Kalisz
Podstrony: 1 [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8]
Plac św. Józefa w Kaliszu, plac w Śródmieściu Kalisza, klasycystyczny, wytyczony w 1818 według projektu Sylwestra Szpilowskiego, nieregularny, pięciokątny, u wylotu czterech ulic, zburzony w 1914, odbudowany w niejednolitym stylu architektonicznym, zmodernizowany w latach 1935–1936 i 1998–1999; zespół cennych obiektów zabytkowych, wraz z założeniem urbanistycznym miasta lokacyjnego wpisany do rejestru zabytków w 1956; w Nocach i dniach Marii Dąbrowskiej nazwany jest placem Świętojańskim.Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu – jest związkiem wyznaniowym oficjalnie zarejestrowanym w Polsce 27 stycznia 1984 roku, początkowo jako Stowarzyszenie Buddyjskie Karma Kagyu. Od października 1994 roku do października 2005 roku związek działał pod nazwą Związek Buddyjski Karma Kagyu.
Kalisz (stgr. Καλισία, łac. Calisia, jid. קאַליש) – miasto na prawach powiatu w środkowo-zachodniej Polsce, położone na Wysoczyźnie Kaliskiej, nad Prosną, u ujścia Swędrni; historyczna stolica Wielkopolski, stolica Kaliskiego, drugi co do wielkości ośrodek województwa wielkopolskiego, siedziba powiatu kaliskiego, jeden z dwóch głównych ośrodków aglomeracji kalisko-ostrowskiej i Kalisko-Ostrowskiego Okręgu Przemysłowego; siedziba kurii diecezji kaliskiej.
Od 1314 do II rozbioru Polski Kalisz był stolicą województwa kaliskiego. Od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku był miejscem obrad sejmików elekcyjnych województwa kaliskiego. Następnie został stolicą departamentu kaliskiego w Księstwie Warszawskim, w Królestwie Polskim stolicą województwa (do 1837), później (w latach 1837–1845 i 1867–1918) stolicą guberni. W latach 1975–1998 był stolicą województwa kaliskiego.
Kalisz, według danych GUS z 31 grudnia 2019, liczy 100 246 mieszkańców. Miasto stanowi ważny ośrodek kulturalny – znajdują się w nim teatry, muzea, filharmonia, liczne galerie i organizowane są festiwale.
Patronem Kalisza jest św. Józef. Święto miasta obchodzone jest 11 czerwca.
Nazwa[ | edytuj kod]
Nazwa pochodzi od archaizmu kał oznaczającego bagno, mokradło.
Nazwę miasta w zlatynizowanej formie Kalis notuje Gall Anonim w Kronice polskiej spisanej w latach 1112–1116. Miasto wymienione jest w zlatynizowanej wersji Calis w napisanej na przełomie XIII i XIV wieku łacińskiej Kronice wielkopolskiej w związku z fundacją ok. 1145 kolegiaty św. Pawła Apostoła przez księcia kaliskiego Mieszka III Starego.
W dokumentach wymienione zostały również obecne osiedla miasta, które w wyniku procesów urbanizacyjnych zostały przez nie wchłonięte. Obecne osiedle Kalisza Tyniec jako osobną miejscowość w zlatynizowanej formie villa Thynecz oraz obecnie stosowanej Tyniec wymieniono w dwóch łacińskich dokumentach z 1282 roku wydanych w Kaliszu i sygnowanych przez księcia kaliskiego Przemysła II. Wymienione w nich również zostały, oprócz samego Kalisza, notowanego w formie łacińskiej Kalis, także Stare Miasto jako Antiqua civitas, Piwonice jako Pywniz, Majków jako Maykowo, Dobrzec w obecnie stosowanej nazwie Dobrzec.
Historia[ | edytuj kod]
Historia miasta do rozbiorów Polski[ | edytuj kod]
W Piwonicach istniał zespół osad i cmentarzysk świadczących o nieprzerwanym osadnictwie, począwszy od neolitu przez epokę brązu, wczesną epokę żelaza, okres przedrzymski (kultura przeworska, wpływy celtyckie) i okres wpływów rzymskich, aż po wczesne średniowiecze. Liczne odkrycia rzymskich importów (skarb z Zagórzyna i in.) wskazują na to, że okolice Kalisza były ośrodkiem na trasie szlaku bursztynowego.
Powyższe fakty oraz podobieństwo średniowiecznej nazwy Kalisza do antycznej Kalisii, wzmiankowanej w 158 roku n.e. przez Klaudiusza Ptolemeusza, są powodem utożsamiania ich ze sobą co do lokalizacji przez niektórych historyków, począwszy od Jana Długosza, który nazwał Kalisz najstarszym miastem Polski (Calisia – Poloniae civitatum vetustissima).
Kalisz jest jedną z najstarszych miejscowości w Polsce. Zarazem, twierdzenie, że Kalisz jest „najstarszym miastem w Polsce” lub „miastem polskim o najstarszej metryce pisanej” nie jest właściwe i może być odbierane jako zabieg propagandowy, ponieważ Kalisz stał się miastem dopiero w połowie XIII w., po otrzymaniu praw miejskich. Nie ma też dowodów na to, że osada istniała w czasie wielkiej wędrówki ludów.
Na Zawodziu, w miejscu późniejszego grodu, istniała od VI w. osada otwarta; podobna osada istniała od VII w. na Ogrodach. Pierwszy gród na Zawodziu wzniesiono w latach około 850–860. W tym samym czasie na północ od grodu powstała otwarta osada targowa na Starym Mieście. Zespół obu osad stał się jednym z ważniejszych politycznie i handlowo grodem kasztelańskim, gdzie krzyżowały się główne trakty. Część archeologów uważa, że Kalisz pełnił dla Piastów rolę pierwszego ośrodka władzy w okresie plemiennym.
W okresie panowania Mieszka I i Bolesława I Chrobrego (około 950–1025) gród centralny na Zawodziu został otoczony 24 (znanymi) grodami położonymi w promieniu około 30 km od Zawodzia. Od X w. Kalisz był jedną z głównych siedzib królestwa (łac. sedes regni principalis), do XII w. był stolicą jednej z siedmiu prowincji utworzonych przez Bolesława I Chrobrego. W 1138 na mocy ustawy sukcesyjnej Bolesława III Krzywoustego ziemia kaliska została włączona do dzielnicy senioralnej. W 1181 księstwo kaliskie objął Mieszko III Stary. Książę ten, prawdopodobnie jeszcze w ostatnich latach XII wieku, polecił na terenie grodu w Kaliszu zbudować murowaną wieżę.
W 1193 w kolegiacie św. Pawła Apostoła został pochowany książę kaliski Mieszko Młodszy, w 1195 książę kujawski Bolesław Mieszkowic, w 1202 książę zwierzchni Polski Mieszko III Stary.
W 1233 Henryk I Brodaty podnosząc bunt przeciwko Władysławowi Odonicowi, zdobył i spalił gród na Zawodziu, a następnie założył nowy w zupełnie innym miejscu.
Miasto osiągnęło wysoką pozycję w 2. połowie XIII wieku, kiedy stało się główną rezydencją Bolesława Pobożnego i stolicą wschodniej Wielkopolski. Władca nadał przywilej lokacyjny Kaliszowi na prawie średzkim (między 1253 a 1260) oraz wzniósł na Nowym Mieście dwie budowle (istniejące do dziś): kościół św. Mikołaja (1254) oraz kościół franciszkański (1257).
W 1282 Przemysł II odnowił uprawnienia miejskie w dokumencie lokacyjnym, a także przywilejem zezwolił na działalność pierwszego w Kaliszu szpitala pod wezwaniem św. Ducha na Warszawskim Przedmieściu. Za sprawą jego żony, księżnej Ludgardy, w Kaliszu funkcjonowały liczne browary, a wyrabiane w nich piwo było wysyłane m.in. na Śląsk i do Czech.
Przed 1279 w północnej części Nowego Miasta, nad kanałem Prosny, Bolesław Pobożny wzniósł zamek książęcy, późniejszy Zamek Królewski w Kaliszu (rozebrany w latach 1803–1804).
W 1331 Krzyżacy najechali na Kalisz, w wyniku czego zniszczyli i zrabowali Stare Miasto oraz kolegiatę św. Pawła Apostoła. Podczas dwudniowych walk nie udało im się jednak podbić Nowego Miasta – najazd powstrzymały wylew Prosny, obrona grodu, a także koncentracja wojsk Władysława Łokietka w okolicach miasta.
W czasie rozbicia dzielnicowego (XIII w.) Kalisz był stolicą osobnego księstwa. W czasach nowożytnych był siedzibą wojewody, ośrodkiem sukiennictwa i stolarstwa, a w XIX wieku ośrodkiem kalisko-mazowieckiego okręgu przemysłowego. W czasie wojny trzynastoletniej Kalisz wystawił w 1458 roku 30 pieszych na odsiecz oblężonej polskiej załogi Zamku w Malborku. Miasto zostało ośrodkiem naukowym i religijnym, po opuszczeniu habsburskich Czech w pobliżu osiedliły się wspólnoty braci czeskich. Kalisz uzyskał prawo składu w 1496. W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Kaliszu mieściła się kasa szafarzy podatków dla Wielkopolski. W 1613 z wieży kościoła św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa prowadzono pierwsze w Polsce obserwacje astronomiczne przy użyciu sprowadzonej do Kalisza lunety. Wówczas także został wymyślony w Kaliszu, stosowany do dziś w większości lunet i teleskopów zwierciadlanych montaż paralaktyczny, ułatwiający śledzenie poruszających się po niebie obiektów.
Gmina żydowska w Kaliszu należała do najznaczniejszych w Koronie Królestwa Polskiego, a rabini Kalisza przewodniczyli obradom Sejmu Czterech Ziem (1581–1764).
Zabory Polski[ | edytuj kod]
W 1793 miasto po II rozbiorze Polski zostało stolicą departamentu kaliskiego Prus Południowych. W 1798 został założony Park Miejski. Od 1801 nieprzerwanie działał w mieście teatr założony przez Wojciecha Bogusławskiego. W początkach XIX w. siedziba stronnictwa politycznego Kaliszan dążącego do reform gospodarczych. W 1805 zaczął ukazywać się tygodnik „Kronika Miasta Kalisz”. W 1806, w czasie powstania wielkopolskiego, miasto było znaczącym ośrodkiem polskich wojsk powstańczych. W 1807 Kalisz został stolicą departamentu kaliskiego Księstwa Warszawskiego.
W 1813 na Tyńcu stoczono bitwę pod Kaliszem, w której oddziały saskie VII Korpusu Wielkiej Armii gen. Reyniera zostały rozbite przez rosyjski korpus gen. von Wintzingeroda; Kalisz został zajęty. Imperium Rosyjskie i Królestwo Prus zawarły tutaj traktat kaliski, dzięki któremu Prusy przystąpiły do koalicji przeciw Napoleonowi. W 1815 powstało Królestwo Polskie i w 1816 ponownie utworzono województwo kaliskie, które w 1837 zostało przemianowane na gubernię kaliską.
W 1818 erygowano diecezję kujawsko-kaliską ze stolicą w Kaliszu i założono Kaliskie Towarzystwo Muzyczne, najstarsze towarzystwo muzyczne w Polsce.
.jpg)
W tym samym roku książę namiestnik Józef Zajączek wydał postanowienie o funduszu pożyczkowym dla Kalisza, rozpoczynając wielką przebudowę miasta: uregulowano wówczas Warszawskie Przedmieście, wytyczono m.in. plac św. Józefa, ulicę Warszawską, ulicę Łódzką, uregulowano Wrocławskie Przedmieście, aleję Józefiny i ulicę Wrocławską, w 1821 wzniesiono Pałac Trybunalski, w 1824 pałac Komisji Województwa Kaliskiego, w 1825 most Kamienny, w 1833 pałac Weissów. W latach 1842–1843 według projektu Teodora Urbańskiego uregulowano Kaliski Węzeł Wodny. W 1864 powstała Kaliska Straż Ogniowa, pierwsza ochotnicza straż ogniowa w Królestwie Polskim. W 1866 na Kanale Bernardyńskim wybudowano most Żelazny, pierwszy polski most o konstrukcji stalowej. W 1870 zaczął ukazywać się dziennik „Kaliszanin”. W 1878 powstała Fabryka Fortepianów i Pianin Arnold Fibiger, w 1887 Fabryka Fortepianów i Pianin Teodor Betting, w 1892 Fabryka Pierników i Biszkoptów Kazimierza Mystkowskiego. W 1890 ukończono budowę nowego ratusza, w 1900 ukończono budowę nowego gmachu Teatru Miejskiego, a w 1902 budowę gmachu Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego z salą koncertową.
Kalisz był miastem wielonarodowościowym. W 1860 liczył 12 835 mieszkańców, w tym 47% Polaków, 34% Żydów i 19% Niemców.
W latach 1900–1902 wybudowano Kolej Warszawsko-Kaliską, w latach 1914–1917 powstała Kaliska Kolej Dojazdowa. W 1906 założono Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej.
Na samym początku I wojny światowej, 2 sierpnia 1914, do Kalisza bez walki wkroczyły wojska niemieckie. W okresie 7–22 sierpnia 1914 z niewyjaśnionych przyczyn ostrzelały one, zbombardowały i później podpaliły bezbronne miasto. Jak się powszechnie uważa, prawie całkowitego zniszczenia Kalisza dokonały oddziały pod dowództwem majora Hermanna Preuskera; istnieją jednakże źródła wskazujące jako sprawcę pułkownika Hoffmana z Landwehr-Infanterie-Regiment Nr 7. Spaleniu uległ m.in. gmach ratusza i teatru. W gruzach legło 95 proc. zabudowy staromiejskiej, co spowodowało eksodus ludności i spadek liczby mieszkańców z 70 do 5 tysięcy. Na Wzgórzu Wiatracznym dokonano mordu na 80 cywilach (decymacja 800 zatrzymanych mężczyzn). Niemiecka komisja oceniła straty poniesione przez miasto na 25 mln rubli w złocie. Tragedię Kalisza przedstawiła Maria Dąbrowska w powieści Noce i dnie (1931–1934).
W 1917, w następstwie kryzysu przysięgowego, w obozie w Szczypiornie zostali internowani żołnierze i podoficerowie I Brygady Legionów Polskich i II Brygady Legionów Polskich; w latach 1932–1933 wzniesiono mauzoleum Legionistów Polskich zmarłych w obozie (zburzone w 1940).
Kalisz w niepodległej Polsce[ | edytuj kod]
Historycy oceniają, że Kalisz był najbardziej zniszczonym miastem w Europie w czasie I wojny światowej. Po odzyskaniu niepodległości odbudowano miasto, zachowując średniowieczny plan zabudowy.
W dwudziestoleciu międzywojennym w garnizonie Kalisz stacjonowały jednostki 25 Dywizji Piechoty pod dowództwem gen. Franciszka Altera, m.in. 25 Pułk Artylerii Lekkiej, 29 Pułk Strzelców Kaniowskich; sztab dywizji stacjonował w Kaliszu.
9 lutego 1926 roku podczas demonstracji bezrobotnych w Kaliszu doszło do starć z policją i wojskiem. W ich wyniku zginęło 9 demonstrantów, a 60 zostało rannych.
W 1934 zmieniono granice miasta, włączając m.in. Majków, Chmielnik, Tyniec, Rajsków, Rypinek wraz ze Starym Miastem, Zagorzynek, Nosków i Korczak (łącznie 2413 ha); w konsekwencji dworzec Kolei Warszawsko-Kaliskiej znalazł się w granicach miasta, dworzec czołowy Kaliskiej Kolei Dojazdowej przy granicy miasta. W 1939 Kalisz liczył już 81 052 mieszkańców i pod względem liczby ludności był 15. największym miastem w Polsce. W lipcu i sierpniu 1939 na zachód i południe od miasta wzniesiono Przedmoście Kalisz, rejon umocniony osłaniający przeprawy mostowe na Prośnie.
II wojna światowa[ | edytuj kod]
W czasie II wojny światowej Kalisz znajdował się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej anektowanym przez III Rzeszę, w Kraju Warty; w 1939 utworzono rejencję kaliską z siedzibą w Kaliszu, której obszar objął południowo-wschodnią część województwa poznańskiego i województwo łódzkie; w 1940 siedzibę rejencji przeniesiono do Łodzi, w 1941 zmieniono nazwę rejencji kaliskiej na rejencję łódzką.
W granicach III Rzeszy ludność polską oraz żydowską zamieszkałą w Kaliszu spotkały prześladowania i szykany. W wyniku okupacji niemieckiej liczba ludności miasta zmniejszyła się z 80 000 do 20 000. Kalisz, podobnie jak inne miejscowości włączone do Rzeszy niemieckiej, objęto niemiecką akcją wysiedleńczo-kolonizacyjną Heim ins Reich, podczas której wysiedlano Polaków oraz Żydów, aby zrobić miejsce dla niemieckich kolonistów przesiedlanych ze wschodu; z terenów wcielonych do ZSRR, Litwy, Łotwy, Dobrudży i Besarabii. Deportacje przesiedleńcze obejmowały także wywózki na roboty przymusowe do Niemiec.
Kalisz został wyzwolony przez oddziały 708. Samodzielnego Batalionu Łączności pod dowództwem kpt. Nikołaja Sienki, działającego w ramach 62 Korpusu Piechoty, który z kolei był jednostką 33 Armii Piechoty, walczącej w składzie 1. Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej.
Od 1945[ | edytuj kod]
W latach 1945–1949 Kalisz był siedzibą sztabu 4 Pomorskiej Dywizji Piechoty im. Jana Kilińskiego (mieściła się w Urzędzie Wojewódzkim przy placu św. Józefa). Stacjonujący na terenie Kalisza 11 Pułk Piechoty otrzymał imię Ziemi Kaliskiej. W Polsce Ludowej w mieście rozwinął się przemysł spożywczy, odzieżowy, chemiczny, metalowy i włókienniczy (produkcja pluszu, aksamitu, tiulu, firanek i koronek).
W 1954 powstała miejscowa Stacja Archeologiczna Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk. W 1960 odbył się jubileuszowy Obchód XVIII Wieków Kalisza inaugurujący obchody Tysiąclecia Państwa Polskiego; w tym samym roku założono Studium Nauczycielskie im. Marii Konopnickiej w Kaliszu. W 1961 odbyły się I Kaliskie Spotkania Teatralne, w 1962 działalność reaktywowało Kaliskie Towarzystwo Muzyczne, w 1969 odbył się I Ogólnopolski Festiwal Awangardy Beatowej (OFAB), pierwszy polski rockowy festiwal muzyczny. W 1974 powstała Filharmonia Kaliska, w tym samym roku odbył się I Międzynarodowy Festiwal Pianistów Jazzowych; w 1987 założono Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, zaś w 1999 powstała Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego w Kaliszu. W 1986 w granice miasta włączono część wsi Dobrzec.
4 czerwca 1997, w czasie szóstej podróży apostolskiej do Polski, Kalisz odwiedził papież Jan Paweł II.
W 2005 Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Regionu i Utworzenia Województwa Środkowopolskiego wysunęło projekt utworzenia województwa środkowopolskiego (wschodniowielkopolskiego). W 2010 w Kaliszu obył się VIII Kongres Miast Polskich.
30 listopada 2015 zlikwidowano zakład karny w Kaliszu, funkcjonujący od 1846 w zabytkowym budynku przy ulicy Łódzkiej.
Podstrony: 1 [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8]