Imperium brytyjskie – imperium kolonialne obejmujące dominia, kolonie, protektoraty, terytoria mandatowe i inne terytoria zależne należące do Wielkiej Brytanii lub przez nią zarządzane. Rozwinęło się z kolonii i placówek handlowych zakładanych przez Anglię pomiędzy końcem XVI a początkiem XVIII wieku. U szczytu swojej potęgi było największym imperium w historii świata i przez ponad stulecie było jedynym supermocarstwem. Największą powierzchnię osiągnęło po I wojnie światowej, ale wtedy największe składowe imperium, Kanada i Australia oraz kilka mniejszych, były już dominiami, czyli prawie niezależnymi państwami, jedynie uznającymi zwierzchność korony brytyjskiej. W 1925 roku imperium brytyjskie zamieszkiwało około 478 milionów ludzi, co stanowiło jedną czwartą ówczesnej ludności świata. Liczyło około 35,8 mln km² powierzchni, tj. prawie jedną czwartą powierzchni lądowej Ziemi. W rezultacie jego dziedzictwo polityczne, prawne i kulturowe, podobnie jak język angielski, rozprzestrzeniło się w wielu częściach świata. U szczytu swojej potęgi było często określane jako „imperium, nad którym nigdy nie zachodzi słońce”, gdyż dzięki jego rozległości zawsze istniało takie terytorium do niego należące, gdzie trwał dzień.

W XV i XVI wieku, epoce wielkich odkryć geograficznych, Portugalia i Hiszpania przodowały w odkrywaniu nowych ziem i w rezultacie utworzyły ogromne imperia kolonialne. O ile do pierwszej połowy XVII wieku głównym przeciwnikiem Anglii na morzach i oceanach była Hiszpania, to po upadku hiszpańskiej dominacji w połowie XVII wieku, na czoło wysunęły się Holandia – największa potęga morska, która zaczęła zakładać własne kolonie i sieci handlowe w Ameryce i Azji – oraz Francja – największa potęga europejska, również rozwijająca stopniowo ekspansję kolonialną. W wyniku kolejnych wojen prowadzonych tym razem z tymi potęgami w XVII i XVIII wieku, Anglia (a następnie Wielka Brytania zawiązana w 1707 roku w wyniku unii między Anglią i Szkocją) stała się dominującą potęgą kolonialną w Ameryce Północnej i Indiach.

Uzyskanie niepodległości przez trzynaście kolonii w Ameryce Północnej w 1783 roku, w wyniku rewolucji amerykańskiej, spowodowało, że Wielka Brytania utraciła jedne ze swoich najstarszych i najludniejszych kolonii. Uwaga Brytyjczyków zwróciła się wówczas w kierunku Azji, Afryki i Pacyfiku. Po pokonaniu Francji w wojnach napoleońskich zakończonych w 1815 roku, Wielka Brytania na niemal stulecie stała się supermocarstwem i zdobywała nowe posiadłości na całym świecie. Jedyny rywal Wielkiej Brytanii – Rosja – został pokonany w wojnie krymskiej z lat 1853–1856 i rozpoczął się szczytowy okres potęgi brytyjskiej. Jednocześnie kolonie zamieszkane w większości przez białych mieszkańców uzyskały znaczny zakres autonomii, a niektóre z nich uzyskały status dominium.

Pod koniec XIX wieku Niemcy i Stany Zjednoczone zaczęły zagrażać dominacji gospodarczej Wielkiej Brytanii. Narastające współzawodnictwo polityczne i gospodarcze między Wielką Brytanią a Niemcami było jedną z głównych przyczyn wybuchu I wojny światowej, w czasie której Wielka Brytania w znacznym stopniu opierała się na zasobach swojego imperium. Wojna spowodowała ogromne straty ludnościowe oraz finansowe i chociaż wkrótce po jej zakończeniu imperium osiągnęło swój największy zasięg terytorialny, straciło pozycję dominującej potęgi gospodarczej i militarnej. Podczas II wojny światowej Japonia okupowała brytyjskie kolonie w Azji Południowo-Wschodniej. Pomimo ostatecznego zwycięstwa Wielkiej Brytanii i jej sojuszników, nadszarpnęło to jej prestiż i przyspieszyło upadek imperium. Indie Brytyjskie, najcenniejsza i najludniejsza posiadłość brytyjska, uzyskały niepodległość dwa lata po zakończeniu wojny.

Po zakończeniu II wojny światowej, w ramach procesu dekolonizacji, Wielka Brytania przyznała niepodległość większości terytoriów wchodzących w skład imperium brytyjskiego. Proces zakończył się wraz z przekazaniem Hongkongu Chinom w 1997 roku. Pozostałością po dawnym imperium są znajdujące się pod zwierzchnictwem Wielkiej Brytanii brytyjskie terytoria zamorskie. Po uzyskaniu niepodległości wiele byłych kolonii brytyjskich stało się państwami-członkami Wspólnoty Narodów. Głową państwa w 16 z nich (w tym w Wielkiej Brytanii) jest monarcha brytyjski – królowa Elżbieta II. Państwa te określane są mianem commonwealth realms.

Początki (1497–1583)[ | edytuj kod]

Replika statku „The Matthew” (Mateusz), na którym John Cabot dotarł do Nowego Świata

Początki imperium brytyjskiego sięgają czasów, gdy Anglia i Szkocja były oddzielnymi królestwami. W 1496 król Anglii Henryk VII Tudor, zachęcony sukcesami Hiszpanii i Portugalii, powierzył Johnowi Cabotowi poprowadzenie wyprawy mającej odkryć drogę do Azji przez północny Atlantyk. John Cabot wypłynął w 1497, pięć lat po odkryciu Ameryki przez Krzysztofa Kolumba i chociaż wylądował na wybrzeżu Nowej Fundlandii (błędnie wierząc, podobnie jak Kolumb, że dotarł do Azji), nie podjęto próby założenia kolonii. W następnym roku Cabot poprowadził kolejną wyprawę do Ameryki. Nie ma informacji co do jej dalszych losów.

Pierwsze próby założenia angielskich kolonii w Ameryce zostały podjęte pod koniec XVI wieku, za panowania królowej Elżbiety I. Ekspansja zamorska Anglii naruszała interesy dominujących Hiszpanii i Portugalii. Dodatkowo stosunki między Anglią a katolicką Hiszpanią zaostrzyło ustanowienie Kościoła anglikańskiego. W 1562 John Hawkins i Francis Drake otrzymali listy kaperskie, zezwalające na handel niewolnikami oraz atakowanie hiszpańskich i portugalskich statków u wybrzeży Afryki Zachodniej w celu złamania ich monopolu na handel z koloniami w Ameryce. Monopol handlowy nie został złamany, a w 1585, z chwilą wybuchu wojny angielsko-hiszpańskiej, Elżbieta I zezwoliła na atakowanie hiszpańskich posiadłości w Ameryce i załadowanych skarbami statków wracających z Ameryki. W tym samym czasie, wpływowi pisarze Richard Hakluyt i John Dee (który jako pierwszy użył terminu „imperium brytyjskie”) zaczęli przekonywać o konieczności powstania angielskiego imperium kolonialnego. Hiszpania posiadała wówczas kolonie w Ameryce, Portugalia forty i placówki handlowe od wybrzeży Brazylii i Afryki po Chiny, natomiast Francja zaczęła kolonizować dorzecze Rzeki Świętego Wawrzyńca w Kanadzie (obszar późniejszej Nowej Francji).

Plantacje Irlandii[ | edytuj kod]

Anglia pozostawała w ogonie państw podejmujących ekspansję kolonialną. W XVI wieku była jednak dodatkowo zaangażowana w osadnictwo w Irlandii, opierając się na precedensach z czasów normańskiej inwazji na Irlandię w 1169. Wielu ludzi zaangażowanych w zakładanie plantacji w Irlandii (z których największą była plantacja Ulsteru), odegrało również ważną rolę w początkowej fazie kolonizacji Ameryki. Należeli do nich m.in.: Humphrey Gilbert, Walter Raleigh, Francis Drake, John Hawkins, Richard Grenville oraz Ralph Lane.

Pierwsze imperium brytyjskie (1583–1783)[ | edytuj kod]

W 1578 Humphrey Gilbert otrzymał od królowej Elżbiety I patent na prowadzenie badań geograficznych oraz eksploatację odkrytych obszarów. W tym samym roku Gilbert pożeglował do Indii Zachodnich z zamiarem prowadzenia działalności kaperskiej i założenia kolonii w Ameryce Północnej, ale ekspedycja została przerwana, zanim przepłynęła Atlantyk. W 1583 podjął następną próbę, tym razem wyruszając w kierunku Nowej Fundlandii, którą oficjalnie ogłosił posiadłością angielską, chociaż nie założył tam kolonii. Gilbert zginął podczas podróży powrotnej. Jego następcą został jego przyrodni brat, Walter Raleigh, który w 1584 otrzymał patent od królowej. Jeszcze w tym samym roku odbyła się wyprawa, a w roku następnym została założona kolonia Roanoke na wybrzeżu obecnego stanu Karolina Północna. Z powodu braków w zaopatrzeniu kolonia nie przetrwała.

W 1603 król Szkocji Jakub VI został królem Anglii, a w 1604 w Londynie podpisany został traktat pokojowy kończący wojnę z Hiszpanią. Po zawarciu pokoju z Hiszpanami, wysiłki Anglików, zamiast na atakach na kolonie innych państw, zaczęły koncentrować się na zakładaniu własnych kolonii. Imperium brytyjskie zaczęło się kształtować na początku XVII wieku, wraz z angielskim osadnictwem w Ameryce Północnej i na małych wyspach karaibskich oraz zakładaniem kompanii handlowych, zajmujących się administrowaniem koloniami i handlem zamorskim, z których najważniejsza była założona w 1600 Angielska Kompania Wschodnioindyjska. Okres ten, trwający aż do utraty trzynastu kolonii w wyniku rewolucji amerykańskiej pod koniec XVIII wieku, jest określany jako „pierwsze imperium brytyjskie”.

Ameryka, Afryka i handel niewolnikami[ | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Brytyjska kolonizacja Ameryki Północnej, Ameryka Brytyjska i Trzynaście kolonii.

Najważniejsze i najbardziej dochodowe kolonie angielskie znajdowały się na Karaibach, lecz kilka pierwszych prób ich założenia zakończyło się niepowodzeniem. Kolonia w Gujanie, założona w 1604, istniała tylko dwa lata, ponieważ nie udało się tam znaleźć złota. Kolonie Saint Lucia (1605) i Grenada (1609) również szybko przestały istnieć. Sukcesem zakończyło się założenie kolonii na Saint Kitts (1624), Barbadosie (1627) i Nevis (1628). W koloniach został wprowadzony system plantacji, z powodzeniem stosowany przez Portugalczyków w Brazylii, który opierał się na pracy niewolników i na początku zależał od holenderskich statków, którymi przywożono niewolników i wywożono cukier. Aby zyski z tego niezwykle dochodowego handlu pozostawały w angielskich rękach, angielski parlament wprowadził w 1651 ustawę (tzw. Akty Nawigacyjne), zabraniającą statkom pod banderą inną niż angielska handlu z angielskimi koloniami. Doprowadziło to do narastania wrogości między Anglią a Republiką Zjednoczonych Prowincji, czego skutkiem były wojny angielsko-holenderskie, w wyniku których pozycja Anglii w Ameryce uległa wzmocnieniu kosztem Holandii. W 1655 Anglia podbiła hiszpańską Jamajkę, a w 1666 skolonizowała Bahamy.

Mapa kolonii brytyjskich w Ameryce Północnej w latach 1763–1776

Założone w 1607 Jamestown, na terenie dzisiejszego stanu Wirginia, było pierwszą stałą osadą angielską w Ameryce. Założenie osady zostało sfinansowane przez Kompanię Wirgińską, a jej pierwszym przywódcą został John Smith. Bermudy stały się drugą stałą kolonią angielską w Ameryce, w następstwie rozbicia się na tym archipelagu w 1609 statku flagowego Kompanii Wirgińskiej „Sea Venture”, a w 1615 zostały przekazane nowo utworzonej Somers Isles Company. W 1624 król rozwiązał Kompanię Wirgińską, a bezpośrednią kontrolę nad Wirginią przejęła korona angielska, tworząc na jej terytorium kolonię. London and Bristol Company została założona w 1610 w celu utworzenia stałego angielskiego osadnictwa na Nowej Fundlandii. Cel ten został zrealizowany jedynie w niewielkim stopniu. Ucieczka przed prześladowaniami religijnymi była powodem, dla którego wielu przyszłych angielskich kolonistów podejmowało trudną podróż przez Atlantyk. W 1620 purytanie (tzw. „pielgrzymi”), przybyli na statku „Mayflower” do Ameryki Północnej i założyli osadę Plymouth w obecnym stanie Massachusetts. Maryland było schronieniem dla katolików (1634), Connecticut (1639) dla kongregacjonalistów, natomiast w Rhode Island (1636) panowała tolerancja religijna. Kolonia Karolina została założona w 1663. Po kapitulacji Nowego Amsterdamu (dzisiejszego Nowego Jorku) w 1664, Anglia przejęła holenderską kolonię Nowa Holandia, zmieniając jej nazwę na Nowy Jork. Zatwierdził to w 1667 pokój w Bredzie, kończący II wojnę angielsko-holenderską, Holandii przyznający w zamian Surinam. W 1681 William Penn założył nową kolonię Pensylwanię. Kolonie amerykańskie były mniej dochodowe niż karaibskie, jednak posiadały duże obszary żyznych użytków rolnych i przyciągały znacznie większą liczbę emigrantów z Anglii.

Afrykańscy niewolnicy przy pracy w XVII-wiecznej Wirginii, obraz z 1670

W 1670, król Karol II wystawił dokument zakładający Kompanię Zatoki Hudsona, przyznając jej monopol na handel futrami na obszarach zwanych wtedy Ziemią Ruperta – rozległego terytorium, które od 1870 stanowi dużą część Kanady. Forty i placówki handlowe zakładane przez kompanię były często atakowane przez Francuzów, którzy założyli własną kompanię handlującą futrami w sąsiedniej Nowej Francji.

Dwa lata później powstała Królewska Kompania Afrykańska, która otrzymała od króla Karola II monopol na przywóz niewolników do angielskich kolonii na Karaibach. Od samego początku niewolnictwo było podstawą gospodarki w koloniach brytyjskich na Karaibach. Do zniesienia niewolnictwa w 1807 Anglia, a później Wielka Brytania były odpowiedzialne za sprowadzenie 3,5 miliona niewolników z Afryki do Ameryki, jednej trzeciej wszystkich niewolników przywiezionych na ten kontynent. Aby ułatwić ten handel założone zostały forty na wybrzeżu Afryki Zachodniej, takie jak Fort James w obecnej Gambii, Jamestown w Ghanie i Bunce w Sierra Leone. W brytyjskich koloniach na Karaibach procent ludności pochodzenia afrykańskiego wzrósł z 25% w 1650 do około 80% w 1780, a w tym samym czasie w trzynastu koloniach z 10 do 40% (w większości na południu). Handel niewolnikami był niezwykle opłacalny i stał się głównym źródłem dochodów dla takich miast jak Bristol i Liverpool, które stanowiły wraz z Afryką i Ameryką wierzchołki trójkąta okrężnej drogi handlu przez Atlantyk (kupowano towar w Anglii, wymieniano go na niewolników w Afryce, tych wymieniano na towary w Ameryce, które z kolei dostarczano do Anglii). Tłok, brak higieny i uboga dieta na statkach niewolniczych powodowały, że podróży nie przeżywał co siódmy niewolnik.

W 1695 szkocki parlament zezwolił na założenie Company of Scotland, która w 1698 założyła kolonię w Darién w Panamie. Nękana przez Hiszpanów oraz przez malarię, kolonia została opuszczona dwa lata później. Niepowodzenie tego przedsięwzięcia było katastrofą finansową dla Szkocji – przepadła jedna czwarta szkockich kapitałów. Tym samym zostały pogrzebane szkockie nadzieje na stworzenie własnego imperium kolonialnego. Miało ono także poważne konsekwencje polityczne, przekonując rządy Anglii i Szkocji do przekształcenia dotychczasowej unii personalnej łączącej oba państwa w unię realną. Na mocy aktu unii z 1707 powstało Królestwo Wielkiej Brytanii.

Rywalizacja z Holandią w Azji[ | edytuj kod]

Fort St. George zbudowany w Madrasie w 1639

Pod koniec XVI wieku Anglia i Holandia zaczęły łamać monopol Portugalii na handel z Azją, tworząc prywatne kompanie finansujące ten handel – Angielską, przemianowaną później na Brytyjską Kompanię Wschodnioindyjską oraz Holenderską Kompanię Wschodnioindyjską, założone odpowiednio w 1600 i 1602. Głównym celem tych kompanii było przejęcie niezwykle dochodowego handlu przyprawami korzennymi (m.in. cynamonem, goździkami, pieprzem, wanilią); ich wysiłki koncentrowały się głównie na dwóch regionach: Archipelagu Malajskim oraz Indiach. Na tych obszarach walczyły one z Portugalią i ze sobą nawzajem. Chociaż ostatecznie to Anglia zdobyła przewagę, początkowo Holandia miała większe zasoby finansowe i w wyniku trzech wojen angielsko-holenderskich w XVII wieku miała silniejszą pozycję w Azji. Wrogość między Anglią a Holandią ustała, gdy w wyniku chwalebnej rewolucji w 1688 na tron Anglii wstąpił stadhouder Republiki Zjednoczonych Prowincji, Wilhelm III Orański, ustanawiając unię personalną między oboma krajami. W wyniku porozumienia handel przyprawami w Archipelagu Malajskim pozostał w rękach holenderskich, a handel tkaninami wytwarzanymi w Indiach w rękach angielskich. Wkrótce handel tkaninami przewyższył pod względem dochodowości handel przyprawami i do 1720 Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska prześcignęła pod względem sprzedaży holenderską.

Wojny z Francją[ | edytuj kod]

Pokój pomiędzy Anglią i Holandią, który nastał w 1688 sprawił, że w czasie wojny dziewięcioletniej oba kraje były sojusznikami. W wyniku tej wojny, prowadzonej w Europie i w koloniach pomiędzy Francją a Rzeszą, Hiszpanią, Anglią i Holandią, Anglia stała się potężniejszym mocarstwem kolonialnym niż Holandia, która musiała przeznaczać znaczną część swoich wydatków wojennych na kosztowne walki lądowe w Europie. W XVIII wieku Anglia (po 1707 Wielka Brytania) stała się dominującą potęgą kolonialną, a jej głównym rywalem stała się Francja.

Klęska francuskich branderów w bitwie o Quebec w 1759

W wyniku śmierci Karola II w 1700, dziedzicem Hiszpanii i jej imperium kolonialnego został Filip d’Anjou, wnuk króla Francji Ludwika XIV. Przybliżyło to perspektywę zjednoczenia Francji i Hiszpanii oraz ich kolonii, co było nie do przyjęcia dla Anglii i pozostałych państw europejskich. Od 1701 Anglia, Portugalia, Holandia, Austria, Prusy i inne mniejsze państwa niemieckie walczyły przeciwko Francji i Hiszpanii w wojnie o sukcesję hiszpańską, trwającej do 1714. Zgodnie z pokojem w Utrechcie (1713) i pokojem w Rastatt (1714), Filip zrzekł się praw do tronu Francji dla siebie i swoich potomków, a Hiszpania utraciła swoje posiadłości w Europie. Wielka Brytania powiększyła swoje terytorium: od Francji uzyskała Nową Fundlandię i Akadię, a od Hiszpanii Gibraltar i Minorkę. Gibraltar, który do dnia dzisiejszego (2015) pozostaje brytyjskim terytorium zamorskim, stał się kluczową brytyjską bazą morską i pozwalał Wielkiej Brytanii na kontrolę Cieśniny Gibraltarskiej – jedynego morskiego połączenia Morza Śródziemnego z Atlantykiem. Minorka została zwrócona Hiszpanii na mocy pokoju w Amiens w 1802, wcześniej dwukrotnie przechodząc z rąk do rąk. Hiszpania przekazała także Wielkiej Brytanii prawo do dochodowego asiento (zezwolenia na sprzedaż niewolników do hiszpańskich kolonii w Ameryce).

Wojna siedmioletnia, która rozpoczęła się w 1756, była pierwszą wojną prowadzoną na skalę światową. Walki toczyły się w Europie, Indiach, Ameryce Północnej, na Karaibach, Filipinach i u wybrzeży Afryki. Podpisanie pokoju paryskiego w 1763 miało istotne konsekwencje dla przyszłości imperium brytyjskiego. W Ameryce Północnej Francja straciła praktycznie wszystkie swoje kolonie, uznając prawa Wielkiej Brytanii do Ziemi Ruperta i przekazując jej Nową Francję (pozostawiając przy tym znaczną liczbę francuskojęzycznej ludności pod panowaniem brytyjskim) i Luizjanę Hiszpanii. Hiszpania przekazała Wielkiej Brytanii Florydę. W Indiach pod władaniem Francji pozostały jedynie nieliczne enklawy, pod warunkiem utrzymywania ograniczonych sił wojskowych i zobowiązaniem wspierania państw indyjskich zależnych od Brytyjczyków, co kończyło francuskie nadzieje na opanowanie Indii. Po zwycięstwie w wojnie siedmioletniej Wielka Brytania stała się największą światową potęgą morską, co w połączeniu z zasadą równowagi sił w stosunkach europejskich zapewniło jej hegemonię w świecie.