Zachód słońca nad Morzem Kaspijskim
Morze Kaspijskie (pers. دریای خزر, Darja-je Chazar; ros. Каспийское море, Kaspijskoje morie; azer. Xəzər dənizi; kaz. Каспий теңізі, Kaspij tengyzy; turkm. Hazar deňzi) – bezodpływowe słone jezioro reliktowe w Azji i w części północnej w Europie. Jest największym jeziorem świata z powierzchnią wynoszącą ok. 370 tys. km² (zmieniającą się wskutek wahań poziomu wody, w 1930 roku wynosiła ona 442 tys. km²). Maksymalna głębokość to 1025 m. Zasolenie od słodkowodnej części północnej do 10–12‰ w części środkowej i południowej i do bardzo dużego, sięgającego nawet 300‰ w zamkniętej zatoce Kara-Bogaz-Goł. Czas wymiany wód wynosi 250 lat. W starożytności nosiło różne nazwy: Ocean Hyrkański, Morze Azarskie i Morze Kwalijskie. W epoce antycznej i przez znaczną część średniowiecza powszechnie uważano, że Morze Kaspijskie stanowi zatokę wielkiego oceanu północnego (pogląd taki głosili m.in. Eratostenes, Strabon, Pomponiusz Mela, Izydor z Sewilli). Herodot natomiast pisał : Morze Kaspijskie jest morzem osobnym i nie łączy się z innym morzem. Bo np. całe morze, po którym jeżdżą Hellenowie, dalej morze leżące poza Słupami Heraklesa, tak zwane Atlantyckie, i Morze Czerwone – tworzą jedną całość. Morze Kaspijskie zaś jest inne, samo dla siebie; długość jego wynosi dla posługującego się wiosłem piętnaście dni jazdy, a szerokość, tam gdzie jest stosunkowo najszersze – osiem dni jazdy.
Wołga (ros. Волга, mar. Jul, tat. Idel, łac. Rha) – wielka rzeka w Rosji przeduralskiej. Długość – 3531 km, powierzchnia zlewni – 1380 tys. km², średni roczny przepływ u ujścia 8060 m³/s (254,35 km³ rocznie). Największa i najdłuższa rzeka Europy i Rosji przeduralskiej, największa i najdłuższa na świecie rzeka uchodząca do jeziora. Płynie wyłącznie przez Rosję, tylko skrajne wschodnie ramię delty – Kigacz wyznacza granicę z Kazachstanem. W wyniku prowadzonej w czasach radzieckich budowy licznych zbiorników retencyjnych i regulacji koryta, bieg Wołgi został skrócony o ponad 160 km.Wyspy Focze (kazachski: Tüledy arałdary, ros. ostrowa Tiulenji) – archipelag pięciu nizinnych wysp na Morzu Kaspijskim u wybrzeży Kazachstanu, położone przy wlocie do Zatoki Mangyszłackiej, 30 km na północ od miejscowości Fort-Szewczenko. Wyspy są zbudowane z gliny, jeziornego piasku i w niewielkiej części ze skał. Na większości wysp teren jest przeważnie bagnisty, pokryty trzciną i półpustynną roślinnością. Wyspy mają łączną powierzchnię 130 km². W skład archipelagu wchodzą wyspy:
Morze Kaspijskie, tak jak Morze Śródziemne i Morze Czarne, jest reliktem Oceanu Tetydy (zob. Morze Sarmackie). Ponieważ zasilane jest rzekami, poziom wody podnosił się i opadał znacząco wiele razy, a w suchych okresach wysychało odkładając na dnie pokłady soli, pokryte później osadami naniesionymi przez wiatr. Niektórzy rosyjscy historycy utrzymują, że podniesienie się poziomu wody w morzu w średniowieczu spowodowało powódź na obszarach nadbrzeżnych. W latach 40–70 XX w. poziom morza opadał, potem podniósł się do poziomów z lat 30. Obecnie poziom jest raczej stabilny z tendencją do opadania.
Zatoka Qızılağac (Zatoka Kyzyłagacz, Zatoka Kyzył-Agacz, dawniej Zatoka Kirowa; azer. Qızılağac körfəzi) – zatoka na południowo-zachodnim wybrzeżu Morza Kaspijskiego w Azerbejdżanie. Powierzchnia 460 km², głębokość 2 m. Wody zatoki są częścią Rezerwatu Qızılağac.Iran (pers. ايران – Irān), (dawniej znany powszechnie na Zachodzie jako Persja) pełna nazwa: Islamska Republika Iranu (pers. جمهوری اسلامی ايران – Dżomhuri-je Eslāmi-je Irān) – państwo na Bliskim Wschodzie, leżące nad Morzem Kaspijskim, Zatoką Perską i Zatoką Omańską.
Do Morza Kaspijskiego dostęp mają:
Kazachstan
Rosja
Turkmenistan
Iran
Azerbejdżan
Średnia głębokość w północnej części wynosi 5–6 m, w środkowej 190 m, w południowej głębokość osiąga ponad 1 km.
Wyspy Morza Kaspijskiego mają łączną powierzchnią ok. 2000 km². Największe z nich:
Wyspy Focze (ok. 130 km², Kazachstan)
Czeczeń (ok. 55 km², Rosja)
Ogurjaly (ok. 45 km², Turkmenistan)
Bakı arxipelaqı (Azerbejdżan)
W Morzu Kaspijskim żyją jesiotry, których ikra ceniona jest na całym świecie ze względu na walory smakowe – jest to jeden z lepszych rodzajów kawioru. Populacji jesiotrów grozi wyginięcie z powodu przełowienia, więc organizacje ekologiczne starają się o zakaz połowów tych ryb do czasu, aż ich populacja powróci do równowagi.
Atyrau (kaz. Атырау; do 1991 Gurjew, ros. Гурьев) – miasto w Kazachstanie, ośrodek administracyjny obwodu atyrauskiego. Port nad rzeką Ural, w pobliżu jej ujścia do Morza Kaspijskiego. Miasto liczy 146 433 mieszkańców (2006).Raszt – miasto w północnym Iranie, w pobliżu ujścia rzeki Safidrud do Morza Kaspijskiego, ośrodek administracyjny ostanu Gilan. Około 560,1 tys. mieszkańców. Przemysł jedwabniczy, rzemiosło, uniwersytet.
Region Morza Kaspijskiego jest ważny dla światowej gospodarki ze względu na znajdujące się na jego dnie duże złoża ropy. Stało się to przyczyną sporu o podział wód między pięć nadbrzeżnych państw.
Do Morza Kaspijskiego wpadają rzeki Kura, Ural i Wołga. Żegluga między Morzem Kaspijskim a Azowskim możliwa jest przez Kanał Wołga-Don, między Morzem Kaspijskim a Bałtykiem przez Kanał Wołżańsko-Bałtycki, a z Morzem Białym przez Kanał Białomorsko-Bałtycki.
Większe miasta leżące nad Morzem Kaspijskim:
Morze Azowskie (ros. Азовское море; ukr. Азовське море tatarski Azaq deñizi) – część Morza Czarnego, znajdująca się u wybrzeży Ukrainy oraz Rosji. Od Morza Czarnego oddzielone jest przez Półwysep Kerczeński (część Krymu) i Tamański, łączy się z nim przez Cieśninę Kerczeńską. Powierzchnia morza wynosi blisko 38 tys. km², średnia głębokość 7 m, a maksymalna dochodzi do 13,5 m. Temperatura wód powierzchniowych wynosi ok. 1°C w zimie i 25-27°C w lecie, a zasolenie waha się pomiędzy 12 a 14‰.Jezioro reliktowe – rodzaj jeziora będącego pozostałością dawnego, znacznie większego zbiornika wodnego (morza epikontynentalnego lub dużego jeziora). Część z nich była w przeszłości częścią morza, ale oddzielona została od niego w wyniku procesów tektonicznych lub obniżenia poziomu morza.
Baku 2065 tys. (Azerbejdżan)
Machaczkała 578 tys. (Rosja)
Raszt 557 tys. (Iran)
Astrachań 521 tys. (Rosja)
Sumgait 280 tys. (Azerbejdżan)
Sari 261 tys. (Iran)
Babol 201 tys. (Iran)
Amol 200 tys. (Iran)
Atyrau 200 tys. (Kazachstan)
Aktau 156 tys. (Kazachstan)
Derbent 120 tys. (Rosja)
Kaspijsk 104 tys. (Rosja)
Turkmenbaszy 74 tys. (Turkmenistan)
Większe zatoki na Morzu Kaspijskim:
Machaczkała (aw. МахIачхъала Maħačqala; ros. Махачкала) – stolica Dagestanu, autonomicznej republiki, wchodzącej w skład Federacji Rosyjskiej.Herodot z Halikarnasu (starogr. Ἡρόδοτος ὁ Ἁλικαρνασσεύς, Herodotos ho Halikarnasseus) (ur. ok. 484 p.n.e. w Halikarnasie, obecnie Bodrum w Turcji, zm. ok. 426 p.n.e. w Turioj lub Atenach) – historyk grecki, zwany Ojcem historii, czasem także Ojcem geografii. Jedynym zachowanym jego dziełem jest 9-księgowa relacja z wojen perskich, opisująca także geografię i historię Hellady, Persji i Egiptu oraz okolicznych krain, zatytułowana Dzieje (Ἱστορίαι Historiai, łac. Historiae). Jego relacje nie były zawsze dokładne, ale − w odróżnieniu od wielu innych historyków, aż po czasy dzisiejsze − zawsze opatrzone klauzulą "zgodnie z tym, czego się dowiedziałem" (Dzieje, I, 2) i "Ja zaś muszę podać, co się opowiada, ale bynajmniej nie jestem zobowiązany w to wierzyć i te słowa mają się odnosić do całych mych Dziejów." (VII, 152).
Zatoka Kara Bogaz Goł (Turkmenistan)
Zatoka Kazachska (Kazachstan)
Zatoka Mangyszłacka (Kazachstan)
Zatoka Komsomolec (Kazachstan)
Zatoka Kizlarska (Rosja)
Zatoka Qızılağac (Azerbejdżan)
Zatoka Bakijska (Azerbejdżan)
Zatoka Turkmeńska (Turkmenistan)
Zatoka Türkmenbaşy (Turkmenistan)
Większe rzeki wpadające do Morza Kaspijskiego:
Jezioro – naturalny śródlądowy zbiornik wodny, którego występowanie uwarunkowane jest istnieniem zagłębienia (misy jeziornej), w którym mogą gromadzić się wody powierzchniowe, oraz zasilaniem przewyższającym straty wody wskutek parowania lub odpływu. Większość jezior występuje na obszarach zajmowanych niegdyś przez lodowiec. Woda z topniejącego lodowca wypełniała doliny i tworzyła jeziora. Powstanie mis jeziornych wiąże się przede wszystkim z procesami geologicznymi. Zasilanie należy natomiast przede wszystkim od warunków klimatycznych. Jezioro różni się od stawu występowaniem strefy afotycznej – światło nie dociera do dna uniemożliwiając tam rozwój roślinności.Sari – miasto w północnej części Iranu, ośrodek administracyjny w prowincji (ostanu) Mazandaran. Położone na północ od gór Elburs w pobliżu Morza Kaspijskiego.
Wołga (Rosja) 80% wód wpływających
Kuma (Rosja)
Terek (Rosja)
Kura (Azerbejdżan)
Qezel Uzan (Iran)
Atrek (Turkmenistan, Iran)
Emba (Kazachstan)
Ural (Kazachstan)
- Por. I. Zonn, A. Kostianoy, A. Kosarev, M. Glantz, The Caspian Sea Encyclopedia, Heidelberg 2010; A Companion to the Hellenistic World, edited by Andrew Erskine, Malden 2005.
- Dzieje I, 203; tłum. Seweryn Hammer.
- Khoshbakht B. Yusifzade: The Status of the Caspian Sea (ang.). Azerbaijan International. [dostęp 2018-01-14].
