Jurydyka
Karol Wilhelm Scheibler (ur. 1 września 1820 w Montjoie w Nadrenii, zm. 13 kwietnia 1881 w Łodzi) – jeden z największych łódzkich przemysłowców.Jurydyki Krakowa – zespół jurydyk otaczających miasta Kraków (czyli współcześnie krakowskie Stare Miasto) oraz Kleparz, rozwijający się od średniowiecza aż do końca XVIII wieku, kiedy zostały zlikwidowane i przyłączone do miasta. Ich największy rozwój przypadł na XVI i XVII wiek.
Libertacja – w I Rzeczypospolitej było to zwolnienie od określonych obowiązków, m.in. podatków, innych ciężarów w stosunku do miejsca lub osoby.
Jurydyka (łac. iuridicus = prawny) – osada obok miasta królewskiego, rzadziej enklawa na gruntach miejskich, niepodlegająca władzom miejskim i miejskiemu sądownictwu.
Jurydyki istniały już w średniowieczu lecz nasilenie ich powstawania nastąpiło od XVI wieku, po uzyskaniu pełnej dominacji szlachty nad miastami. Właścicielami jurydyk była szlachta lub Kościół. W miejscach takich powstawały struktury konkurencyjne wobec ich miejskich odpowiedników, nie skrępowane przepisami i ograniczeniami miejskimi — odbywały się w nich targi, działali nie zrzeszeni w cechach rzemieślnicy (partacze).
Jurydyki zakładano zazwyczaj dzięki nadaniom królewskim, choć równie często powstawały one w sposób pozaprawny, na prywatnych gruntach w pobliżu miasta. Najlepiej udokumentowane nadania jurydyk posiada Lublin, który w połowie XVII wieku otoczony był 23 jurydykami czy Kraków z 21 jurydykami w XVIII wieku. Miasta starały się przeciwdziałać procesowi dezintegracji swojego systemu administracyjno-prawnego poprzez uzyskanie od władców zakazu tworzenia jurydyk i nienadawania libertacji oraz serwitoriatów. Mandat Kazimierza Jagiellończyka z 1452 roku uzyskany przez radę miejską Poznania zakazał nabywania gruntów w obrębie murów przez Kościół, w praktyce jednak takie zakazy stanowiły martwe prawo.
Wokół większych miast jurydyki przybierały charakter miast prywatnych. W pierwszej połowie XVIII wieku Warszawę otaczało 28 miasteczek jurydyk. Niektóre z nich np. Grzybów, Mariensztadt, Leszno były bardzo ludne. Sam Solec liczył około 5000 mieszkańców.
Jurydyki zostały zlikwidowane przez Konstytucję 3 maja w 1791 roku, a po jej upadku ponownie w 1793. W szczątkowej formie jurydyki dotrwały na terenie Królestwa Kongresowego, do drugiej połowy XIX wieku np. w Łodzi — własności rodzin fabrykantów — jurydyka Scheiblera i jurydyka Poznańskiego.
Jurydyki natomiast nigdy nie powstały w tzw. wielkich miastach pruskich (Toruń, Gdańsk, Elbląg, włącznie z ich patrymonium), które w przeciwieństwie do innych miast posiadały dużą autonomię prawno-ustrojową, rządziły się samodzielnie i były silne ekonomicznie.
Bibliografia[]
Zobacz też[]
Przypisy
- m.in. Czwartek, Podzamska, Szereniowszczyzna, Wieniawa, Brygidkowska i inne. Józef Mazurkiewicz, Jurydyki lubelskie, Wrocław 1956.
- m.in. Szlak, Wesoła, Groble, Pędzichów, Biskupie, Retoryka, Lubicz, Smoleńsk i inne.
- m.in. Leszno, Nowy Świat, Mariensztat, Solec, Grzybów, Tłomackie i inne.