Morze Bałtyckie – przykład morza epikontynentalnego
Kredowe morza epikontynentalne w Ameryce Północnej
Morze epikontynentalne – płytkie morze pokrywające obszar bloku kontynentalnego. Powstawanie mórz epikontynentalnych wiąże się z transgresją morza, występującą często wraz z zakończeniem epoki lodowcowej lub z okresem intensywnego rozszerzania się oceanów.
Morze – naturalny zbiornik wodny, część oceanu, mniej lub bardziej wyraźnie oddzielona od pozostałych jego części brzegami kontynentu, wyspami lub wzniesieniem dna. Ze względu na utrudnioną wymianę wód morza charakteryzują się indywidualnymi cechami, zbiór tych cech nazywa się ustrojem hydrologicznym.
Interglacjał lub okres międzylodowcowy lub okres interglacjalny to okres między dwoma glacjałami, w którym wskutek ocieplenia czyli wzrostu temperatury powierzchnia lodowca cofa się lub ustępuje z danego obszaru (deglacjacja). Okres ten charakteryzuje się również wzrostem poziomu oceanu światowego i przesuwaniem się stref roślinnych ku biegunom.
Współczesne przykłady mórz epikontynentalnych to Morze Bałtyckie i Zatoka Hudsona. Termin bywa stosowany również do określenia mórz znajdujących się na szelfie, jak na przykład Morze Północne.
Wielkie morza epikontynentalne[ | edytuj kod]
Od środkowej jury po oligocen Europę (wraz z Ameryką Północną) oddzielało od Azji rozległe Morze Turgajskie (Zachodniosyberyjskie), rozdzielając żyjące na tych kontynentach populacje zwierząt. Z tego powodu w Europie generalnie nie spotyka się m.in. pospolitych w Azji dinozaurów rogatych − ceratopsów (choć znane są wyjątki, jak Ajkaceratops).
Ceratopsy (Ceratopsia) – grupa dinozaurów ptasiomiednicznych, której nazwa oznacza „rogate oblicza”. W pełni rozwinęły się w kredzie na terenach współczesnej Ameryki Północnej i Azji, jednak ich najstarsi przedstawiciele żyli już w jurze. Wcześni przedstawiciele tego kladu, tacy jak psitakozaur, byli niewielcy i dwunożni. Później rozwinęły się wielkie, słynne czworonożne formy, jak Triceratops czy centrozaur, mające rogi i rogowe kryzy wokół karku. Niegdyś twierdzono, że owe kryzy służyły wyłącznie do ochrony karku przed ugryzieniami drapieżników. Dzisiaj wiadomo, że większość kryz miała duże otwory, przez co nie były one zbyt skuteczne w tej roli. Mogły one służyć do termoregulacji, popisów godowych lub odstraszania napastników. Ceratopsy obejmowały bardzo zróżnicowane dinozaury od niewielkich mniej więcej metrowych i ważących ok. 23 kg form aż po wielkie, osiągające ponad sześć metrów długości i 5 t formy, Najsłynniejszym przedstawicielem tej grupy jest Triceratops. Większość jej członków ma w nazwie człon „ceratops”, jednak istnieją wyjątki od tej reguły (np. psitakozaur). Jednym z najwcześniejszym opisanych przedstawicieli Ceratopsia był Ceratops, który użyczył jej nazwy. Jednak obecnie uważa się go za nomen dubium z powodu nieobecności u niego jakichkolwiek cech mogących odróżnić go od innych ceratopsów.Polska, Rzeczpospolita Polska – państwo unitarne w Europie Środkowej, położone między Morzem Bałtyckim na północy a Sudetami i Karpatami na południu, w dorzeczu Wisły i Odry. Powierzchnia administracyjna Polski wynosi 312 679 km², co daje jej 70. miejsce na świecie i dziewiąte w Europie. Zamieszkana przez ponad 38,5 miliona ludzi, zajmuje pod względem liczby ludności 34. miejsce na świecie, a szóste w Unii Europejskiej.
W erze mezozoicznej w Ameryce Północnej kolejne transgresje mórz z północy zalewały rozległe obszary Wielkich Równin. Tworzyły się duże, ale płytkie zbiorniki takie jak Morze Sundance (transgresja z obszaru Oceanu Spokojnego, środkowa i późna jura) i Morze Mowry (z obszaru Oceanu Arktycznego, wczesna kreda), a w późnej kredzie ustaliło się długotrwałe połączenie wód Oceanu Arktycznego i Zatoki Meksykańskiej: Morze Środkowego Zachodu (ang. Western Interior Seaway).
Ocean Spokojny, Pacyfik, Ocean Wielki – największy, najgłębszy i najstarszy, obok Atlantyku, na świecie zbiornik wodny. Z powierzchnią równą 155,6 mln km² zajmuje 30% całej powierzchni Ziemi. Oficjalna polska nazwa tego oceanu, zatwierdzona przez Komisję Standaryzacji Nazw Geograficznych brzmi Ocean Spokojny.Steven Mitchell Stanley (ur. 2 listopada 1941 koło Cleveland, Ohio) – amerykański geolog, paleontolog, biolog (biologia ewolucyjna), jeden z twórców koncepcji punktualizmu – nieciągłej równowagi w historii ewolucji (inaczej – model równowag przestankowych) związany z Yale University, Johns Hopkins University i z School of Ocean and Earth Science and Technology w Uniwersytecie Hawajskim w Mānoa.
Obecnie żyjemy w okresie interglacjału, ale klimat na Ziemi jest w ogólności dużo chłodniejszy niż np. za czasów dinozaurów, kiedy nie istniały czapy polarne. Wiąże się to także z brakiem wielkich mórz epikontynentalnych, choć można znaleźć przykłady mniejszych zbiorników o tym charakterze, np. Zatoka Hudsona.
Cechsztyn – facja, nazwa kompleksu permskich skał osadowych pochodzenia morskiego, powstałych w bardzo płytkim i ciepłym akwenie (morza epikontynentalnego) obejmującego znaczne obszary Europy Zachodniej i Środkowej (np. Niż Polski). Mają one różny wiek; datowane są na perm późny i środkowy.Ajkaceratops – rodzaj neoceratopsa należący prawdopodobnie do rodziny Bagaceratopidae. Żył w późnej kredzie na terenach Europy. Został opisany w 2010 roku przez Attilę Ősiego i współpracowników w oparciu o szczątki kilku osobników odkryte w datowanych na santon osadach stanowiska Iharkút w węgierskiej formacji Csehbánya. Holotypem są złączone kości przedszczękowe i dziobowe z fragmentami kości szczękowych (MTM V2009.139.1). Oprócz niego odkryto również cztery kości przedzębowe prawdopodobnie należące do przedstawicieli tego samego gatunku. Wieku największego z odnalezionych osobników nie można ustalić z całą pewnością, jednak prawdopodobnie był on dorosły, na co wskazuje złączenie kości dziobowych z przedszczękowymi, kości przedszczękowych ze sobą oraz bardzo silne zakrzywienie kości dziobowych, przedszczękowych i przedzębowych na całej ich długości. Ősi i współpracownicy ocenili jego długość na około 1 m, co dowodzi, że był znacznie mniejszy od prawdopodobnie blisko z nim spokrewnionych i współczesnych mu ceratopsów. Ajkaceratops należy do kladu Coronosauria (obejmującego ostatniego wspólnego przodka protoceratopsa i triceratopsa oraz wszystkich jego potomków), jednak jego dokładna pozycja filogenetyczna pozostaje niejasna – prawdopodobnie jest on najbliżej spokrewniony z ceratopsami z grupy Bagaceratopidae (zdaniem autorów prawdopodobnie parafiletycznej), takimi jak Magnirostris i Bagaceratops, której przedstawiciele znani byli wcześniej jedynie z górnokredowych osadów we wschodniej Azji. Ajkaceratops jest jednym z pierwszych ceratopsów, których szczątki odnaleziono w Europie, a jego odkrycie dowodzi, że ceratopsy co najmniej dwukrotnie niezależnie dotarły do Europy w późnej kredzie. Gatunkiem typowym tego rodzaju jest A. kozmai. Nazwa rodzajowa Ajkaceratops pochodzi od miasta Ajka, w pobliżu którego odkryto szczątki dinozaura, oraz greckiego słowa ceratops, oznaczającego „rogate oblicze”. Nazwa gatunkowa honoruje Károlya Kozmę.
Morza epikontynentalne na terenie Polski[ | edytuj kod]
Tereny Polski były w różnych okresach zalewane przez płytkie morza. W okresie permu Morze Cechsztyńskie pozostawiło liczne osady (cechsztyn) na obszarze Niżu Polskiego. Niewykluczone, że morze to na wschodzie miało połączenie z oceanem Paleotetydy. W erze mezozoicznej ponownie znaczne obszary Polski znalazły się pod wodą, z tego też powodu skamieniałości dinozaurów znajdowane są na niewielu stanowiskach (tropy w Górach Świętokrzyskich, kości pod Krasiejowem).
Kreda – ostatni okres ery mezozoicznej, trwający około 80 milionów lat (od 145,0 ± 0,8 do 66,0 mln lat temu). Kreda dzieli się na dwie epoki: wczesną kredę i późną kredę. W sensie chronostratygraficznym kreda to system, który dzieli się na dwa oddziały: kredę dolną i kredę górną.Dinozaury (Dinosauria – z stgr. δεινός deinos – straszny, potężny + σαῦρος sauros – jaszczur) – grupa archozaurów (gadów naczelnych), które zdominowały ziemskie ekosystemy na ponad 160 mln lat, pojawiając się w środkowym triasie. Pod koniec okresu kredy, około 65,5 mln lat temu, katastrofalne wymieranie skończyło ich dominację na lądzie na wszystkich kontynentach. Jedna grupa dinozaurów przeżyła do dnia dzisiejszego: większość taksonomów uważa, że współczesne ptaki są dinozaurami z grupy teropodów. Dinosauria obejmuje dwa rzędy: Saurischia (gadziomiedniczne) oraz Ornithischia (ptasiomiedniczne).
- Stanley 2005 ↓, s. 137.
- Thomas Wolosz: sea-level and Plate Tectonic Effects. State University of New York at Plattsburgh. [dostęp 2014-06-27].
- Słownik szkolny. Geografia. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2006, s. 265. ISBN 83-7389-968-5.
- J.C. Briggs: Biogeography and Plate Tectonics. Elsevier, 1987, s. 43-44, seria: Developments in Palaeontology and Stratigraphy. ISBN 0-08-086851-7.
- Stephen J. Culver, Peter F. Rawson: Biotic Response to Global Change: The Last 145 Million Years. Cambridge University Press, 2000, s. 234. ISBN 1-139-42673-7.
- Ceratopsy mieszkały także w Europie. TVP Info, 2010-05-31. [dostęp 2014-06-28].
- Stanley 2005 ↓, s. 544.
- Stanley 2005 ↓, s. 578-579.
- Stanley 2005 ↓, s. 579-580.
- Agnieszka Pawlak, et al.. Crustal structure beneath Hudson Bay from ambient-noise tomography: implications for basin formation. „Geophysical Journal International”. 184 (1), s. 65-82, 2011. DOI: 10.1111/j.1365-246X.2010.04828.x.
- Ron Redfern: Origins: The Evolution of Continents, Oceans, and Life. University of Oklahoma Press, 2001, s. 125. ISBN 0-8061-3359-7.
Steven M. Stanley: Historia Ziemi. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2005. ISBN 83-01-14438-6.