Mali, oficjalnie Republika Mali (fr. République du Mali, bambara Mali ka Fasojamana) – śródlądowe państwo położone w Afryce Zachodniej, siódme co do wielkości w Afryce ze stolicą w Bamako, graniczy z Algierią na północy, Nigrem i Burkina Faso na wschodzie, Wybrzeżem Kości Słoniowej i Gwineą na południu oraz z Senegalem i Mauretanią na zachodzie. Członek Unii Afrykańskiej i ECOWAS.

Mali podzielone jest na dziesięć regionów; jego granice na północy sięgają południowej Sahary, podczas gdy południowa część kraju, zamieszkana przez większość społeczeństwa, graniczy z rzekami Niger oraz Senegal. W strukturze gospodarczej kraju przeważa rolnictwo oraz rybołówstwo. Niektóre z bogactw naturalnych Mali to złoto, uran czy sól.

Etymologia[ | edytuj kod]

Nazwa kraju pochodzi od przedkolonialnego Imperium Mali, które istniało w okresie od XIII do XVI wieku, a w czasie największego rozkwitu, sięgało aż po Atlantyk. „Mali” w języku mandinka oznacza hipopotama, lecz z czasem zaczęło znaczyć również „miejsce, gdzie mieszka król”.

Historia[ | edytuj kod]

Ślady działalności człowieka na terenie obecnego Mali – rysunki i inskrypcje naskalne – sięgają okresu paleolitu i neolitu. Pierwsze osady rolnicze powstały w dolinie środkowego Nigru w III tysiącleciu p.n.e. Ok. roku 250 p.n.e. w wewnętrznej delcie Nigru rozwinął się ośrodek handlowy Dżenne, który prężnie funkcjonował do XI w. n.e. Przechodziły tędy szlaki karawanowe do Afryki północnej – handlowano kością słoniową, złotem, niewolnikami, gumą i strusimi piórami. Wraz z rozwojem handlu transsaharyjskiego rozwinęły się trzy państwa: Imperium Ghany (IV–XI w.), Imperium Mali (XIII–XV w.) i królestwo Songhaju (XV–XVI w.), które kolejno dominowały w regionie.

Imperium Mali (XIII–XVI w.)[ | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Imperium Ghany.

 Osobny artykuł: Imperium Mali.

 Osobny artykuł: Songhaj (państwo).

W okresie od VIII wieku do 1078 roku ziemie dzisiejszego Mali wchodziły w skład Imperium Ghany. Inwazja Almorawidów w 1076 roku osłabiła imperium, które wkrótce rozpadło się. Ok. 1235 roku, jeden z przywódców ludu Mandinka – Sundiata Keïta (1190–1255) pokonał wojska Soumaoro Kanté w bitwie pod Kiriną, a ok. 1240 roku utworzył Imperium Mali. Historia walk Sundiaty i powstania Imperium Mali opowiedziana jest w eposie o Sundiacie.

Musa I (1307–1332?), Atlas kataloński z ok. 1375 roku

Ok. 1307 roku władzę objął mansa Musa I (1307–1332?), pod którego rządami Mali przeżywało okres największego rozkwitu, rozciągając się od Oceanu Atlantyckiego do masywu Adrar des Iforas. W XV w. imperium upadło a kontrolę nad regionem i szlakami handlowymi przejęło państwo Songhaj. W 1591 roku Songhaj najechały wojska marokańskie uzbrojone w muszkiety, region uległ destabilizacji a szlaki handlowe na północ zostały przerwane.

Kolonizacja[ | edytuj kod]

W wiekach XVII i XVIII w basenie Nigru powstało kilkanaście państw. Na początku XVII w. Bambara założyli swoje królestwo ze stolicą w Ségou. W 1773 roku Tuaregowie pokonali Marokańczyków i przejęli kontrolę nad zakolem Nigru. W 1833 roku Marokańczycy zostali pokonani pod Diré przez królestwo Fulbe utworzone na Macinie.

Wiek XIX w Afryce Zachodniej charakteryzowało powstanie wielu państw muzułmańskich pod przywództwem dżihadystów i ekspansja kolonialna Francji.

Seku Amadu (1776–1845) obalił władzę Fulbe i założył państwo religijne ze stolicą w Hamdullahi. Na północy Umar al-Hadżdż (1794–1864) założył w latach 40. państwo Tukulerów i pod hasłem świętej wojny podjął próbę zjednoczenia wszystkich państewek na obszarze Mali – w 1861 roku podbił królestwo Bambara a w 1864 roku tereny królestwa Fulbe. Jego syn Ahmadu Tall (1836–1897) objął władzę w Ségou, lecz nie udało mu się utrzymać kontroli nad wszystkimi terenami państwa utworzonego przez ojca. W latach 70. Samori Touré (1835–1900) utworzył na południu państwo Wasulu.

W II połowie XIX w. Francja rozpoczęła ekspansję na tereny Sudanu Zachodniego. W 1855 roku wzniosła fort w Médine w zachodnim Mali. Na początku lat 80. XIX w., dzięki wysiłkom dyplomatycznym Josepha Gallieniego (1848–1916) Francuzi zaczęli kontrolować tereny na wschód aż do Kity. W kolejnych latach zaangażowali się militarnie, prowadząc zwycięskie wojny z państwami Tukulerów i Wasalu, przejmując kontrolę nad prawie całym terytorium obecnego Mali na początku XX w. W 1890 roku powstał Sudan Francuski, który od 1892 roku był kolonią francuską. W 1904 roku Sudan Francuski stał się częścią Francuskiej Afryki Zachodniej. Na początku XX w. lokalna ludność zaczęła występować przeciwko kolonistom. Wystąpienia te nasiliły się we wschodniej części kraju w okresie 1915–18.

Dekolonizacja[ | edytuj kod]

Po II wojnie światowej zaczęły powstawać pierwsze partie polityczne a ruch niepodległościowy przybrał na sile. W 1946 powstał Związek Sudański, będący częścią składową Afrykańskiego Zrzeszenia Demokratycznego (RDA), któremu przewodził Modibo Keïta (1915–1977).

W 1958 roku Sudan Francuski proklamował powstanie autonomicznej Republiki Sudanu Zachodniego w ramach Wspólnoty Francuskiej. W 1959 Sudan Zachodni i Senegal utworzyły Federację Mali, do której przez krótki czas należały też Górna Wolta i Dahomej. W 1960 roku Federacja Mali uzyskała niepodległość w ramach Wspólnoty Francuskiej. Dwa miesiące później federacja rozpadła się, a 22 września 1960 roku Sudan Zachodni ogłosił niepodległość jako Republika Mali.

Niepodległe Mali[ | edytuj kod]

Pierwszym prezydentem kraju został lider ruchu niepodległościowego, Keïta, który zdystansował się od Francji i nawiązał bliskie stosunki z krajami komunistycznymi, które wspierał na arenie międzynarodowej. Mali zaczęło wprowadzać gospodarkę planową. Doprowadziło to do ucieczki kapitału zagranicznego, podniesienia podatków i inflacji. Polityka gospodarcza i zainaugurowana w 1967 roku rewolucja kulturalna nie zyskały poparcia społecznego.

19 listopada 1968 roku doszło do wojskowego zamachu stanu przeprowadzonego przez Moussa Traoré. Traoré utworzył juntę o nazwie Wojskowy Komitet Wyzwolenia Narodowego i został prezydentem. Konstytucja została zawieszona i wprowadzono zakaz działalności partii politycznych. Traoré nawiązał bliską współpracę z Francją. Nowa konstytucja z 1974 roku wprowadziła jednopartyjny system prezydencki. W 1976 roku utworzona została jedyna legalna partia w kraju – Demokratyczny Związek Ludu Malijskiego (UDPM), która grupowała wojskowych i na czele której stanął Traoré. Traoré był wybierany prezydentem w 1979 i 1985 roku. Na przełomie lat 70. i 80. XX w. doszło do studenckich protestów antyrządowych, które zostały krwawo stłumione przez juntę. Mali pogrążone było w kryzysie ekonomicznym spotęgowanym przez wieloletnie susze. Dwukrotnie, w latach 1974–1975 i w 1985 roku, prowadziło wojnę z Burkina Faso. Konflikt graniczny został ostatecznie rozstrzygnięty przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w 1986 roku. Pod koniec lat 80. XX w. zadłużone Mali przyjęło pod presją wierzycieli program liberalizacji gospodarki przy wsparciu Banku Światowego.

W 1991 roku nasiliły się ruchy na rzecz demokratyzacji kraju, w wielu miastach odbywały się demonstracje, dochodziło do zamieszek. W marcu reżim Traoré został obalony przez grupę oficerów pod przywództwem Amadou Toumani Touré. Zatwierdzona w referendum w 1992 roku nowa konstytucja wprowadziła system wielopartyjny. W tym samym roku przeprowadzono wolne wybory parlamentarne, które wygrał Sojusz na rzecz Demokracji w Mali (ADEMA-PASJ), a jej przywódca Alpha Oumar Konaré zwyciężył w wyborach prezydenckich. Na północy kraju wybuchały raz po raz konflikty między osiadłą czarną ludnością a powracającymi z emigracji w Algierii i Libii koczowniczymi Tuaregami. W 1997 roku kolejne wybory ponownie wygrał Sojusz a Konaré został po raz drugi prezydentem. Pod koniec lat 90. Mali zaczęło realizować kolejne programy reform gospodarczych przy wsparciu Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego.

XXI wiek[ | edytuj kod]

W 2002 roku władzę objął Toumani Touré, a rok później na zachodzie kraju doszło do starć między rywalizującymi grupami islamskimi. Rząd Touré borykał się z nieustającymi problemami gospodarczymi i konfliktami na tle etnicznym i religijnym. W 2003 i 2005 roku umorzono długi państwa, a w 2007 roku Touré został ponownie wybrany prezydentem kraju.

 Osobne artykuły: wojna domowa w Mali (2012–2014) i zamach stanu w Mali (2012).

W 2007 roku doszło do wznowienia walk z Tuaregami na północy kraju. Do zaognienia relacji państwa z Tuaregami doszło w 2012 roku, kiedy po obaleniu i zabójstwie przywódcy Libii, pułkownika Muammara al-Kaddafiego (1942–2011), do Mali powrócili tuarescy najemnicy, walczący w czasie wojny domowej po stronie Kaddafiego. Napływ nowych, dobrze uzbrojonych i wyćwiczonych bojowników zmienił sytuację w regionie i w rezultacie w styczniu 2012 roku doszło do wybuchu zbrojnego powstania Tuaregów, które przerodziło się w wojnę domową pod przewodnictwem Narodowego Ruchu Wyzwolenia Azawadu. Do rebelii włączył się też Arabski Ruch Azawadu. W związku z niepowodzeniami rządu w walce z rebeliantami tuareskimi, w marcu 2012 roku doszło do buntu armii i zamachu stanu. Władzę w państwie w następstwie przewrotu objął Narodowy Komitet na rzecz Przywrócenia Demokracji i Państwa pod przywództwem Amadou Sanogo. W odpowiedzi Unia Afrykańska i Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej nałożyły na juntę i Mali sankcje, co szybko doprowadziło do niedoborów żywności i energii oraz wzrostu cen. Rebelianci tuarescy wykorzystali moment niestabilności politycznej, przejmując kontrolę nad północną częścią kraju wraz z miastami Gao i Timbuktu. 6 kwietnia 2012 roku tuareska grupa Narodowy Ruch na Rzecz Wyzwolenia Azawadu (fr. Mouvement National pour la Libération de l’Azawad, MNLA) ogłosiła utworzenie niezależnego państwa Azawad. Tego samego dnia Touré zgodził się na madiację Wspólnoty Gospodarczej Państw Afryki Zachodniej i ustąpił ze stanowiska. 12 kwietnia tymczasowym prezydentem kraju został prezydent Zgromadzenia Narodowego Dioncounda Traoré. Miesiąc później w wyniku ataku demonstrantów na pałac prezydencki w Bamako, Dioncounda został pobity do nieprzytomności i z urazami głowy trafił do szpitala. Po leczeniu we Francji wrócił pod koniec lipca do Mali, by utworzyć rząd – w sierpniu mianował premierem Cheicka Modibo Diarrę.

 Osobne artykuły: operacja Serwal, Ansar ad-Din i Ruch na rzecz Jedności i Dżihadu w Afryce Zachodniej.

W czasie trwania rebelii u boku Tuaregów z MNLA walczyło ugrupowanie Ansar ad-Din („Obrońcy Wiary”), mające powiązania z Al-Ka’idą Islamskiego Magrebu (AQIM) oraz fundamentaliści islamscy z Zamaskowanej Brygady i Ruchu na rzecz Jedności i Dżihadu w Afryce Zachodniej (MUJAO), którzy wydzielili się z AQIM. W maju 2012 MNLA i „Obrońcy Wiary” zawarli porozumienie w sprawie utworzenia na państwa islamskiego. Sojusz ten rozpadł się wskutek forsowania surowej wersji szariatu przez „Obrońców Wiary” na terenach o bardziej tolerancyjnej linii. Na początku lipca „Obrońcy Wiary” wraz z AQIM i fundamentalistami islamskimi przejęli od MNLA kontrolę nad znaczną częścią terytorium i wprowadzili prawa szariatu. Zaczęto wówczas niszczyć i burzyć tradycyjne świątynie sufickie pod hasłami walki z bałwochwalstwem. Lider „Obrońców Wiary” Ag Ghali dążył do wprowadzenia szariatu na całym terenie Mali. Coraz trudniejsza sytuacja na północy kraju spowodowała masową ucieczkę Malijczyków z regionu.

Zaniepokojona społeczność międzynarodowa rozważała opcje interwencji w regionie, m.in. wysłanie międzynarodowych sił zbrojnych. 10 grudnia 2012 roku premier Diarra, który popierał plany interwencji zagranicznej na północy, został aresztowany przez juntę i zmuszony do rezygnacji. Nowym priemerem został Django Cissoko. Społeczność międzynarodową potępiła ingerencję wojska a Rada Bezpieczeństwa ONZ zezwoliła na rozmieszczenie w Mali sił międzynarodowych, aby pomóc władzom w odzyskaniu północnej części kraju. Na początku grudnia 2012 roku, dzięki mediacji Wspólnoty Gospodarczej Państw Afryki Zachodniej doszło do porozumienia pomiędzy stroną rządową, „Obrońcami Wiary” i MNLA. Rebelianci zgodzili się szanować jedność narodową i prawa człowieka, odrzucając terroryzm i ekstremizm i zobowiązali się do przestrzegania zawieszenia broni – rozmowy miały być kontynuowane. Walki zostały jednak wznowione w styczniu a rebelianci opanowali miasto Konna. Władze Mali zwróciły się o pomoc międzynarodową. Wojska francuskie, malijskie, czadyjskie i ich sojusznicy w styczniu 2013 roku rozpoczęły operację Serwal, odbijając Konnę, Timbuktu i Kidal. Bojownicy islamscy zaczęli prowadzić wojnę partyzancką. Po wycofaniu się wojsk francuskich, kontrolę przejęły siły operacji wsparcia pokoju MINUSMA. W czerwcu 2013 roku rząd Mali i rebelianci tuarescy podpisali porozumienie pokojowe, które przewidywało m.in. natychmiastowe zawieszenie broni i zapewnienia warunków do zorganizowania wyborów. Wybory prezydenckie przeprowadzono 28 lipca 2013 roku przy rekordowej frekwencji ponad 50%. Do drugiej tury przeszli Ibrahim Boubacar Keïta i Soumaïla Cissé i 11 sierpnia prezydentem został wybrany Keïta, zdobywając 78% głosów.

Sytuacja na północy nadal pozostawała napięta, doszło również do ataków w środkowym (oblężenie hotelu w mieście Sevare w sierpniu 2015 roku) i południowym Mali (atak na hotel w Bamako w listopadzie 2015 roku). Kolejne wybory prezydenckie miały miejsce 29 lipca 2018 roku – z powodu zagrożenia bezpieczeństwa, głosowania nie odbyły się w ponad 600 lokalach wyborczych. Do drugiej tury ponownie przeszli Ibrahim Boubacar Keïta i Soumaïla Cissé, którego skarga do trybunału konstytucyjnego w sprawie naruszenia prawa wyborczego nie doprowadziła do nieuzniania wyborów. W drugiej turze zwyciężył Keïta, uzyskując 67% głosów.

18 sierpnia 2020 roku dokonano wojskowego zamachu stanu. Puczyści pojmali prezydenta Ibrahima Boubacara Keïtę, a następnie zmusili go do rozwiązania parlamentu i rezygnacji. Pełnię władzy przejęła wojskowa junta na czele z Assimim Goitą. Zapowiedziała ona okres przejściowy, w którym dokonana ma zostać "rewizja podstaw państwa", a po tym okresie przeprowadzone nowe wybory. Zamach stanu poprzedziły niepokoje społeczne.

 Osobny artykuł: Zamach stanu w Mali (2020).