Obiekt transneptunowy
Przeczytaj także...
Dysk rozproszony – region Układu Słonecznego rozciągający się za orbitą Neptuna, sięgający ponad 100 j.a. od Słońca oraz ponad 40° powyżej i poniżej ekliptyki. W obszarze tym krąży wiele małych ciał po orbitach o dużej ekscentryczności i inklinacji. Są to jedne z najdalszych i najzimniejszych obiektów w Układzie Słonecznym. Ich orbity przypuszczalnie są wynikiem grawitacyjnego „rozproszenia” wywołanego przez gazowe olbrzymy. Orbity te wciąż ulegają perturbacjom wywoływanym przez Neptuna.Orbita – tor ciała (ciała niebieskiego lub sztucznego satelity) krążącego wokół innego ciała niebieskiego. W Układzie Słonecznym Ziemia, inne planety, planetoidy, komety i mniejsze ciała poruszają się po swoich orbitach wokół Słońca. Z kolei księżyce krążą po orbitach wokół planet macierzystych.
Jednostka astronomiczna, oznaczenie au (dawniej również AU, w języku polskim czasem stosowany jest skrót j.a.) – pozaukładowa jednostka odległości używana w astronomii równa dokładnie 149 597 870 700 m. Dystans ten odpowiada w przybliżeniu średniej odległości Ziemi od Słońca. Definicja i oznaczenie zostały przyjęte podczas posiedzenia Międzynarodowej Unii Astronomicznej w Pekinie w 2012 roku.
Dysk rozproszony – region Układu Słonecznego rozciągający się za orbitą Neptuna, sięgający ponad 100 j.a. od Słońca oraz ponad 40° powyżej i poniżej ekliptyki. W obszarze tym krąży wiele małych ciał po orbitach o dużej ekscentryczności i inklinacji. Są to jedne z najdalszych i najzimniejszych obiektów w Układzie Słonecznym. Ich orbity przypuszczalnie są wynikiem grawitacyjnego „rozproszenia” wywołanego przez gazowe olbrzymy. Orbity te wciąż ulegają perturbacjom wywoływanym przez Neptuna.Orbita – tor ciała (ciała niebieskiego lub sztucznego satelity) krążącego wokół innego ciała niebieskiego. W Układzie Słonecznym Ziemia, inne planety, planetoidy, komety i mniejsze ciała poruszają się po swoich orbitach wokół Słońca. Z kolei księżyce krążą po orbitach wokół planet macierzystych.
Jednostka astronomiczna, oznaczenie au (dawniej również AU, w języku polskim czasem stosowany jest skrót j.a.) – pozaukładowa jednostka odległości używana w astronomii równa dokładnie 149 597 870 700 m. Dystans ten odpowiada w przybliżeniu średniej odległości Ziemi od Słońca. Definicja i oznaczenie zostały przyjęte podczas posiedzenia Międzynarodowej Unii Astronomicznej w Pekinie w 2012 roku.
Obiekty transneptunowe, transneptuny lub transneptunowce (ang. trans-Neptunian object – TNO) – planetoidy obiegające Słońce po orbitach, znajdujących się poza trajektorią Neptuna. Należą do nich ciała wielkości Plutona oraz mniejsze. Obszar ich występowania dzielony jest na Pas Kuipera i dysk rozproszony; niektóre jeszcze odleglejsze ciała określa się jako obiekty odłączone.
Twotino – typ obiektu transneptunowego z pasa Kuipera. Cechą charakterystyczną tych planetoid jest to, iż występuje u nich rezonans orbitalny 2:1 z Neptunem: na jeden obieg twotino wokół Słońca przypadają dwa obiegi Neptuna.Obiekty odłączone – planetoidy krążące w zewnętrznych rejonach Układu Słonecznego, które nigdy nie zbliżają się do Słońca na tyle, aby wpływ grawitacyjny planet (w szczególności Neptuna) mógł zaburzyć ich orbitę. Z tego powodu uważa się je za „odłączone” od reszty Układu Słonecznego.
Charakterystyka[ | edytuj kod]
Poza orbitą Neptuna krąży zapewne wiele tysięcy planetoid; według stanu na dzień 16 grudnia 2020 roku odkryto 3549 takich obiektów, z czego 683 miały nadane numery, w tym 37 miało nadane nazwy własne.
Obłok Oorta (znany też pod nazwą obłoku Öpika-Oorta) – hipotetyczny, sferyczny obłok, składający się z pyłu, drobnych okruchów i planetoid obiegających Słońce w odległości od 300 do 100 000 j.a.. Składa się głównie z lodu i zestalonych gazów takich jak amoniak czy metan. Rozciąga się do około jednej czwartej odległości do Proxima Centauri i około tysiąckrotnie dalej niż pas Kuipera i dysk rozproszony, gdzie krążą znane obiekty transneptunowe. Zewnętrzne granice obłoku Oorta wyznaczają granicę dominacji grawitacyjnej Układu SłonecznegoUniwersytet Johnsa Hopkinsa (ang. Johns Hopkins University) – prywatny uniwersytet w Stanach Zjednoczonych, działający w Baltimore, w stanie Maryland. Uniwersytet został założony w roku 1876, a nazwę otrzymał od Johnsa Hopkinsa, który przekazał na uniwersytet darowiznę w wysokości 7 mln dolarów.
Ważnym składnikiem tych ciał, podobnie jak lodowych księżyców krążących wokół gazowych olbrzymów, jest lód. Obiekty te charakteryzują się często czerwoną barwą powierzchni, co tłumaczy się faktem, że są wystawione na silne oddziaływanie promieniowania kosmicznego, wywołującego przemiany fizyczne i chemiczne powierzchni.
Obiekty pozostające w rezonansie orbitalnym z Neptunem – ciała niebieskie najczęściej z pasa Kuipera (obiekty transneptunowe) o stosunkowo niewielkich rozmiarach (poniżej 3000 km), które obiegają Słońce w specyficznej zależności grawitacyjnej z Neptunem.Planetoida (planeta + gr. eídos postać), asteroida (gr. asteroeidés – gwiaździsty), planetka (ang. minor planet) – ciało niebieskie o małych rozmiarach – od kilku metrów do czasem ponad 1000 km, obiegające Słońce, posiadające stałą powierzchnię skalną lub lodową, bardzo często – przede wszystkim w przypadku planetoid o mniejszych rozmiarach i mało masywnych – o nieregularnym kształcie, często noszącym znamiona kolizji z innymi podobnymi obiektami.
Klasy obiektów transneptunowych[ | edytuj kod]
Wśród obiektów transneptunowych można wyróżnić:
Ciała krążące w pasie Kuipera
(istnieją także inne obiekty pozostające w rezonansie orbitalnym z Neptunem).
New Horizons (ang. Nowe Horyzonty) – sonda kosmiczna zbudowana przez amerykańską agencję kosmiczną NASA w ramach programu New Frontiers (Nowe Granice). Celem jej jest zbadanie Plutona (planety karłowatej na krańcach Układu Słonecznego), jego księżyca Charona oraz co najmniej jednego innego obiektu pasa Kuipera. Sonda nie zostanie wprowadzona na orbitę planety karłowatej, lecz przeleci obok niej w bezpiecznej odległości. Misja będzie miała za zadanie sporządzić dokładne mapy Plutona i jego księżyca Charona, określić skład ich powierzchni oraz zbadać atmosferę Plutona. W związku z odkryciem czterech małych księżyców zewnętrznych (Nixa, Hydry, Kerberos i Styx), do celów misji zostaną dodane zadania związane z badaniem tych obiektów.Planeta karłowata – rodzaj obiektu astronomicznego, pośredni między planetami a małymi ciałami niebieskimi. Planety karłowate, wbrew nazwie, nie zaliczają się do planet.
Obiekty spoza pasa Kuipera
Największe obiekty transneptunowe, zaliczone do grupy planet karłowatych, nazywa się plutoidami. Mogą one krążyć zarówno w pasie Kuipera, jak i w dysku rozproszonym. Do tej grupy zalicza się (134340) Pluton, (136199) Eris, (136108) Haumea oraz (136472) Makemake.
(136108) Haumea – planeta karłowata z Pasa Kuipera, należąca do grupy plutoidów. Jej tymczasowe oznaczenie to 2003 EL61, a wcześniejsza nieoficjalna nazwa – „Santa” (Święty Mikołaj). Została odkryta 7 marca 2003.Pluton (oznaczenie oficjalne: (134340) Pluton) – planeta karłowata, plutoid, najjaśniejszy obiekt pasa Kuipera. Został odkryty w 1930 roku przez amerykańskiego astronoma Clyde’a Tombaugha. Od odkrycia do 2006 r. Pluton był uznawany za dziewiątą planetę Układu Słonecznego. 24 sierpnia 2006 r. Międzynarodowa Unia Astronomiczna odebrała Plutonowi status planety, co oznacza, że w Układzie Słonecznym jest teraz tylko 8 planet. Pluton należy do szerszej grupy obiektów transneptunowych. Płaszczyzna, po której się porusza, jest mocno nachylona do płaszczyzny ekliptyki, z silnie ekscentryczną orbitą, która częściowo przebiega wewnątrz orbity Neptuna. Plutona obiega co najmniej pięć księżyców, z których jeden, Charon, jest tylko o połowę mniejszy od niego.
Misje badawcze[ | edytuj kod]
19 stycznia 2006 roku w kierunku Plutona wysłano sondę kosmiczną New Horizons, której celem jest także badanie planetoid z Pasa Kuipera. 14 lipca 2015 roku sonda minęła Plutona i jego układ księżyców, przeprowadzając pierwsze obserwacje obiektów transneptunowych z bliska. 1 stycznia 2019 sonda przeleciała w odległości około 3500 km od znacznie mniejszego obiektu (486958) Arrokoth.
Oto lista (niepełna) planetoid zwanych transneptunami (skrót ang. TNO – trans-Neptunian object) i ich księżyców w kolejności odkrywania.Promieniowanie kosmiczne – promieniowanie złożone, zarówno korpuskularne jak i elektromagnetyczne, docierające do Ziemi z otaczającej ją przestrzeni kosmicznej. Korpuskularna część promieniowania składa się głównie z protonów (90% cząstek), cząstek alfa (9%), elektronów (ok 1%) i nielicznych cięższych jąder. Promieniowanie docierające bezpośrednio z przestrzeni kosmicznej nazywamy promieniowaniem kosmicznym pierwotnym. Cząstki docierające do Ziemi w wyniku reakcji promieniowania kosmicznego pierwotnego z jądrami atomów gazów atmosferycznych, to promieniowanie wtórne.
Zobacz też[ | edytuj kod]
Przypisy[ | edytuj kod]
- JPL Small-Body Database Search Engine (ang.). [dostęp 2020-12-16]. – baza danych małych ciał Układu Słonecznego Jet Propulsion Laboratory
- NASA's Three-Billion-Mile Journey to Pluto Reaches Historic Encounter (ang.). The Johns Hopkins University Applied Physics Laboratory, 2015-07-14. [dostęp 2015-07-14].
- Sonda New Horizons wysyła informacje o udanym przelocie. Urania – Postępy Astronomii, 2019-01-01. [dostęp 2019-02-23].
Linki zewnętrzne[ | edytuj kod]
Rezonans orbitalny – w mechanice nieba zjawisko związane z obiegiem dwóch ciał niebieskich (np. planet) wokół masywnego obiektu (np. gwiazdy), przy czym obydwa obiegające masywny obiekt ciała pozostają w pewnym związku grawitacyjnym pomiędzy sobą, tak, iż na określoną liczbę okrążeń jednego wypada jakaś wielokrotność okrążeń drugiego. Należy dodać, że jedno z tych krążących ciał ma znacznie większą masę od drugiego i to jego oddziaływanie właśnie ma decydujący wpływ na powstanie rezonansu orbitalnego.Sonda kosmiczna – bezzałogowy, prawie zawsze zautomatyzowany statek kosmiczny przeznaczony do prowadzenia badań naukowych w przestrzeni pozaziemskiej.
Warto wiedzieć że... beta
Plutonek, Plutino – określenie używane do obiektów transneptunowych z pasa Kuipera znajdujących się w rezonansie orbitalnym 2:3 z Neptunem; na dwa obiegi plutonka wokół Słońca przypadają trzy obiegi Neptuna.
Pas Kuipera, zwany też pasem Edgewortha-Kuipera – obszar Układu Słonecznego rozciągający się za orbitą Neptuna, od 30 do około 50 j.a. od Słońca. Jest podobny do pasa planetoid, ale o wiele większy: 20 razy szerszy i 20–200 razy bardziej masywny. Podobnie jak pas planetoid, zawiera wiele małych obiektów, będących pozostałościami po procesie formowania się Układu Słonecznego. Krążą w nim co najmniej trzy planety karłowate: Pluton, Haumea i Makemake. O ile pas planetoid składa się głównie z obiektów skalnych i metalowych, większość obiektów Pasa Kuipera jest zbudowanych z zestalonych prostych związków, takich jak metan, amoniak i woda.
Urania – Postępy Astronomii – dwumiesięcznik poświęcony upowszechnianiu wiedzy astronomicznej. Czasopismo powstałe z połączenia się „Uranii” i „Postępów Astronomii”, wydawane wspólnie pod patronatem PTA i PTMA od 1998 roku. Zachowana została numeracja ciągła Uranii.
(136199) Eris – planeta karłowata, jeden z obiektów dysku rozproszonego. Eris została odkryta 5 stycznia 2005 roku na zdjęciach, które wykonano 21 października 2003 roku. Odkrycie tego obiektu ogłoszono 29 lipca 2005. Odkrywcy nadali jej nieoficjalną nazwę „Xena”. 13 września 2006 roku uzyskała stałą nazwę Eris, od imienia greckiej bogini niezgody.
Słońce (łac. Sol, Helius, gr. Ἥλιος Hḗlios) – gwiazda centralna Układu Słonecznego, wokół której krąży Ziemia, inne planety tego układu, planety karłowate oraz małe ciała Układu Słonecznego. Słońce to najjaśniejszy obiekt na niebie i główne źródło energii docierającej do Ziemi.
Lista ponumerowanych planetoid – lista planetoid odkrytych i skatalogowanych przez Minor Planet Center, którym nadano kolejne numery katalogowe. Baza danych małych ciał Układu Słonecznego prowadzona jest przez Jet Propulsion Laboratory. Z uwagi na zastosowaną numerację lista obejmuje również wszystkie planety karłowate. Zestawienie to do planetoid zalicza też obiekty transneptunowe, których budowa w większości jest nieznana.
(486958) Arrokoth (2014 MU69) – obiekt transneptunowy z Pasa Kuipera. Zalicza się do tzw. klasycznych obiektów Pasa Kuipera. Stanowił cel odwiedzin sondy kosmicznej New Horizons w styczniu 2019 roku.