Magda Umer i Krystyna Janda w czasie koncertu „Pamiętajmy o Osieckiej”, Teatr Atelier, 2014

Z Janem Englertem i Joanną Szczepkowską podczas Wieczoru Wyborców w Warszawie, 2019

Krystyna Jolanta Janda (ur. 18 grudnia 1952 w Starachowicach) – polska aktorka filmowa i teatralna, reżyserka, prozaiczka, felietonistka i piosenkarka. Współzałożycielka i prezeska Fundacji Krystyny Jandy Na Rzecz Kultury (od 2004) oraz dyrektor artystyczna powołanych przez fundację Teatru „Polonia” oraz Och-Teatru w Warszawie.

Karierę rozpoczęła jeszcze w trakcie studiów, występując w produkcjach telewizyjnych. Jej debiutem kinowym była główna rola reżyserki Agnieszki w filmie Andrzeja Wajdy Człowiek z marmuru (1976), która zapewniła jej popularność w kraju. Od tamtej pory wystąpiła w siedmiu wielokrotnie nagradzanych fabularnych i dokumentalnych filmach tego twórcy. Jej pozycję wzmocnił udział w filmach Granica w reżyserii Jana Rybkowskiego (1977), Golem Piotra Szulkina (1979), Kochankowie mojej mamy Radosława Piwowarskiego (1985), Dekalog II Krzysztofa Kieślowskiego (1988), Stan posiadania (1988) i Życie jako śmiertelna choroba przenoszona drogą płciową Krzysztofa Zanussiego (2000) oraz miniserialu Modrzejewska (1989). Międzynarodowe uznanie przyniosła jej rola Antoniny Dziwisz w filmie Przesłuchanie (1982), za który otrzymała Złotą Palmę dla najlepszej aktorki na Festiwalu Filmowym w Cannes. Grała również w filmach produkcji niemieckiej, francuskiej i węgierskiej, m.in. w nagrodzonym Oscarem filmie Mefisto (1981).

Była etatową aktorką w Teatrze Ateneum w Warszawie (1975–1987) i Teatrze Powszechnym w Warszawie (1987–2005). Wyreżyserowała także film Pestka (1995) na podstawie prozy Anki Kowalskiej, a także liczne spektakle sceniczne i spektakle telewizyjne. Udzielała się wokalnie na kilku albumach muzycznych, m.in. nagranym w duecie z Markiem Grechutą W malinowym chruśniaku (1984).

Życiorys[ | edytuj kod]

Urodziła się i wychowała w Starachowicach. Jest córką Zdzisławy Jandy i Ryszarda Jandy, inżyniera pochodzenia czeskiego. Gdy miała półtora roku, zamieszkała z dziadkami, ponieważ ojca przeniesiono służbowo do Ursusa. Skończywszy siedem lat, zamieszkała z rodzicami. W dzieciństwie uczęszczała do szkoły muzycznej.

Jest absolwentką warszawskiego Państwowego Liceum Plastycznego, uczyła się również w studium baletowym. W 1975 ukończyła z wyróżnieniem studia magisterskie na Wydziale Aktorskim Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie.

Jako aktorka debiutowała w czasie studiów rolą Maszy Kułyginy w dramacie Trzy siostry Antona Czechowa w reżyserii Aleksandra Bardiniego w Teatrze Telewizji w 1974; w tym samym roku zagrała rolę Manekina 34 w ulicznej grotesce scenicznej Bal manekinów Brunona Jasieńskiego w reżyserii Janusza Warmińskiego. W 1976 zagrała Doriana Graya w Portrecie Doriana Graya Oscara Wilde’a w adaptacji Johna Osborne’a i reżyserii Andrzeja Łapickiego w Teatrze Małym w Warszawie. W latach 1976–1987 była aktorką Teatru Ateneum w Warszawie.

Po raz pierwszy na ekranie pojawiła się w 1973 w serialu Czarne chmury jako dziewczyna tańcząca na chłopskim weselu, ale dopiero rola Agnieszki w filmie Andrzeja Wajdy Człowiek z marmuru (1976) była przełomem w jej karierze artystycznej. Grywa najczęściej postacie kobiet silnych i zdecydowanych o bogatym życiu wewnętrznym. Do najbardziej znanych należą jej role w filmach – oprócz Człowieka z marmuru – Człowiek z żelaza, Przesłuchanie oraz Kochankowie mojej mamy. Na estradzie Janda debiutowała w 1977 na XV Krajowym Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu piosenką Guma do żucia z muzyką i do słów Marka Grechuty.

Od lat 80. gra nieprzerwanie w filmach kinowych i telewizyjnych oraz w sztukach teatralnych. Ponadto reżyseruje w teatrze i telewizji, ma na koncie reżyserię filmu fabularnego Pestka, według kultowej powieści o miłości autorstwa Anki Kowalskiej. W teatrze zagrała około 60 ról od antyku przez Szekspira do współczesnego repertuaru teatralnego polskiego i światowego. Przy czym ma na swoim koncie sukcesy właściwie we wszystkich gatunkach scenicznych. Największym sukcesem była Medea Eurypidesa. Miała w swoim repertuarze wiele monodramów, z których każdy był sukcesem. Zagrała także około 45 ról od klasycznych do współczesnych w Teatrze Telewizji oraz około 50 ról w filmach fabularnych. Wystąpiła w 6 filmach Andrzeja Wajdy. Poza Człowiekiem z marmuru kontynuowała współpracę z reżyserem w jego kolejnych dziełach, jak np.: Człowiek z żelaza, Dyrygent, czy Bez znieczulenia.

Jest laureatką wielu nagród przyznawanych w Polsce, jak i na świecie. Za rolę w Przesłuchaniu otrzymała nagrodę dla najlepszej aktorki na 43. MFF w Cannes, a za rolę w filmie Zwolnieni z życia Waldemara Krzystka – Srebrną Muszlę na MFF w San Sebastián. Za rolę w filmie niemiecko-francuskim Laputa knerii Helmy Sanders-Brahms została nagrodzona na MFF w Montrealu.

Gra, śpiewa, reżyseruje, pisze felietony, wydała pięć albumów studyjnych i pięć książek. Pisuje felietony m.in. do magazynu „Poradnik Domowy”, a wcześniej także do miesięczników „Pani” oraz „Uroda”, występuje w reklamach telewizyjnych. Prowadzi blog.

Wielokrotnie nagradzana jako najpopularniejsza i najbardziej ceniona aktorka w Polsce. W 1998 w ankiecie „Koniec wieku” przeprowadzonej przez tygodnik „Polityka” została wybrana do grona najwybitniejszych aktorów XX wieku. W maju 2006 otrzymała nagrodę Medaille Charlemagne pour des Medias Européens (Medal Karola Wielkiego Europejska nagroda mediów) za wybitny dorobek aktorski, zaangażowanie w europejskie porozumienie między Wschodem i Zachodem oraz walkę o równouprawnienie kobiet. W tym samym roku za rolę Tonki Babić w spektaklu Ucho, gardło, nóż (w jej własnej reżyserii) została nagrodzona prestiżowym Feliksem Warszawskim.

W 2000 odbyła jedną z największych tras teatralnych w historii polskiego teatru (Sto twarzy Krystyny Jandy). W ciągu dwóch miesięcy zagrała 48 spektakli w 8 największych miastach Polski.

W 2005 podjęła też – jako jedna z pierwszych – wyzwanie stworzenia własnego, prywatnego teatru w Warszawie, Teatru „Polonia”. Jest również fundatorką i Prezesem Zarządu Fundacji Krystyny Jandy na rzecz Kultury. 16 stycznia 2010 Fundacja Krystyny Jandy na rzecz Kultury świętowała otwarcie nowej sceny nazwanej Och-Teatr, mieszczącej się w Warszawie przy ulicy Grójeckiej w sali dawnego kina „Ochota”.

Zasiada w Radzie Nadzorczej Fundacji Okularnicy.

We wrześniu 2015 na rynku pojawiły się kosmetyki sygnowane jej nazwiskiem. Pojawiała się też w kampaniach reklamowych marek, takich jak Art & Diamonds Soraya, Eurobanku, Telekomunikacji Polskiej SA czy Lipton.

Życie prywatne[ | edytuj kod]

W latach 1974–1979 była żoną aktora Andrzeja Seweryna, z którym ma córkę, Marię. W 1981 poślubiła Edwarda Kłosińskiego (zm. 5 stycznia 2008), z którym miała dwóch synów, Adama i Jędrzeja. Mieszka w podwarszawskim Milanówku. Po wyborach parlamentarnych w 2015 zauważa się jej krytyczną aktywność wobec rządu Prawa i Sprawiedliwości i Kościoła katolickiego.