Początek Kanonu rzymskiego w Missale Romanum z 1962 r., zaczynający się od słów Te igitur (Ciebie, przeto...), wprowadzających modlitwę przedstawienia ofiary. W tłumaczeniu polskim z 1986 r. zmieniono szyk słów tak, że kanon zaczyna się od słów Ojcze nieskończenie dobry... Utracono w ten sposób łączność kanonu z poprzedzającą go prefacją.

XV w. angielski mszał z opactwa Sherborne w hrabstwie Dorset. Po prawej stronie tekst Kanonu rzymskiego ze wspomnieniem Maryi Dziewicy (imprimis gloriosae...) i następującym po nim wariantem Hanc igitur oblationem..., przeznaczonym do odmawiania w Mszy Wigilii Paschalnej do 2 Niedzieli Wielkanocnej: Składamy ją Tobie przede wszystkim za tych, których odrodziłeś z wody i Ducha Świętego... W zbiorach londyńskiej British Library (manuskrypt 74236).

Kanon rzymski – jedna z najstarszych modlitw eucharystycznych w chrześcijaństwie, powstała prawdopodobnie w IV w. Od VI w. aż do XX w. celebrowana w prawie niezmienionym brzmieniu w Kościele katolickim łacińskiego obrządku. W nowym mszale rytu rzymskiego, opublikowanym po soborze watykańskim II kanon ma nazwę Pierwsza modlitwa eucharystyczna i jest jedną z kilku modlitw eucharystycznych. W mszale Piusa V wydanym po soborze trydenckim w 1570 i poprawionym przez Jana XXIII w 1962 był jedyną modlitwą eucharystyczną.

Historia[]

Kształt kanonu rzymskiego, w jakim dotrwał do naszych czasów z wyjątkiem kilku drugorzędnych szczegółów, ostatecznie uformowany został w VI w. przez papieża Grzegorza Wielkiego.

Żadna z części i modlitw Kanonu rzymskiego nie przejawia jakiegokolwiek pokrewieństwa z modlitwą eucharystyczną Hipolita rzymskiego z III w., którą niektórzy autorzy uznają za wczesną liturgię rzymską. Powołując się na ten argument, A. Baumstarck uznał, że skoro kanon rzymski jest tak różny od modlitwy Hipolita – jest on owocem radykalnej reorganizacji, przeobrażenia i uzupełnienia o przypadkowe elementy, które zrujnowały pierwotną jedność i harmonię pierwotnej liturgii. Tezę tę poprali tacy liturgiści jak W. Frere, A. Jungmann i Th. Klausner.

Według L. Bouyera teza o przepracowaniu modlitwy Hipolita jest pozbawiona racji z wielu względów. Pierwszym argumentem przeciw jest to, iż Hipolit był w osobistym konflikcie z papieżami – a więc eucharystia, którą opisuje w swej Tradycji apostolskiej, jest alternatywną wobec używanej w jego czasie w Rzymie. Wobec tej ostatniej w prologu wyraża swą dezaprobatę, podobnie jak czynił to wobec innych dziedzin życia i nauczania Kościoła rzymskiego. L. Bouyer wskazuje że nie ma żadnych świadectw ani zewnętrznych, ani w samym tekście, które by wskazywały na tak radykalne zastąpienie jednej liturgii eucharystii drugą. Ponadto istnieje świadectwo liturgii św. Ambrożego z Mediolanu z IV w. zawarte w jego katechezach mistagogalnych do katechumenów O sakramentach, który przytacza środkową część kanonu, będącą prawie identyczną do tej, którą znał papież Grzegorz Wielki w VI wieku. Można zatem stwierdzić, że kanon rzymski był w takiej czy innej formie modlitwą kościoła w Rzymie kilka wieków przed papieżem Grzegorzem. Pewne ślady mogą wskazywać na związki z liturgią Egiptu, konkretnie Kościoła aleksandryjskiego. Według niektórych, liturgię tę można wywodzić ze środowiska Piotra Apostoła i jego towarzysza Marka Ewangelisty. Według tradycji, to właśnie w jego rodzinnym domu odbyła się Ostatnia Wieczerza. A potwierdzeniem mogą być słowa w kanonie mówiące, że Jezus wziął ten przesławny kielich – z rozumieniem, że chodzi konkretnie o kielich użyty przez Jezusa i przechowywany z czcią przez rodzinę św. Marka, a obecnie znajdujący się w Walencji i nazywany świętym Graalem. Kielich ten uczcił papież Benedykt XVI w czasie odwiedzin tego miasta w lipcu 2006 r.