Marcel Duchamp, właśc. Henri-Robert-Marcel Duchamp (wymowa fr. [maʁˈsɛl dyˈʃɑ̃], ur. 28 lipca 1887 w Blainville-Crevon, zm. 2 października 1968 w Neuilly-sur-Seine) – francuski malarz, rzeźbiarz, twórca filmowy i szachista, kojarzony z nurtami kubizmu, dady i sztuki konceptualnej.

Życiorys[ | edytuj kod]

Marcel Duchamp pochodził z rodziny artystów: był bratem rzeźbiarza Raymonda Duchamp-Villona (1876–1918), malarza fowisty, rysownika i grawera Jacques’a Villona (Gaston Duchamp) (1875–1963) i malarki Suzanne Duchamp (1889–1963), żony malarza Jeana Crottiego.

Studiował na Académie Julian do roku 1905. Po raz pierwszy wystawiał swoje dzieła w 1909 na Salonie Niezależnych i Salonie Jesiennym w Paryżu. Początkowo obracał się w kręgu fowistów, nawiązywał też do Cézanne’a (Portret ojca artysty, 1910), symbolizmu (Portret doktora Dumouchel, 1910), kubizmu (Portret szachistów, 1911), działał, wraz z, m.in. Francisem Picabią, w grupie Section d’Or (Złoty podział), inspirowanej twórczością Picassa i Braque’a. Repertuar kubistycznych środków wzbogacał o zagadnienia prezentacji ruchu na obrazie, jak w Ivonne i Madelaine rozerwane na strzępy, 1911 i Akt schodzący po schodach nr 2 (Nu descendant un escalier No. 2, 1912). Ten ostatni, prezentowany na wystawie Armory Show w Nowym Jorku w 1913, wzbudził wielkie zainteresowanie, czyniąc z Duchampa uznanego malarza.

W tym samym roku Marcel Duchamp porzucił tradycyjny warsztat artystyczny malarza. Swoimi działaniami wyprzedził rozwinięcie się ruchu dadaistycznego w Zurychu (1916). Stworzył termin ready-made, oznaczający użycie „przedmiotu gotowego” jako dzieła sztuki. Pierwszą tego typu pracą było zaginione Koło rowerowe z 1913 roku, chociaż w tym czasie autor nie wymyślił jeszcze koncepcji ready-made. Było to koło rowerowe wraz z widelcem przymocowane do stołka. Fontanna z 1917 roku jest jednym z najsłynniejszych ready-made. Pisuar z inskrypcją: R. Mutt 1917, ustawiony w galerii sztuki jak rzeźba, stał się wyrazem buntu wobec konwencjonalnego postrzegania sztuki. Choć praca jest powszechnie przypisywana Duchampowi, z czasem zaczęto podważać jego autorstwo. John Higgs zauważył, że w liście do swej siostry z 1917 Duchamp wyznał, iż podpisaną rzeźbę przedtem podarowała mu mieszkająca w Filadelfii baronowa niemieckiego pochodzenia, Elsa von Freytag-Loringhoven, uznana pośmiertnie za jedną z pionierek amerykańskiego dadaizmu. Podpis R. Mutt po niemiecku brzmi jak Armut, ubóstwo – w tym przypadku ubóstwo intelektualne kuratorów wystawy, którzy z niesmakiem przyjęli pracę.

W 1919 Duchamp stworzył L.H.O.O.Q., reprodukcję Mony Lisy z dorysowanymi wąsami i bródką (pierwsza w 1919). Od początku lat 20. Duchamp pracował w Stanach Zjednoczonych. W 1923 powstała Panna młoda rozebrana przez swych kawalerów, jednak (Mariée mise à nu par ses célibataires, même) tzw. Wielka szyba. – tworzone od 1915 na wielkiej tafli szkła „antyarcydzieło” o niejasnym znaczeniu. Po jego zakończeniu Duchamp demonstracyjnie porzucił sztukę dla gry w szachy (jednak nie na zawsze).

W Nowym Jorku Duchamp współpracował z Francisem Picabią i Manem Rayem, tworzył pisma 291, The Blind Man, Rongwrong. Zajmował się w tym okresie rzeźbą. Był też autorem dwuznacznej postaci Rrose Sélavy, istoty która po raz pierwszy pojawiła się we Fre(n)sh Wi(n)dow, czyli oknie na sposób francuski, przy czym bawił się tu angielskim znaczeniem fresh widow (świeża wdowa). Sélavy jest homonimem c’est la vie (takie jest życie). Pod tym pseudonimem Duchamp wydał zbiór aforyzmów i przebrany za kobietę pozował do zdjęć Mana Raya. Duchamp stworzył też całą serię nowych powiedzonek typu „gra półsłówek”, ciesząc się z ich nieprzyzwoitego wydźwięku i bawiąc aliteracją.

Od połowy lat 30. współpracował z surrealistami, uczestnicząc w ich wystawach. W 1942, podczas okupacji Paryża przez Niemców, osiadł na stałe w Nowym Jorku, a trzynaście lat później otrzymał amerykańskie obywatelstwo.

Sztuka drugiej połowy ubiegłego stulecia, pop-art, happening i konceptualizm nawiązują do twórczości Duchampa, który w roku 1953 stał się Satrapą w Kolegium Patafizyki.

Na jego grobie w Rouen jest wygrawerowane epitafium: „Poza tym (zresztą) to zawsze inni umierają”.