Intruzja (z łac. intrusus ‘wepchnięty’) – ciało skalne powstałe z zastygłej w głębi skorupy ziemskiej magmy, która wdarła się pomiędzy starsze utwory skalne. Magma unosi się w płytsze rejony skorupy ziemskiej w postaci diapiru, wciskając się pomiędzy skały otoczenia. Diapiry docierające w bezpośrednie sąsiedztwo powierzchni ziemi dają początek zjawiskom wulkanicznym, jednak większość takich ciał skalnych, na skutek powolnego schładzania, zastyga 5–30 kilometrów pod powierzchnią, tworząc ciała skalne określane jako plutony. Forma, wielkość i stosunek do skał otoczenia pozwala wyróżnić następujące typy intruzji:
Diament – minerał z gromady pierwiastków rodzimych. Nazwa pochodzi od stgr. ἀδάμας adamas (dopełniacz ἀδάμαντος adamantos, łac. diamentum) = "niepokonany, niezniszczalny" i nawiązuje do wyjątkowej twardości tego minerału. Jest najtwardszą znaną substancją z występujących w przyrodzie.Magma (stgr. μάγμα „gęsta maść”) – gorąca, stopiona masa krzemianów i glinokrzemianów z domieszkami tlenków i siarczków, z dużą ilością wody i gazów, powstająca w głębi Ziemi. Magma, która wydobywa się na powierzchnię jest nazywana lawą.
intruzje zgodne – ściany intruzji są zgodne z płaszczyznami strukturalnymi, takimi jak warstwowanie lub uławicenie starszych skał, powierzchnie niezgodności czy też płaszczyzny tektoniczne. Zalicza się do nich:
sille,
lakkolity (lakolit),
lopolity,
fakolity;
intruzje niezgodne – ściany intruzji przekraczają powierzchnie strukturalne. W tej kategorii wyróżnia się:
dajki,
żyły kominowe (
nek wulkaniczny),
żyły pierścieniowe,
apofizy, etmolity, harpolity,
batolity.
Powolny proces krzepnięcia magmy w dużych ciałach skalnych na większych głębokościach prowadzi do powstawania widocznych gołym okiem kryształów. Powstające w ten sposób skały głębinowe odznaczają się strukturami pełnokrystalicznymi i jawnokrystalicznymi. W przypadku mniejszych intruzji, dochodzących w rejony bliższe powierzchni i mających mniejsze objętości, powstają najczęściej skały żyłowe, odznaczające się strukturami drobnokrystalicznymi lub afanitowymi.
Magnetyt – minerał z gromady tlenków, zaliczany do grupy spineli (żelazowych). Należy do minerałów bardzo pospolitych i wyjątkowo szeroko rozpowszechnionych.Devils Tower (dosł. Wieża Diabła, dakota: Mato Tipila, Wieża Niedźwiedzia) – intruzja wulkaniczna o wysokości 386 metrów licząc od podstawy i 1558 metrów n.p.m., położona niedaleko miejscowości Hulett we wschodniej części stanu Wyoming, nad rzeką Belle Fourche. Indianie nazywali górę zwykle "Górą Niedźwiedzia" lub "Niedźwiedzią Jamą". Obecną nazwę nadał górze płk Richard Dodge, dowódca ekspedycji, która została w roku 1875 wysłana w Góry Czarne z zadaniem zmapowania terenu i sprawdzenia ile prawdy jest w doniesieniach, że w górach tych jest złoto.
Na styku skał otoczenia z magmą a następnie z gorącymi skałami intruzji dochodzić może do zmian metamorficznych. Zależnie od stopnia nasilenia tych zmian mamy do czynienia z procesami metamorfizmu kontaktowego lub ultrametamorfizmu. Równocześnie fragmenty skał otoczenia w postaci ksenolitów mogą zostać włączone w obręb intruzji.
Kimberlity – rzadkie ultramaficzne skały alkaliczne (potasowe), o porfirowej strukturze, bogate w składniki lotne (CO2+H2O). Kimberlity cechują się wysokim stężeniem pierwiastków śladowych z grupy pierwiastków niekompatybilnych. Według innych definicji kimberlit to porfirowy perydotyt alkaliczny, zawierający zaokrąglone lub skorodowane fenokryształy oliwinu (często zmienione wtórnie), flogopitu, Mg-ilmenitu, piropu (i Cr-piropu) w drobnokrystalicznej masie zbudowanej z oliwinu, flogopitu , kalcytu, dolomitu, serpentynu, magnetytu, perowskitu i apatytu. Diamenty występują jako minerały akcesoryczne. Kimberlit to również potasowa skała ultramaficzna, bogata w składniki lotne, tworząca kominy, dajki i sille. Nierównokrystaliczna, porfirowa tekstura skały jest wynikiem obecności makrokryształów w drobnokrystalicznej matriks. Często w kimberlitach występują ksenolity skał płaszcza wraz z ksenolitami i ksenokryształami skał skorupy. Ogółem to złożona skała hybrydalna, zbudowana z fragmentów skał wysokotemperaturowych (perydotyty, eklogity), zespołów makrokryształów, fragmentów skał otoczenia, magmy oraz składników lotnych (w tym zasymilowanych wód gruntowych). Nazwa kimberlit pochodzi od miejscowości Kimberley w RPA, nadana w 1870 roku.Apofiza – ciało skalne, żyła, będąca bocznym podrzędnym, mniejszym i najczęściej ślepym odgałęzieniem większej żyły lub ciała magmowego (intruzji).
Występowanie intruzji wiąże się ze zjawiskami plutonicznymi. Takimi strefami są np. krawędzie płyt tektonicznych. W szczególności dochodzi do nasilenia tego typu zjawisk w strefach subdukcji. Powstają w ten sposób olbrzymie intruzje o charakterze batolitów, będących połączeniem wielu indywidualnych plutonów. Takie intruzje stanowią krystaliczne trzony wielkich masywów górskich (Sierra Nevada, Tatry).
Marian Książkiewicz (ur. 22 stycznia 1906 w Krakowie, zm. 16 lutego 1981 w Krakowie) - polski geolog, badacz geologii Karpat.Batolit — wielka intruzja o kształcie niezgodnym, rozciągająca się w głąb skorupy ziemskiej do głębokości nieosiągalnych dla badań geologicznych.
Osłona batolitu zawsze zbudowana jest ze skał przeobrażonych, których fragmenty często zostają zasymilowane przez magmę.
Kontakty batolitu ze skałami otaczającymi są przeważnie niezgodne, tzn. granice pomiędzy intruzją magmową i tymi skałami przecinają poprzecznie, ukośnie lub dowolnie kierunki strukturalne skał. Batolity są to więc bezdenne wielkie plutony, mierzące nieraz setki i tysiące kilometrów sześciennych objętości, które wtargnęły w skorupę ziemską nie dostosowując swych kształtów do budowy starszych formacji skalnych.
Większość potężnych masywów skalnych odpowiada temu typowi intruzji
Jest to niewątpliwe najważniejszy w geologii typ intruzji.
Devils Tower – wypreparowany ze skał otoczenia komin wulkaniczny
Mniejsze intruzje mogą zaznaczać się w morfologii. Zbudowane ze skał krystalicznych często są odporniejsze od otoczenia. Stąd formy, takie jak Devils Tower, będące pozostałością kominów wulkanicznych.
Z intruzjami wiąże się występowanie bogatych złóż mineralnych (chrom, tytan, złoto, platyna) pochodzących ze skały magmowej, w której stanowią składnik minerału (rutyl, magnetyt), bądź będących rezultatem metamorfizmu w otoczeniu intruzji (lub podczas jej stygnięcia), prowadzącego do powstawania koncentracji pierwiastków. Specyficznym nagromadzeniem rzadkich minerałów są kimberlity wypełniające bardzo głębokie kominy wulkaniczne, podstawowe źródło pozyskiwania diamentów.
Ławica skalna to warstwa lub zespół warstw wchodzących w skład skały osadowej (niekiedy również innych skał), o zbliżonych cechach sensu lato, a szczególnie wyraźnie wyróżniających się od warstw sąsiednich. Ławica jest wyraźnie oddzielona od góry i dołu równoległymi płaszczyznami. Różni się od pozostałych barwą lub odmienną strukturą.Sierra Nevada - pasmo górskie w Ameryce Północnej, na obszarze Stanów Zjednoczonych, wchodzące w skład Kordylierów. Położone pomiędzy Doliną Kalifornijską na zachodzie i Wielką Kotliną na wschodzie. Długość pasma wynosi około 700 km.
Pojęcie odnosi się przede wszystkim do skał magmowych, używane jest jednak również w sedymentologii dla zjawiska intruzji materiału klastycznego pomiędzy inne utwory osadowe (żyła klastyczna).
Plummer, McGeary, Carlson, Physical Geology, Eight Edition (McGraw-Hill: Boston, 1999) ISBN 0-697-37404-1
Książkiewicz M., Geologia dynamiczna, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa (Wydania w: 1968, 1972, 1979).
