Kowel (ukr. Ковель) – miasto na Ukrainie, w obwodzie wołyńskim, siedziba administracyjna rejonu kowelskiego.

Leży na głównej drodze między Warszawą a Kijowem, około 65 km od granicy polsko-ukraińskiej.

Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego.

Położenie[ | edytuj kod]

Kowel położony jest na Nizinie Poleskiej, nad rzeką Turią. Historycznie miasto leży na Wołyniu, w jego zachodniej części, blisko granicy z ziemią chełmską. Otaczającymi dużymi miastami (min. 100 tys. mieszkańców) są:

Rzeka Turia w Kowlu

Historia[ | edytuj kod]

Pierwsza wzmianka historyczna z 1 połowy XIV wieku. Założony na obszarze Księstwa Halicko-Wołyńskiego, w XIV wieku włączony do Wielkiego Księstwa Litewskiego, w 1569 włączony do Korony Królestwa Polskiego.

I Rzeczpospolita[ | edytuj kod]

Prawa miejskie miejscowości nadał król Zygmunt I Stary w 1518 r. Od rodu Sanguszków miasto nabyła królowa Bona i utworzyła tu starostwo niegrodowe. W 1611 król Zygmunt III Waza odnowił prawa miejskie. Kowel był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego, położonym w pierwszej połowie XVII wieku w starostwie niegrodowym kowelskim w województwie wołyńskim. W 1655 za zasługi w walce z najazdem szwedzkim starostwo otrzymał Stefan Czarniecki. W 1773 roku z woli Sejmu starostwo kowelskie otrzymał wojewoda krakowski Wacław Piotr Rzewuski na własność dziedziczną. W 1792 stacjonował tu 3 Pułk Przedniej Straży Buławy Polnej Koronnej, który walczył w wojnie w obronie Konstytucji 3 maja i insurekcji kościuszkowskiej.

Pod zaborami[ | edytuj kod]

Wkroczenie I Brygady Legionów Polskich do Kowla w 1915 r.

Po III rozbiorze Polski w 1795 w zaborze rosyjskim, był siedzibą powiatu kowelskiego guberni wołyńskiej. Nastąpił upadek miasta, a w 1857 miał miejsce pożar. W ramach represji po powstaniu listopadowym administracja carska skonfiskowała Kowel Rzewuskim. Ponowny rozwój zaczął się w drugiej połowie XIX wieku, ponieważ skrzyżowały się w nim dwie linie kolejowe. Od schyłku XIX w. jest jednym z największych miast Wołynia.

W 1915 w okolicach Kowla walczyła I Brygada Legionów Polskich. W Kowlu zorganizowano szpital dla legionistów, tu też mieściła się administracja wojskowa, gościł tu Józef Piłsudski.

II Rzeczpospolita[ | edytuj kod]

Przedwojenny herb

Kościół – Pomnik w 1935 (niezachowany)

W 1919 roku w czasie ewakuowania się z Kowla niemieckiego garnizonu rozpoczęła funkcjonowanie konspiracyjna milicja ukraińska, która czyniła przygotowania do przejęcia miasta. Zalążki własnej milicji zaczęła tworzyć również miejscowa ludność żydowska, która obawiając się pogromu po przejęciu miasta przez Ukraińców, wysłała delegację do ppłk. Sandeckiego z prośbą o przejęcie miasta przez Polaków. Dnia 4 lutego, wkrótce po opuszczeniu miasta przez Niemców (zdążyli je przedtem podpalić) o godz. 19.00 na Kowel uderzyły z kierunku północnego siły 3 szwadronu 8 pułku ułanów i szwadronu kaemów, od strony zachodniej siły II batalionu 28 pułku piechoty oraz 2 baterii 8 pap, a od południa siły II batalionu 32 pułku piechoty wsparte przez pociągi pancerne nr 15 „Paderewski” oraz 16 „Mściciel” i po krótkim starciu zmusiły siły miejscowej milicji ukraińskiej do opuszczenia miasta.

W Kowlu mieściła się tymczasowa siedziba okręgu wołyńskiego przed jej przeniesieniem w listopadzie 1919 do Łucka.

Zjazd Delegatów Powiatu Związku Strzeleckiego w 1935

W dniach 11–13 września 1920 roku grupa motorowa złożona z siedmiu samochodów pancernych Ford FT-B i dwóch samochodów półpancernych White wykonała tzw. zagon na Kowel.

W II Rzeczypospolitej był siedzibą powiatu kowelskiego w województwie wołyńskim. Prezydentem miasta po odzyskaniu niepodległości był publicysta Karol Waligórski. W Kowlu mieścił się garnizon wojskowy. Stacjonowało tu dowództwo i sztab 27 Dywizji Piechoty. W 1924 rozpoczęto budowę nowego kościoła pw. Pomnik Krwi i Chwały św. Stanisława Biskupa Męczennika. W 1929 miasto odwiedził prezydent Polski Ignacy Mościcki. W 1931 Kowel zamieszkiwały 27 653 osoby i stanowił on największe miasto w województwie po Równem i Łucku. W Czerkasach pod Kowlem znajdowała się do 1939 roku polska składnica uzbrojenia.

II wojna światowa[ | edytuj kod]

Po agresji III Rzeszy na Polskę komendantem miasta został mianowany ppłk. Andrzej Hałaciński. Po agresji ZSRR na Polskę miasto, zajęte przez Armię Czerwoną znalazło się pod okupacją sowiecką. Po ataku Niemiec na ZSRR 26 czerwca 1941 miasto zostało zajęte przez Wehrmacht. Niemcy umieścili tu siedzibę komisariatu (Gebiet). W mieście stacjonował oddział operacyjny SD, sztab 314. batalionu policyjnego, posterunek żandarmerii oraz ukraińskiej policji.

Od lata 1941 Niemcy przystąpili do eksterminacji Żydów, których w tym czasie w Kowlu mieszkało około 15 tysięcy stanowiąc połowę ludności. W 1941 roku w różnych egzekucjach zabito około 1 tys. Żydów. 27 maja 1942 w Kowlu utworzono dwa getta – jedno na Starym Mieście (dla Żydów „bezużytecznych”), drugie na Nowym Mieście dla rzemieślników z rodzinami. W dniach 3–5 czerwca 1942 mieszkańców pierwszego z gett (6-8 tysięcy ludzi) rozstrzelano na polanie koło wsi Bachowo (7 km na północ od Kowla). Egzekucji dokonywało SD, niemiecka żandarmeria oraz ukraińscy policjanci. 19 sierpnia 1942 na żydowskim cmentarzu ci sami sprawcy rozstrzelali Żydów z getta na Nowym Mieście (5 tysięcy osób) oraz 150 Romów. Następnie oba getta były przeczesywane przez żandarmerię i policję w poszukiwaniu ukrywających się; schwytanych więziono w budynku Wielkiej Synagogi a później rozstrzeliwano na cmentarzu katolickim (około 2 tysięcy ofiar). Pozostawione mienie zostało rozgrabione przez ludność ukraińską.

Dawna ulica Warszawska współcześnie

W latach 1939–1945 oddziały ukraińskich organizacji OUN i UPA zamordowały w powiecie kowelskim około 3750 Polaków, z czego w samym Kowlu 44 osoby.

W marcu-kwietniu 1944 w pobliżu Kowla operowała 27 Wołyńska Dywizja Piechoty Armii Krajowej biorąc wraz z Armią Czerwoną udział w zakończonej niepowodzeniem operacji kowelskiej. Kowel został ponownie zajęty przez Armię Czerwoną dopiero w lipcu 1944.

Okres powojenny[ | edytuj kod]

W latach 1945–1991 w ZSRR. Decyzją władz rozebrano przedwojenny Kościół–Pomnik, uszkodzony w trakcie wojny. Od 1991 miasto należy do Ukrainy. Rada Miejska Kowla w 2010 roku nadała honorowe obywatelstwo miasta Kowla Stepanowi Banderze.