Nowa Marchia (niem. Neumark) – prowincja Marchii Brandenburskiej, powstała w wyniku ekspansji margrabiów z domu askańskiego w XIII i XIV w. na ziemie Ziemi Lubuskiej oraz pogranicza zachodniopomorsko-wielkopolskiego. W tym okresie jej granicę na południu określała linia dolnej Warty i Noteci, na zachodzie Odra do okolic Widuchowej, na wschodzie bieg rzeki Drawy, na północy zaś wbijała się klinem w ziemie środkowego Pomorza obejmując ziemię świdwińską. Nazwa „Nowa Marchia” ukształtowała się dopiero pod koniec XIV w., wcześniej tereny pogranicza pomorsko-wielkopolskiego określane były jako terra trans Oderam, czy marchia transoderana.

W latach 1402–1454/55 przejściowo znajdowała się pod rządami Krzyżaków. W 1482 r. przyłączono do niej ziemię krośnieńską, lubską i bobrowicką. Za rządów Jana kostrzyńskiego (1535-1571) Nowa Marchia była niezależnym państwem w ramach Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego; w jej skład wchodziła wówczas ziemia chociebuska i torzymska. Po 1571 r. powróciła do elektoratu Brandenburgii, dzieląc jego dalsze losy. Od 1701 r. stanowiła część Królestwa Prus, od 1871 Cesarstwa Niemieckiego, po I wojnie światowej w granicach Republiki Weimarskiej i III Rzeszy. Po II wojnie światowej większość obszaru Nowej Marchii znalazła się na terytorium Polski (obecne województwa lubuskie oraz zachodniopomorskie), natomiast Chociebuż pozostał w Niemczech.

Herb Brandenburgii, który był również herbem Nowej Marchii

Pojęcie, nazwa[ | edytuj kod]

Obszar, który na przełomie XIV/XV w. zaczęto nazywać Nową Marchią, nie tworzył początkowo odrębnej jednostki geograficzno-osadniczej czy kulturowo-etnicznej, był bowiem wyznaczany przez kolejne zdobycze terytorialne władztwa brandenburskiego w strefie pogranicza wielkopolsko-zachodniopomorskiego. Nabytki brandenburskie w XIII i XIV w. na wschód od Odry określano terminem terra trans Oderam (1266), ultra Oderam (1278), nova terra ultra Oderam (1290, 1291). W księdze ziemskiej margrabiego Ludwika Starszego z 1337 występuje nazwa terra transoderana, zaś w księdze ziemskiej cesarza Karola IV z 1375 – marchia transoderana (Marchia Zaodrzańska). Zauważyć należy, że określeń tych nie stosowano do ziemi torzymskiej (terra Sternbergensis, territorium Sternberg), rozciągającej się na południe od dolnej Warty, czy posiadanych przejściowo zdobyczy terytorialnych na Pomorzu. Niektórzy historycy (np. Edward Rymar) wykluczają również traktowanie Marchii Zaodrzańskiej jako sumy Nowej Marchii i ziemi torzymskiej.

Nazwa Nuwen Marke, nuwe Marke ober Oder (1394), Nuwenmarke (1396), Neimark, pojawiała się w końcu XIV w. w okresie starań Luksemburgów o zastawienie kraju zakonowi krzyżackiemu i to najpierw (1394-5) w kancelarii krzyżackiej, gdy Zygmunt Luksemburski nadal zwał ją die marke uff diesseit der Oder (1392), Lande in der Marke obir Oder (1397), ale już w 1402 r., przyjmując widocznie krzyżacki punkt widzenia, określał ją jako swoją Nuwemarke obir Oder. Nazwa ta utrwaliła się w ramach państwowości krzyżackiej i następnie brandenburskiej, już bez dodatku obir Oder.

Określenie „Nowa Marchia” nie było nomenklaturą nową, gdyż jeszcze na przełomie XIV/XV w. podobną nazwę („Nyen” 1394) nosiły ziemie na wschód od Łaby, czyli późniejsza Marchia Środkowa (Mittelmark), w odróżnieniu od Starej Marchii. Podział na Starą, Środkową i Nową Marchię interpretować należny w sensie starszeństwa poszczególnych terytoriów określanych „marchiami”, które drogą podbojów kolejno opanowywali margrabiowie brandenburscy.

Po roku 1949 rewizjonistyczny nurt historiografii niemieckiej stworzył pojęcie Wschodniej Brandenburgii (Ostbrandenburg) na określenie dawnych historycznych ziem Nowej Marchii i ziemi lubuskiej; używane są również pojęcia „Die deutschen Ostgebiete”, „Ostdeutschland”, „Ostbrandenburg unter polonischer Verwaltung”. Wcześniej nomenklatura ta nie była znana.

Zmiany terytorialne[ | edytuj kod]

Nowa Marchia (zajęte skrawki Pomorza, Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej), Ziemia Lubuska, Wielkopolska, Śląsk na historycznej mapie z okresu średniowiecza sporządzonej w 1888 roku według danych zaczerpniętych z Kodeksu dyplomatycznego.

Terytorium Nowej Marchii ukształtowane w wyniku ekspansji brandenburskiej w XIII i XIV w. (tzw. właściwa Nowa Marchia) obejmowało ziemie ograniczone na południu przez dolną Noteć i dolną Wartę, na zachodzie przez odcinek Odry od ujścia Warty ku północy do okolic Widuchowej, na północy granica biegła od Odry w okolicach Schwedt na wschód w kierunku równoleżnikowym pozostawiając na południu Chojnę, Trzcińsko-Zdrój, Myślibórz, Lipiany i Barlinek; w okolicach Pełczyc skręcała ku północy i biegła w kierunku północno-wschodnim nieco na zachód od Choszczna, Recza i Drawska Pomorskiego. Najbardziej na północ wysuniętą częścią Nowej Marchii były okolice Świdwina, skąd granica schodziła łukiem ku południowemu wschodowi w okolicach Okonka osiągając Gwdę i dalej na południe biegła ku Noteci. Należy zauważyć, że granice północna i wschodnia ulegały historycznie różnym odchyleniom. Pod względem rozległości i zasięgu swych granic średniowieczna Nowa Marchia nie pokrywała się w całości z jednostką terytorialną określaną tym mianem w czasach późniejszych.

Obszar ten został powiększony w 1482 r. o ziemię krośnieńską z ziemią lubską i bobrowicką, czyli za Odrę w kierunku południowym, początkowo jako lenno, a od 1538 r. jako własność Hohenzollernów.

Za rządów Jana kostrzyńskiego (1535-1571) Nowa Marchia była niezależnym państwem w ramach Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Włączono wówczas ziemię chociebuską, która od 1445 r. była w posiadaniu Brandenburgii. W skład państwa Jana kostrzyńskiego wchodziła również ziemia torzymska. Aczkolwiek historycznie blisko związana i stąd częstokroć uwzględniana w publikacjach na temat Nowej Marchii, została ona formalnie przyłączona do Nowej Marchii dopiero w 1817 r., w ramach rejencji frankfurckiej. Po 1571 r. Nowa Marchia powróciła do elektoratu Brandenburgii.

Pod koniec XVII w., w okresie największego rozkwitu terytorialnego, Nowa Marchia obejmowała ziemię chojeńską, myśliborską, gorzowską, strzelecką, choszczeńską, drawską, świdwińską, torzymską, krośnieńską i chociebuską. Od 1701 r. stanowiła część Królestwa Prus (podział administracyjny w latach 1815–1818 pomiędzy Prowincję Brandenburską, Prowincję Pomorską i Prusy Zachodnie), od 1871 Cesarstwa Niemieckiego, po I wojnie światowej w granicach Republiki Weimarskiej i III Rzeszy. Po II wojnie światowej większość jej obszaru znalazła się na terytorium Polski (obecne województwa lubuskie oraz zachodniopomorskie), natomiast Chociebuż pozostał w Niemczech.

Współcześni historycy niemieccy rozpatrują Nową Marchię jako powiaty chojeński, myśliborski, gorzowski, strzelecki, rozszerzone o Sulęcin, Sulechów, Krosno Odrzańskie, Gubin i Żary.

Podstrony: 1 [2] [3] [4] [5] [6] [7]