Mielec – miasto w południowo-wschodniej Polsce, w województwie podkarpackim, siedziba władz powiatu mieleckiego. Miasto położone jest w dolinie Wisłoki, w Kotlinie Sandomierskiej, historycznie znajdujące się w ziemi sandomierskiej w Małopolsce.

Mielec jest ośrodkiem przemysłowym, z ulokowanymi szkołami technicznymi oraz wyższymi. Według danych GUS z 31 grudnia 2019 miasto liczy 60 323 mieszkańców i ma powierzchnię 46,9 km². Mielec posiada lotnisko umożliwiające loty pasażerskie i czarterowe dla samolotów o kodzie 4B. Do lotniska doprowadzona jest bocznica kolejowa obsługująca również Specjalną Strefę Ekonomiczną Euro-Park Mielec. Prawa miejskie zostały uzyskane 18 listopada 1470 roku. Motto miejskie brzmi: „Tu rozwijają się skrzydła!”.

Historia[ | edytuj kod]

Początki miejscowości[ | edytuj kod]

Pierwsza wzmianka na temat miejscowości o nazwie Mielec pojawia się w XIII wieku w bulli papieża Grzegorza IX z 1229 roku. W II połowie XIV wieku istniała już parafia mielecka (wymieniana jest w spisach świętopietrza).

Nadanie praw miejskich i miasto w I Rzeczypospolitej[ | edytuj kod]

Miasto Mielec powstało 17 marca 1457 roku, kiedy to król Kazimierz Jagiellończyk wydał zezwolenie na lokację miasta pod nazwą Nowy Targ, jednak z niewiadomych przyczyn Jan Mielecki, który to zezwolenie otrzymał, nie założył miasta. Dokonali tego jego dwaj synowie Jan i Bernardyn aktem z dnia 18 XI 1470 roku. W 1522 roku powstała najstarsza organizacja cechowa – cech kowalski, a następnie powstały cechy: krawiecki, szewski, garncarski, sukienniczy i tkacki. Kolejnymi właścicielami miasta byli Ossolińscy i Morsztynowie. W 1629 roku właścicielem miasta położonego w powiecie sandomierskim województwa sandomierskiego był Maksymilian Ossoliński. Ród Mieleckich był właścicielem miasta Mielec aż do wygaśnięcia rodu w roku 1771. Za jego rządów w mieście miał miejsce intensywny rozwój rzemiosła.

Zabór austriacki i czasy I wojny światowej[ | edytuj kod]

Widok Mielca od strony Wisłoki z 1847 r. autorstwa Macieja Bogusza Stęczyńskiego

Tragiczny w dziejach Polski rok 1772 zapisał się najpierw wielką powodzią, która na ziemi mieleckiej spowodowała olbrzymie szkody, a następnie I rozbiorem Polski, w wyniku którego Mielec dostał się pod zabór austriacki. W 1775 Anna Ossolińska poślubiła Jana Pieniążka, wnosząc w posagu odziedziczoną część miasta. Następnym właścicielem został Ignacy Suchorzewski poślubiając córkę Pieniążków Paulinę. Suchorzewski odsprzedał dobra mieleckie Ludwikowi Starzeńskiemu w 1847, który z kolei pozbył się ich dziesięć lat później na rzecz żydowskiej rodziny Gross. Ostatnimi właścicielami Mielca była rodzina Oborskich w 1891 roku. W 1853 roku Mielec został miastem powiatowym obejmującym obszar, na którym znajdowało się 106 osad i 91 gmin katastralnych. W 1892 roku przy ulicy Kościuszki powstał budynek Rady Miejskiej oraz koszary żandarmerii. W 1900 rozwój powiatowego miasta przerwał ogromny pożar, który strawił 3/4 obszaru Mielca. Rok później zwrócono się do Sejmu Krajowego o państwową pożyczkę w wysokości 100 000 koron przeznaczoną na odbudowę miasta. Otrzymano bezzwrotną zapomogę w kwocie 12 000 koron. Na początku dwudziestego wieku mielecki rynek otoczony był rzędem murowanych kamieniczek, wzniesiono gmach sądu (1902), utworzono i zbudowano gimnazjum (1912) oraz siedzibę Rady Powiatowej. Rozwój miasta został przerwany przez wybuch I wojny światowej, która była przyczyną wielu zniszczeń i nadwerężyła potencjał ludności powiatu mieleckiego. Działania wojenne, z charakterystycznymi dla tamtego czasu przemarszami wielkich armii, miały miejsce także na ziemi mieleckiej. Toczyły się tu walki jesienią 1914 i w maju 1915 roku. Przez okoliczne pola i lasy ciągnęły się setki kilometrów okopów, dokonywano masowych rekwizycji, prowadzono ostrzał artyleryjski miasta, niektóre wsie, jak pobliska Żarówka zostały zniszczone. Mielec był zajmowany przez Rosjan dwukrotnie, i potem odbijany przez wojska austriacko-węgierskie, skutecznie i na trwałe dopiero w maju 1915 r. W regionie mieleckim pozostało po tych wydarzeniach kilkanaście cmentarzy wojennych.

Dwudziestolecie międzywojenne[ | edytuj kod]

W latach międzywojennych wybudowano w mieście wiele brukowanych ulic, zakładów rzemieślniczych, placówek handlowych i prywatną elektrownię. W 1934 roku region mielecki nawiedziła największa powódź, która zniszczyła ponad 11 tysięcy gospodarstw. W 1936 roku w ramach rozwoju Centralnego Okręgu Przemysłowego powstała w Mielcu państwowa fabryka płatowców (Państwowe Zakłady Lotnicze – Wytwórnia Płatowców nr 2), gdzie rozpoczęto budowę samolotu bombowego PZL P-37 „Łoś”. Budowa zakładu lotniczego pociągnęła za sobą rozwój infrastruktury mieszkaniowej – zbudowano osiedle dla pracowników fabryki oraz domy dla kadry kierowniczej.

Do września 1939 roku zdołano w niej zbudować w całości sześć Łosi. Zaledwie trzy oddano do użytku armii, 6 września dwa odleciały do bazy w lotniczej w Małaszewiczach, a trzeci został uszkodzony podczas próby odlotu. Po niemieckich nalotach z 2 września, praca w PZL WP 2 ustała. Cztery dni później kierownictwo fabryki otrzymało rozkaz opuszczenia zakładu i ewakuacji do Lwowa, a następnie na przedmoście rumuńskie. Załoga zakładu przed ewakuacją zniszczyła ważniejsze urządzenia, maszyny produkcyjne, samoloty będące w trakcie produkcji i dokumentację techniczną. Zdewastowano dwa niemal gotowe do lotu Łosie i spalono magazyn paliw. Niemcy przejęli zakład 13 września. Po naprawie zniszczeń w PZL WP2, przemianowanym na Flugzeugwerk, zakład włączono do produkcji i remontów samolotów Luftwaffe, produkując usterzenie do niemieckich samolotów bombowych, m.in. Heinkel He 111 i He 177.

10 kwietnia 1939 został utworzony wielosekcyjny klub sportowy PZL Mielec (późniejsza FKS Stal Mielec) Sekcja piłki nożnej była jedną z dwóch pierwszych (obok sekcji siatkarskiej) w klubie.

II wojna światowa[ | edytuj kod]

Po wybuchu II wojny światowej miasto (08.09) i zakład lotniczy (13.09) zostało zajęte przez wojska niemieckie. Wykonano na początku września trzy loty zwiadowcze, z których dwa pierwsze nie zostały ostrzelane przez obronę przeciwlotniczą.

2 września 1939 roku, koło godziny jedenastej, eskadra Luftwaffe złożona z 12 bombowców Dornier Do 17 dokonała bombardowania wytwórni samolotów oraz zagajnika, w którym ukryte zostały 3 samoloty Łoś oraz ostrzelano zarówno teren fabryki i miasto. Śmierć poniosło 6 osób z obrony przeciwlotniczej, a kilka zostało rannych. Infrastruktura miasta nie odniosła dużych strat. Zbombardowaniu uległa linia kolejowa na odcinkach Jaślany – Padew oraz Dębica – Mielec – Rozwadów, a także równolegle biegnącą do niej drogę, powtórzyły się 6, 7 i 8 września. W nalocie na Przecław, 3 września, zginęły dwie osoby, a 8 września zniszczeniu uległ most na rzece Wisłoce.

4 września w rejonie lasów piątkowskich dokonano zrzutu sześciu niemieckich dywersantów. Trójce udało się dostać do wsi Hochenbach (obecnie Czermin), a pozostałych zastrzelono po spotkaniu z wycofującym się oddziałem wyborowych strzelców huculskich.

Działania wojny obronnej na ziemi mieleckiej związane były z odwrotem oddziałów Armii „Kraków” znad Dunajca w kierunku kolejnej linii oporu – nad Sanem. 7 września do Radomyśla Wielkiego wkroczyła 10 Brygada Kawalerii Zmotoryzowanej, pod dowództwem płk Stanisława Maczka, późniejszego generała. Zakwaterowano ich w budynku apteki Klary Appel-Brand (obecnie jest to budynek policji). Początkowo rozkazy mówiły o osłonie przeprawy przez Dunajec Grupy Operacyjnej „Boruta” gen. Mieczysława Boruty-Spiechowicza w okolicach Radiowa. Z powodu chaosu informacji i załamania się frontu w okolicach Tarnowa, brygada rozpoczęła odwrót w kierunku Mielca, a oddziały gen. Boruty wycofywały się wzdłuż linii Szczucin – Mielec i Radomyśl – Przecław. Główne siły przemaszerowały przez Radomyśl w nocy z 7 na 8 września. Około południa 8 września do miasteczka dotarł II batalion 49 pp pod dowództwem kpt. Jana Lewickiego. Zadaniem jego było, powstrzymywanie marszu oddziałów niemieckich z 2 Dywizji Pancernej XXII korpusu gen. Ewalda von Kleista. W skutkach miało to umożliwić odwrót wojsk polskich.

W okolicach Zdziarca jednostki polskie urządziły zasadzkę, w którą wpadł zwiadowca na motocyklu, a w kolejnym patrolu wysłanym w okolice Radomyśla zginął niemiecki major. Wówczas Niemcy postanowili otworzyć ogień artyleryjski w kierunku na Zdziarzec. Około godz. 14 do Radomyśla dotarły pierwsze regularne oddziały niemieckie. Na wysokości ulicy Wałowej przygotowanym polskim jednostkom udało się odeprzeć pierwszy atak, zdobywając dodatkowo na wrogu dwa karabiny maszynowe. Wtedy do ataku Niemcy posłali cały batalion piechoty, wspomagany przez artylerię. Polacy z II batalionu, po 4 godzinnych walkach na przedpolu, musieli ustąpić przeważającym siłom wroga i rozpoczęli odwrót na Mielec. Radomyśl przeszedł w ręce hitlerowców, którzy stracili w walkach około 30 osób, a w wyniku walk wiele budynków zostało zniszczonych. Po wkroczeniu nazistów do Radomyśla zginęli też pierwsi cywile, Władysław Kużdżał i żydowska dziewczynka.

W okolicach Podborza wycofujących się już Polaków z II batalionu zaatakowały czołgi, rozdzielając ich na dwa zgrupowania, a część dostała się do niewoli. Później wraz z około 300 mężczyznami z Radomyśla zostali zamknięci w radomyskim kościele jako zakładnicy, a w Zgórsku Niemcy rozstrzelali siedmiu polskich żołnierzy, m.in. kapitana Jana Krasickiego, których pochowano na miejscowym cmentarzu parafialnym.

Również w Partyni doszło do potyczki. Oddział osłonowy 16 pp. Ziemi Tarnowskiej, dowodzony przez por. Józefa Urbaniaka, z grupą żołnierzy obrony narodowej unieruchomił 3 czołgi wroga, lecz czwarty zdołał się wycofać i prowadząc ostrzał zniszczył zabudowania dworskie. W zaistniałej sytuacji Polacy bez strat wycofali się w kierunku Mielca.

Mimo że przez Mielec wycofywały się polskie wojska, to nie doszło do zorganizowanej obrony miasta, ani zakładu lotniczego, gdyż kolejną linię obrony zaplanowano na rzece San. Również i jednostki niemieckie nie zaatakowały, chcąc zdobyć bez zniszczeń nowoczesną fabrykę PZL. O incydencie wymiany ognia, świadczy jednak mogiła polskich żołnierzy, pochowanych na cmentarzu parafialnym w Mielcu we wrześniu 1939 roku. 9 września władza w Czerminie została przejęta przez należących do V kolumny niemieckich kolonistów, którzy wywiesili flagi III Rzeszy i wkraczających żołnierzy witali kwiatami i chlebem.

Od 10 do 13 września walki trwały ciągle na północ od Mielca. Niemieckie oddziały wsparte kolejnymi jednostkami,z Dąbrowy Tarnowskiej i Radomyśla Wielkiego oraz od północnego zachodu na Baranów. Wydany został rozkaz o oderwaniu się jednostek polskich od niemieckich i z 11 na 12 września 120 osobowa grupa żołnierzy WP wycofująca się z Borowej, stoczyła w Pławie potyczkę z Niemcami, w której zginął sierżant A. Słabosz z Zawiercia, a kilku żołnierzy dostało się do niewoli. Dzięki pomocy ludności cywilnej, reszcie polskich żołnierzy udało się przeprawić na drugi brzeg Wisłoki.

Na terenie gminy Padew Narodowa 12 i 13 września Grupa Operacyjna „Jagmin” powstrzymywała podążające w pościgu za armią „Kraków”, oddziały 2 Dywizji Pancernej i 6 Dywizji Piechoty. Ofiarność polskich żołnierzy w boju pozwoliło reszcie oddziałów na przekroczenie rzeki Sanu. W tym czasie zaatakowała również bojówka Selbstschutzu, stworzona przez niemieckich osadników, która ostrzelała wycofujące się oddziały polskie, a zginął wówczas m.in. podchorąży Strycharz z Przemyśla.

13 września Niemcy spalili synagogę wraz z kilkudziesięcioma osobami narodowości żydowskiej. Nikt nie przeżył. 15 września cała ziemia mielecka znalazła się pod okupacją.

W marcu 1943 roku oddział partyzancki „Jędrusie” przy współpracy członków Armii Krajowej i Gwardii Ludowej rozbił mieleckie więzienie Gestapo i uwolnił 126 więźniów. Również w marcu tego roku partyzanci Gwardii Ludowej dokonali udanego zamachu na szefa miejscowego Gestapo i komendanta policji.

29 lipca 1944 roku przód wojsk sowieckich z oddziałów 1178 i 1176 pułku 350 Dywizji 13 Armii Gwardyjskie(ros.) generała lejtnanta J. Żurawlewa działających w ramach I Frontu Ukraińskiego pod dowództwem marszałka Koniewa dzięki pomocy mieszkańców Siedleszczan udało mu się sforsować Wisłę i utworzyć przyczółek baranowsko-sandomierski. 31 lipca 1944 roku rano wkroczyły od strony Baranowa do Padwi pierwsze oddziały sowieckie. Były to formacje saperskie, które miały za zadanie budować most na Wiśle w rejonie Krzemienicy. W tym czasie wojska niemieckie zdążyły umocnić pozycje w rejonie Złotnik, Chorzelowa, zakładów lotniczych oraz lager na osiedlu Smoczka (aż do Biesiadki). Utworzenie przyczółka przez Armię Czerwoną na Wiśle zniszczyło plany obrony niemieckiej na Wiśle i Wisłoce. Wydano jednak rozkaz natychmiastowego zlikwidowania tego przyczółka, które rozpoczęło się 3 sierpnia uderzeniem wojsk niemieckich z Tarnobrzega i Złotnik, Chorzelowa oraz Cyranki. Siłami 23 Dywizji Pancernej, 543 Dywizji Grenadierów i 509 batalionu czołgów 17 Armii, dowodzonej przez generała odm.xpl(niem.) Schultza.

Tego dnia niemieckie oddziały pancerne rozbiły słabe zabezpieczone pozycje w Tuszowie i uzyskały linię: południowy skraj Krzemienicy, przedpole Baranowa, miejscowości Czajkowa, Trześń i Przyłęk. Reagując na atak, marszałek Koniew, rozkazał odwodowej 5 Armii Gwardyjskiej generała lejtnanta Aleksieja Żadowa rozkaz natarcia. 4 sierpnia z rejonu Hyki Dębiaki–Stara Grobla-Ostrowy Baranowskie ruszyło natarcie 9 Gwardyjskiej Dywizji Powietrznodesantowej(ros.) dowodzonej przez generała majora Iwana Piczugina(ros.). Od wschodniego kierunku z Kolbuszowej natarcie prowadziły oddziały 78 Gwardyjskiej Dywizji Piechoty(ros.)78 Gwardyjskiej Dywizji Piechoty, którą dowodził generał major Aleksander Motow, a od południa nacierała 14 Gwardyjskiej Dywizji Piechoty(ros.), pod dowództwem pułkownika Wikentija Skryganowa(ros.) wspomagana czołgami 3 Armii Pancernej Gwardii. Niemieckie ataki w celu zlikwidowania przyczółka nie powiodły się.

W dniach 4 i 5 sierpnia walki toczyły się w rejonie miejscowości Wola Zdakowska, Padew, Jaślany, Czajkowa. W dniach 4 i 5 sierpnia 5 Armia Gwardyjska dzięki pomocy artylerii i lotnictwa rozszerzyła przyczółek baranowsko-sandomierski oraz sforsowała Wisłokę w dolnym jej biegu i nacierała w kierunku południowo-zachodnim na Tarnów. Droga z Tarnowa do okręgu przemysłowego na Śląsk stała się zagrożona zajęciem przez sowietów, więc wojska niemieckie zmuszone zostały do wycofania się z Mielca oraz z Borowy, Glin Małych, Rzędzianowic i Sadkowej Góry. Taki manewr pozwolił na stworzenie obrony na linii Mielec–Piątkowiec–Szczucin. Linia frontu ułożyła się następująco: od północnego zachodu Górki, Czermin, Trzciana, 1 km na wschód od folwarku Józefów- wzdłuż Wisłoki aż do Dąbia.

Mielec, chociaż opuszczony przez wojska niemieckie, ciągle był w zasięgu artylerii, która ostrzeliwała Mielec, Złotniki, lotnisko w Chorzelowie oraz szosę lager Smoczka–Mielec. Do dnia 17 sierpnia trwały walki o miejscowości Podleszany, Trzciana i Czermin, które przechodziły kilkakrotnie z rąk do rąk. Obawy o utworzenie kolejnego przyczółka na Wiśle w okolicach Szczucina oraz rozszerzenia przyczółka na Wisłoce w okolicach Przecławia zaowocowały przybyciem posiłków. Spod Sanoka dotarł XXIV Korpus Pancerny, któremu podporządkowane zostały dywizje pancerne: 17, 23 i 24. W Szczucinie działał już LIX Korpus Armijny pod dowództwem generała Edgara Röhrichta(niem.), któremu podlegała 371 Dywizja Piechoty. Oba związki taktyczne działały w ramach 17 Armii będącej związkiem operacyjnym.

W dniach 17 i 18 sierpnia po ciężkich walkach wojska sowieckie zajęły Ziempniów, Słupiec, Wampierzów, Trzcianę, Wadowice, Wolę Mielecką, część Podleszan i Radomyśl, co odsunęło linię frontu od Mielca. W nocy z 18 na 19 sierpnia 1944 roku niemiecki front na zachód od Mielca został wzmocniony przesunięciem 18 Ochotniczej Dywizji Grenadierów Pancernych SS im. Horsta Wessela z Sanoka dowodzonej przez oberführera Augusta-Wilhelma Trabandta(niem.) oraz 8. Francuskiej Ochotniczej Brygady Szturmowej SS. Nastąpiła stabilizacja sytuacji. Działania wojenne koncentrowały się na utrzymaniu linii obronnych aż do stycznia 1945 roku, kiedy ruszyła ofensywa styczniowa.

W walkach w rejonie Mielca wojska sowieckie wspomagane były czołgami T-34, wyrzutniami pocisków Katiusza oraz myśliwskimi samolotami amerykańskiej produkcji typu „Aircobra”.

W ramach akcji „Burza” podczas wkraczania wojsk sowieckich do Mielca walczyła też mielecka Armia Krajowa. W dniach 28 lipca – 6 sierpnia w ramach tej akcji stoczono wiele potyczek z cofającymi się wojskami niemieckimi. Grupa AK „Hejnał” po opuszczeniu przez Niemców fabryki samolotów, objęła w nich straż zabezpieczając pozostawiony majątek.

Mielec spod okupacji niemieckiej wyzwolony został 6 sierpnia 1944 r. przez wojska 1 Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej z pomocą oddziałów Armii Krajowej dowodzonych przez K. Łubieńskiego. Wojska niemieckie, które wycofały się z Mielca, atakowane były przez lokalne oddziały Armii Krajowej. Wehrmacht uznał za konieczne wycofanie się z miasto z powodu sytuacji na froncie w okolicy trwały walki z armią radziecką, która nad Wisłą utworzyła swój przyczółek i spychała wojska niemieckie na południe. Niemcy chcieli utworzyć nową linię obrony na południe i zachód od jego zabudowań. Zabudowa miasta nie ucierpiała wskutek walk, mimo ognia artyleryjskiego. Ciężkie walki toczyły się wokół miasta i w miejscowościach położonych po drugiej stronie Wisłoki. W ich trakcie zginęło 2291 żołnierzy radzieckich. Zostali pochowani w Rynku w Mielcu, a później przeniesieni na teren przy dzisiejszej ulicy Wolności, na zorganizowany cmentarz.

Miejsca pamięci

Bunkier z czasów II wojny światowej w SSE w Mielcu

Tablica upamiętniająca zamordowanych w 1939 Żydów w Mielcu (2012)

Tablica upamiętniająca ofiary II wojny światowej na ścianie Zespołu Szkół im. J. Groszkowskiego w Mielcu

Pomnik Armii Krajowej w Mielcu (2014)

Czasy powojenne[ | edytuj kod]

Po wyzwoleniu miasta w 1944 roku powołano na terenie przedwojennych zakładów lotniczych nową fabrykę. Początkowo naprawiano tam zepsute na froncie samoloty radzieckie, a już po całkowitym wyzwoleniu kraju i kapitulacji III Rzeszy przestawiono się na przemysł cywilny. Ze względu na powojenne zapotrzebowania Polski produkowano tam m.in. wagi, garnki oraz nadwozia do autobusów i wozów strażackich. Jeszcze przed II wojną światową zakupiono dla PZL Mielec prasy do metalu. Były one tak duże, że nie wywieźli ich ani uciekający Niemcy, ani Rosjanie w 1945 roku. Po wojnie, kiedy zrujnowano przemysł motoryzacyjny, prasy te przydały się do produkcji części głęboko tłoczonych do ciągnika Ursus C-45. Zmiany w produkcji przesądziły o zmianie nazwy: w 1949 roku na Wytwórnie Sprzętu Komunikacyjnego i w 1952 roku na Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego PZL Mielec (WSK-PZL Mielec). Zakład ten był podstawowym źródłem zatrudnienia dla osób na terenie Mielca i okolicznych gmin oraz ośrodkiem kształtującym życie w mieście. W okresie jego działalności wyprodukowano w nim ponad 16 tysięcy samolotów własnej konstrukcji oraz licencjonowanych, głównie na eksport do byłego ZSRR. W Mielcu istniał ośrodek sportowy, którego wizytówką była drużyna piłkarska odnosząca wiele sukcesów na krajowej i zagranicznej arenie sportowej. Rozwój infrastruktury budowlanej zwrócony był głównie na budownictwo osiedli, budynków administracji publicznej oraz sieci dróg w mieście i okolicach.

6 kwietnia 1945 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło Centralne Obozy Pracy dla byłych żołnierzy AK i podziemia niepodległościowego. Obóz pracy nr 137 powstał w Mielcu.

W 1953 roku na ówczesnym placu Dzierżyńskiego odsłonięto Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej.

W 1995 roku w Mielcu powstała pierwsza w Polsce Specjalna Strefa Ekonomiczna Euro-Park Mielec. 16 marca 2007 wytwórnia Sikorsky Aircraft Corporation nabyła PZL Mielec od rządu polskiego z zamiarem rozpoczęcia produkcji śmigłowców.

Demografia[ | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Ludność Mielca.

Miasto liczyło w 2015 roku 60 827 mieszkańców i miało powierzchnię 46,89 km² (stan na 1 stycznia 2015 r.)

Podstrony: 1 [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8]