Jan Malalas lub Jan z Antiochii zwany Malalas (gr. Ιωάννου Μαλάλα lub Ιωάννου Αντιοχεως του επικλην Μαλάλα/Iōannou Antioheōs tou epiklēn Malala, łac. Ioannis Malalas – ur. ok. 491, zm. ok. 578) – kronikarz bizantyński.

Jan Malalas był zhellenizowanym Syryjczykiem z Antiochii, który za panowania cesarza Justyniana I przeniósł się do Konstantynopola. Malalas jest autorem Kroniki powszechnej (Chronographía) w 18 księgach, obejmującej dzieje całego ówczesnego świata od jego stworzenia po czasy współczesne autorowi. Kronika Malalasa stanowi typowy przykład historii popularnej przeznaczonej dla szerokiej publiczności. Naiwna i bezkrytyczna, nie odznacza się wysokim poziomem historycznym. Malalas rozbudował, wyczuwając oczekiwania publiczności, niektóre epizody, wprowadził szereg ciekawostek, opowiadań przerywających główny tok narracji. Nie ustrzegł się też błędów i nieporozumień. Kronika została napisana w potocznej, obrazowej koine greckiej. Ze względu na walory literackie była chętnie czytana również w wiekach następnych. Kronika Malalasa stała się od razu skończonym wzorem nowego gatunku literackiego dla pokoleń jego następców, aż po wiek XIII. Przełożona na łacinę, bułgarski, gruziński i cerkiewnosłowiański silnie oddziałała też na literaturę innych krajów.

Życiorys[ | edytuj kod]

Jan Malalas urodził się około 491 roku w Antiochii. Był zhellenizowanym Syryjczykiem, na co wskazuje przydomek melel, nadany mu przez Konstantyna Porfirogenetęa pochodzący prawdopodobnie od syryjskiego malâlâ – „retor”. Za panowania cesarza Justyniana I przeniósł się do Konstantynopola, gdzie prawdopodobnie zmarł około 578 roku.

Twórczość[ | edytuj kod]

Kronika powszechna[ | edytuj kod]

Antiochia – główny bohater Kroniki Malalasa

Malalas jest autorem Kroniki powszechnej (Chronographía) w 18 księgach, obejmującej dzieje całego ówczesnego świata od jego stworzenia po czasy współczesne autorowi. W księdze I autor przedstawia dzieje biblijne poczynając od Adama i Ewy, w księdze II – bajeczne czasy starożytnego Egiptu, w III – dzieje Abrahama i potop, w IV opowiada o Argiwach, w V o zburzeniu Troi, w VII – o początkach Rzymu. Księgę VIII poświęca przestawieniu historii Macedonii, po czym przechodzi do omówienia działań rzymskich konsulów (księga IX). W księdze X omawia okres rządów cesarza Augusta i narodziny Chrystusa. Księgi od XI do XVIII poświęcone są rządom kolejnych cesarzy od Trajana do Justyniana. Narrację urozmaicają opowieści biblijne, mity greckie, cytaty z pieśni. Kronika urywa się na roku 563, choć jeden z fragmentów wskazuje, że mogła zostać doprowadzona do śmierci cesarza Justyniana w 565 roku, a według świadectwa Chronicon Paschale („Kroniki Wielkanocnej”) nawet do 574 roku.

Grobowiec św. Piotra w Antiochii

Geograficznym centrum autora i ośrodkiem jego zainteresowań do początków XVIII księgi pozostaje ojczysta Antiochia, opisywana na podstawie miejscowych dokumentów, tak że Krumbacher nie waha się nazwać dzieła Malalasa kroniką Antiochii, połączoną następnie z kroniką świata. Do początków XVIII księgi tekst zawiera ślady herezji monofizyckiej. W księdze XVIII centrum Kroniki przenosi się do Konstantynopola, a wymowa utworu staje się wyraźnie ortodoksyjna. Przyjmuje się, że Malalas napisał tę ostatnią księgę, po przeprowadzeniu się do stolicy, a być może inny kronikarz ją dokończył. Niewątpliwie istniały dwa wydania Kroniki. Jedno w 17 księgach z około 540 roku, wspominane przez Ewagriusza Scholastyka i Chronicon Paschale i drugie wydane po 565 lub 574 w 18 księgach wzmiankowane przez Jana z Efezu i w rzymskiej Kronice palatyńskiej (Chronicum Palatinum).

Charakterystyka[ | edytuj kod]

Kronika Malalasa stanowi typowy przykład historii popularnej przeznaczonej dla szerokiej i niezbyt wyrobionej publiczności, przystępnej językowo, łatwej i ciekawej treściowo. Naiwna i bezkrytyczna, nie odznacza się wysokim poziomem historycznym. Malalas rozbudował, wyczuwając oczekiwania publiczności, niektóre epizody, wprowadził szereg ciekawostek, opowiadań przerywających główny tok narracji. Powoływał się wprawdzie z dumą na źródła historyczne, z których korzystał, wyraźnie widać jednak, że nie korzystał z nich bezpośrednio. Cytaty i opisy roją się od najróżniejszych błędów i nieporozumień. Cycerona i Salustiusza nazywa najmądrzejszymi poetami rzymskimi; poetkę Safonę, żyjącą w VII wieku, uważa za współczesną mitycznemu założycielowi Aten Kekropsowi; rzymskiego triumwira myli z triumfatorem; Cyklopowi przyznaje nie jedno ale troje oczu, Herodota (V w. p.n.e.) uznaje za następcę Polibiusza (II wiek p.n.e.).

Głównym źródłem Malalasa był Sekstus Juliusz Afrykańczyk oraz kroniki Domnina i Nestoriana. Innych historyków, na których się powoływał znał wyłącznie z Kroniki Eustatiusza Epifanijczyka. Historię wojny trojańskiej przepisał, z zaginionych obecnie, dzieł Diktysa Kreteńczyka i Syzyfa z Keos. Dzieje V i VI wieku oparł na ustnych przekazach, uważanych za posiadające pewną wartość historyczną. Szczególnie cenne są informacje Malalasa o Hunach, o roli Bułgarów w powstaniu Witaliana (514/515 rok), o najazdach Słowian na ziemie trackie.

Kronika została napisana w potocznej, obrazowej koine greckiej, jaką mówiono w Syrii, wykazującej w słownictwie naleciałości łacińskie i orientalne. Ze względu na walory literackie była chętnie czytana również w wiekach następnych.

Recepcja[ | edytuj kod]

Konstantyn VII otruty przez Teofano. Ilustracja z Kroniki Skylitzesa

Z informacji zawartych w Kronice Malalasa korzystali Jan z Efezu, Ewagriusz Scholastyk, autor Chronicon Paschale, Jan biskup Nikiu, Jan z Damaszku, Kronika palatyńska, Teofanes, Jerzy Mnich, Jan Zonaras, Teodor Sikeliota. Cytowali go Konstantyn VII Porfirogeneta w X wieku i Jerzy Kedren w XI.

W VIII wieku Kronika Malalasa doczekała się przekładu na łacinę, o czym świadczą urywki zachowane w Kronice palatyńskiej. Około 900 roku została przełożona na bułgarski, na przełomie Xi XI wieku ukazał się przekład gruziński. Szczególne znaczenie posiada przekład na język cerkiewnosłowiański z XI wieku, ponieważ został oparty na pełnym tekście greckim, znanym dziś tylko z jednego rękopisu oksfordzkiego z XII wieku, z uszkodzonym początkiem i urwanym zakończeniem. Słowiański przekład zachował się we fragmentach znanych z kompilacji, z których najstarsza (niezachowana) powstała w roku 1262. Z tej podstawy czerpały dwa zachowane rękopisy: wileński z XIII wieku i moskiewski tzw. „archiwalny” z XV wieku.