Janusz Pajewski (ur. 5 maja 1907 w Warszawie, zm. 10 grudnia 2003 w Poznaniu) – polski historyk, nauczyciel akademicki, profesor nauk humanistycznych i wieloletni wykładowca Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (1948–2002).

Życiorys[ | edytuj kod]

Pochodził z rodziny patriotycznej, szczególnie przywiązanej do tradycji powstańczych (głównie powstania styczniowego). W powstaniach brali udział przodkowie z obu stron, a jeden z dalszych przodków Walenty Pajewski uczestniczył w bitwie pod Wiedniem i według tradycji rodzinnej był znany osobiście królowi Janowi III. Ojciec Zdzisław był ekonomistą i przez wiele lat piastował funkcję dyrektora fabryki, matka Stefania z Reklewskich zajmowała się domem. Pierwsze nauki Janusz Pajewski pobierał na tzw. kompletach, a potem w Gimnazjum Ziemi Mazowieckiej. Następnie uczęszczał do liceum w Warszawie; tam też podjął studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim. W trakcie studiów przez dwa lata przewodniczył Kołu Naukowemu Historyków. Pozostawał pod wrażeniem Oskara Haleckiego i w związku z tym w 1926 r. zapisał się na jego seminarium. W 1929 roku uzyskał stopień doktorski na podstawie pracy Stosunki polsko-węgierskie. Niebezpieczeństwo tureckie 1516–1526. Następne lata przyniosły publikację kolejnych rozpraw naukowych. Habilitował się w 1933 na podstawie rozprawy Węgierska polityka polska w XVI wieku. Do 1936 skupiał się na historii XVI w., następnie przerzucił swoje zainteresowania naukowe na historię najnowszą, specjalizując się w pisaniu biogramów, charakterystyk postaci i zagadnień dyplomacji. W tym samym 1937 rozpoczął wygłaszanie wykładów z historii Polski XIX i XX w. w Wyższej Szkole Dziennikarskiej, a w 1938 z historii Europy współczesnej w Szkole Nauk Politycznych.

W czasie drugiej wojny światowej był zaangażowany w tajne nauczanie, pisał też drugoobiegowe dwa tomy syntezy historii Polski (1794–1864 i 1864–1918) oraz biografię Zygmunta Augusta. Pod koniec 1940 r. trafił do Biura Informacyjno-Politycznego Związku Walki Zbrojnej (od 1942 Armii Krajowej), pisząc do wydawanych przez ten organ biuletynów pod pseudonimami inżynier Mroczkiewicz i doktor Wróblewski. Następnie stanął na czele referatu środkowoeuropejskiego w Sekcji Spraw Zagranicznych przy Delegaturze Rządu na Kraj. W powstaniu warszawskim stracił cały dobytek, zginęli również jego rodzice. Przeprowadził się wówczas do podwarszawskiego Milanówka. Po wojnie na krótko powrócił do pracy dydaktycznej, wykładając na UW, w Szkole Głównej Handlowej i w Szkole Nauk Politycznych. Od października 1945 r. równolegle pełnił funkcję wicedyrektora Biura do spraw Repatriacji w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

W grudniu 1946 zamieszkał w Poznaniu, by z inicjatywy Zygmunta Wojciechowskiego oraz przy poparciu Kazimierza Tymienieckiego i Adama Skałkowskiego podjąć pracę naukową. W styczniu 1947 r. rozpoczął wykłady z historii stosunków międzynarodowych XIX i XX wieku na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu Poznańskiego. W tym samym roku objął kierownictwo Studium Niemcoznawczego w Instytucie Zachodnim,a w 1948 r. Katedrę Historii Powszechnej Nowożytnej na Uniwersytecie Poznańskim. W pierwszej połowie lat pięćdziesiątych jego prace z historii Niemiec uznawano za niewłaściwe z punktu widzenia władz i rozważano usunięcie go z pracy w Instytucie Zachodnim – ostatecznie do kroku tego nie doszło, jednak działalność dziejopisarska Pajewskiego w tym okresie była ograniczona. Od końca lat pięćdziesiątych wznowił intensywną działalność wydawniczą, publikując przede wszystkim na temat imperializmu niemieckiego oraz historii Polski w XIX i w XX wieku. Napisał też syntezę historii powszechnej XIX w. (dla lat 1871–1918), stanowiącą do dziś podstawowy podręcznik akademicki.

W 1951 został profesorem nadzwyczajnym nauk humanistycznych, a w 1958 profesorem zwyczajnym. W 1951 został prodziekanem, a w 1955 dziekanem Wydziału Filozoficzno-Historycznego. W 1955 jako dziekan był inicjatorem nadania poznańskiemu uniwersytetowi imienia Adama Mickiewicza. Współtwórca idei powstania Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w którym przez długie lata prowadził Zakład Historii Powszechnej Nowożytnej i Najnowszej. W latach 1973 do 1976 wiceprzewodniczący Association Européenne d’Histoire Contemporaine. Intensywną działalność naukową prowadził również po formalnym przejściu w stan spoczynku, za co uhonorowano go w 1997 r. medalem Palmae Universitatis Studiorum Posnaniensis (pierwszy laureat). Do 2002 roku pracował zawodowo na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza.

Od 1977 doctor honoris causa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza oraz Uniwersytetu w Strasburgu.

W 1978, po długich sporach z cenzurą (dzięki m.in. interwencji na szczytach Jaremy Maciszewskiego), wydał przełomową w polskiej historiografii publikację Odbudowa państwa polskiego. W opozycji do oficjalnie propagowanej wersji historii, nie stawiała ona rewolucji październikowej jako głównego czynnika umożliwiającego odzyskanie przez Polskę niepodległości, lecz ukazała ten proces w dużo szerszym kontekście wewnętrznym i międzynarodowym.

Po wydaniu Odbudowy... aktywność Pajewskiego na pewien okres spadła, w późniejszym okresie opublikował jednak równie fundamentalną Pierwszą wojnę światową oraz Budowę Drugiej Rzeczypospolitej. Pochowany na cmentarzu św. Jana Vianneya w Poznaniu (kwatera św. Barbary-31-38).

Grób profesora Janusza Pajewskiego na cmentarzu św. Jana Vianneya w Poznaniu

Życie prywatne[ | edytuj kod]

W 1937 poślubił Kazimierę z domu Nehring (którą poznał w trakcie studiów), która w marcu 1938 urodziła córkę Krystynę.