Mazdaizm, Mazda – Jasna (od Mazda [Ahura Mazda] i aw. Mazdajasnô) – podstawa kolejnych religii perskich (zaratusztrianizmu, mazdaizmu achemenidzkiego, manicheizmu, zoroastryzmu średnioperskiego za panowania dynastii Sasanidów III–VIII w. i nowoperskiego, a także zurwanizmu).
Mazda, grafika komputerowa na podstawie ryciny z książki „Religions of the ancient Persia” Drzewo życia. Ozdoba na hafcie z płaszcza królewskiego z epoki Achemenidów. (British Museum. Layard, Monmnents, ist series, pi. 6.
Przed reformą Zaratusztry najważniejsze w religii Irańczyków i Indoirańczyków było oddawanie czci (aw. Jasna, staro Ind. Jadzñá) bogom (aw. Daēva, staro pers.Daiva, staro ind. Devá ; patrz Daiva, Dēv), w których niezbędnym elementem było przygotowanie świętego napoju haoma, (aw. haoma, staro pers. hauma, staro ind. sóma). Czcili bóstwa, z których część nosiła takie same lub prawie identyczne imiona jak bogowie wedyjscy, na przykład Mitra/Mitra, Vaju/Vāju, Tvareštar/Tvaṣṭar, a niektórzy reprezentowali wspólne boskie funkcje, na przykład Veretragna/Indra (wojownik), Spenta Armaiti/Pṛthivī (ziemia), Atar/Agni (Ogień). Naczelnym bóstwem irańskiego panteonu był Ahura Mazda (Ormuzd) stwórca (datar) w tym sensie, że sprawował władzę nad stworzeniem, ustanawiając porządek i stawiając wszystko na swoim właściwym miejscu. Rzeczywistym stwórcą uniwersum był Demiurg zwany „Rzemieślnikiem” - (Tvareštar)/Zurwan. Kosmos miał strukturę trójpoziomową, składającą się z ziemi, atmosfery i niebios. Ziemię podzielono na sześć koncentrycznie ułożonych kontynentów, które otaczały centralny kontynent (śr. pers. Chwanirah), gdzie znajdowała się Arianem Waedżo (śr. pers. iran-wedż) „Ziemia Ariów”. W centrum ziemi znajdowała się kosmiczna góra Alborz. Na południu znajdował się oceanVorukaša. Nad ziemią i przestrzenią nieba znajdowało się kamienne sklepienie, za którym była sfera Nieskończonych Świateł i niebiańska siedziba zwana Najlepszym Istnieniem (vahišta-ahu) i Dom Pieśń. Pod ziemią znajdowało się królestwo Nieskończonej Ciemności (anagra temā). Świat spoczywał na wodach chaosu i był otoczony przez nie. Człowiek posiadał według późniejszych przekazów wiele dusz. Jedna z dusz znajdowała się w ciele, a druga, zwana Frawaszi pełniła rolę geniusza /opiekuna w świecie duchowym. Życie pośmiertne wiązało się z pokonaniem mostu Czinwat, ale nieznane są zasady etyczne, które pozwalały duszy przejść do świata duchowego..
Wedyzm (religia wedyjska) – najstarsza względnie poznana religia Indii, henoteistyczna, wywodząca się prawdopodobnie z okresu między połową drugiego tysiąclecia p.n.e. a początkiem pierwszego p.n.e. Jej zręby ukazują teksty Wed, w szczególności najstarsze zbiory - sanhity. Była to religia ahierarchiczna, koncentrująca się wokół rozbudowanego ceremoniału ofiary wedyjskiej (jadźńa, śrauta); w mniejszym stopniu obecne były także praktyki magiczne i rytuały związane z ogniskiem domowym (patrz: Atharwaweda). Przebieg ofiary wedyjskiej był dla jej uczestników odtworzeniem aktu kosmogonicznego i zarazem czynnością podtrzymującą harmonijne istnienie wszechświata, co za tym, pomyślność życia ludzkiego – dlatego tak niezwykle ważny był jej prawidłowy przebieg. Świątynie i zwyczaj czczenia wizerunków bogów pojawia się w wedyzmie znacznie później, prawdopodobnie w efekcie obcych wpływów (być może drawidyjskich).Frawaszi (awest. fravaši) – w zaratusztrianizmie wieczna dusza każdego bytu (nawet Ahura Mazda ma swoją frawaszi), bliska koncepcji Anioła Stróża. W Aweście porównywana jest do ptaka z pięknymi skrzydłami.
Wiele elementów mazdaizmu przejął zaratusztrianizm staroperska religia, którą, według tradycji głosił Zaratusztra w przypisywanych mu Gathach (najstarszej partii Awesty), zwany także (manthranem – „prowokującym do myślenia” [Jasna 50:5]).
Zaratusztra – prorok religii zaratusztriańskiej.
Zaratusztrianizm
Zurwanizm
Manicheizm
Maria Składanek, Mitologia Iranu, seria: Mitologie Świata, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1989, ISBN 83-221-0502-9
Mary Boyce, Zaratusztrianie wiara i życie, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1988, ISBN 83-218-0683-X
A reader in Manichaean Middle Persian and Parthian : texts with notes / by Mary Boyce, Acta Iranica ; 9. Acta Iranica. 3e serie, Textes et memoires ; v. 2. Leiden : E.J. Brill [distributor] : 1975, ISBN 90-04-04394-2
Jenny Rose, Zoroastrianism an introduction, J.B. Tauris., London 2011, [1] ISBN 978-1-84885-087-3
- Avesta: Yasna: Chapter 12: Zoroastrian Creed., www.avesta.org [dostęp 2019-08-03] .
- MaryM. Boyce MaryM., Zaratusztrianie : wiara i życie, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1988, ISBN 83-218-0683-X, OCLC 749245004 [dostęp 2019-06-18] .
- mazdaizm, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-08-15] .
- zoroastrianism - historical review
- Ērān-Wēz – Encyclopaedia Iranica, www.iranicaonline.org [dostęp 2019-06-18] .
- Alborz ii. In Myth and Legend – Encyclopaedia Iranica, www.iranicaonline.org [dostęp 2019-06-18] .
- www.iranicaonline.org
- Garōdmān – Encyclopaedia Iranica, www.iranicaonline.org [dostęp 2019-06-18] .
- MałgorzataM. Sacha-Piekło MałgorzataM., Zaświaty i krainy mityczne : leksykon, Kraków: Znak, 1999, ISBN 83-7006-854-5, OCLC 47227935 [dostęp 2019-06-18] .
- Zoroastrianism I. History to the Arab conquest – Encyclopaedia Iranica, www.iranicaonline.org [dostęp 2019-06-18] .
- Zoroastrianism: An Introduction
- Mary.M. Boyce Mary.M., A Reader in Manichaean Middle Persian, and Parthian : texts with notes, Leiden: Diffusion E.J. Brill, 1975, ISBN 90-04-03902-3, OCLC 22208397 [dostęp 2019-06-18] .
Zurwanizm – henoteistyczna religia mieszkańców obecnego Iranu za czasów panowania Partów i wczesnych Sasanidów uznająca Zurwana za najwyższe i aetycze bóstwo. Zwalczana przez Sasanidów uległa starszemu zaratusztrianizmowi. Początkowo była przez krótki okres religią Persów.Maria Składanek – polska iranistka, profesor i pracownik naukowy Zakładu Iranistyki Wydziału Orientalistycznego UW. Od 1956 zatrudniona w Katedrze Turkologii Instytutu Orientalistycznego UW (od 1968 Zakład Turkologii, od 1971 Katedra Turkologii i Iranistyki). Doktorat tamże w 1966 ( Struktura obrazu poetyckiego w gazalach Hafeza). Habilitacja w 1979. W 1989 profesor nauk humanistycznych. Od 1996 kierownik Zakładu Iranistyki Instytutu Orientalistycznego UW. Jej mężem jest Bogdan Składanek.
Warto wiedzieć że... beta
Amszaspand (awest. Amesza Spanda, Amesha Spenta = Nieśmiertelny Święty) to w mitologii irańskiej pomocnik i posłaniec Ormuzda, boga dobra, światła, mądrości i prawdy, najważniejszego bóstwa mazdaizmu i zoroastryzmu.
Ormuzd lub Ahura Mazda (dosł. Pan Mądry, Pan Wszystkowiedzący; staroperski: Ahuramazda, średnioperski: Ohrmazd, Ormuzd, Hormuzd, Ohrmizd) – najwyższe bóstwo w religiach irańskich: mazdaizmie i zaratusztrianizmie. Bóg stworzyciel, walczący stale ze Złym Duchem Arymanem. Stwórca świata i ładu w kosmosie i praw nim rządzących, uosobienie ładu i absolutnej mądrości. Jego symbolem jest oczyszczający ogień. Wyobrażany był w postaci uskrzydlonej tarczy słonecznej.
Agni (dewanagari अग्नि , trl. agni , ogień ) – w religii wedyjskiej bóg ognia (często identyfikowany z samym ogniem, wiązany także z „ogniem niebiańskim” – słońcem, błyskawicą), jedno z najważniejszych bóstw panteonu wedyjskiego.
Dewa (dewanagari देव, trl. deva - "świetlisty", "jaśniejący", "oświecony", ang. Deva, synonimy w innych językach: tybetański lha, chiński tiān (天）, koreański chǒn, japoński ten, wiet. thiên) — nieposiadająca ciała fizycznego istota nadprzyrodzona, bóg lub półbóg, występujący w religiach dharmicznych i mitach kultur azjatyckich. Żeńskim odpowiednikiem dewy jest dewi .
Awesta, Avesta, Apastak, Awistak (z irańskiego apartak=prawo) – to święta natchniona księga zawierająca teksty religijne wyznawców mazdaizmu i zaratusztrianizmu (zoroastryzmu), czyli fragmenty starych irańskich przekazów datowanych na VII wiek p.n.e. lub na okres jeszcze wcześniejszy: II tysiąclecie p.n.e.
Manicheizm – system religijny stworzony w III wieku przez Babilończyka Maniego (Manesa). Był syntezą wielu religii: staroirańskiego zoroastryzmu, buddyzmu i chrześcijaństwa. Dwa podstawowe elementy systemu filozoficzno-religijnego manicheizmu to dualizm i podkreślanie poznania w procesie wyzwalania się spod wpływu zła. Początkującym adeptem (373-382), a po przejściu na chrześcijaństwo zdecydowanym oponentem manicheizmu był Święty Augustyn. Manicheizm objął swoim zasięgiem znaczne obszary Azji, północnej Afryki i Europy.
Haoma – w mitologii irańskiej roślina, z której wyrabiano sok o tej samej nazwie, pity podczas obrzędów religijnych.
