi dają początek zjawiskom wulkanicznym, jednak większość takich ciał skalnych, na skutek powolnego schładzania, zastyga pomiędzy 5. a 30. kilometrem pod powierzchnią, tworząc ciała skalne określane jako plutony. Ich forma, wielkość i stosunek do skał otoczenia pozwala wyróżnić następujące typy intruzji:
W trakcie orogenezy dochodzi do:
sfałdowania osadów w obrębie geosynkliny
wypiętrzenia osadów w postaci łańcuchów gór fałdowych
na kratonach orogeneza powoduje powstawanie pionowych przemieszczeń prowadzących do powstania gór zrębowych.
Główne orogenezy[ | edytuj kod]
Główne orogenezy w historii geologicznej Ziemi to (od najmłodszej):
Góry fałdowe – rodzaj gór, powstających w wyniku fałdowania i zazwyczaj również wypiętrzania mas skalnych. Zbudowane są z fałd i płaszczowin.Skały głębinowe (skały plutoniczne) – skały magmowe, których stygnięcie i krystalizacja odbywały się na dużych głębokościach. Ponieważ proces ten zachodzi powoli, powstałe w jego wyniku kryształki są wykształcone i dobrze widoczne (struktura jawnokrystaliczna), często średnioziarnista (średniokrystaliczna) lub gruboziarnista (grubokrystaliczna).
orogeneza alpejska
orogeneza hercyńska
orogeneza kaledońska
orogeneza bajkalska
orogeneza kadomska (kadomijska, assyntyjska)
orogeneza katangijska
orogeneza dalslandzka
orogeneza gotyjska
orogeneza grenwilska
orogeneza panakean
orogeneza hudsońska
orogeneza karelska
orogeneza algomijska
orogeneza kenorańska
orogeneza białomorska
orogeneza saamijska
Dzielą się one na fazy górotwórcze, czyli okresy nasilenia ruchów górotwórczych na niektórych obszarach Ziemi.
Materiał piroklastyczny (materiał ejekcyjny, ejektamenty, ejekty) – okruchowe produkty wybuchu wulkanicznego wyrzucane na powierzchnię Ziemi. Powstają w wyniku rozpylania płynnej lawy i krzepnięcia jej w powietrzu a także przez rozpylanie skał rozkruszonych w wyniku erupcji.Płyta tektoniczna (płyta/kra litosfery/litosferyczna) – największa jednostka podziału litosfery, zgodnie z teorią tektoniki płyt. Płyty litosfery graniczą ze sobą wzdłuż stref o wzmożonej aktywności sejsmicznej i wulkanicznej, jednakże same zachowują stosunkowo dużą spójność i sztywność. Mogą przemieszczać się poziomo po strefach obniżonej lepkości występujących w górnej części płaszcza Ziemi. Wyróżnia się płyty kontynentalne i oceaniczne.
