Imperium brytyjskie – imperium kolonialne obejmujące dominia, kolonie, protektoraty, terytoria mandatowe i inne terytoria zależne należące do Wielkiej Brytanii lub przez nią zarządzane. Rozwinęło się z kolonii i placówek handlowych zakładanych przez Anglię pomiędzy końcem XVI a początkiem XVIII wieku. U szczytu swojej potęgi było największym imperium w historii świata i przez ponad stulecie było jedynym supermocarstwem. W 1925 roku imperium brytyjskie zamieszkiwało około 478 milionów ludzi, co stanowiło jedną czwartą ówczesnej ludności świata. Liczyło około 35,8 mln km² powierzchni, tj. prawie jedną czwartą powierzchni lądowej Ziemi. W rezultacie jego dziedzictwo polityczne, prawne i kulturowe, podobnie jak język angielski, rozprzestrzeniło się w wielu częściach świata. U szczytu swojej potęgi było często określane jako „imperium, nad którym nigdy nie zachodzi słońce”, gdyż dzięki jego rozległości zawsze istniało takie terytorium do niego należące, gdzie trwał dzień.

W XV i XVI wieku w epoce wielkich odkryć geograficznych, Portugalia i Hiszpania przodowały w odkrywaniu nowych ziem i w rezultacie utworzyły ogromne imperia kolonialne. O ile do pierwszej połowy XVII wieku głównym przeciwnikiem Anglii na morzach i oceanach była Hiszpania, to po upadku hiszpańskiej dominacji w połowie XVII wieku, na czoło wysunęły się Holandia – największa potęga morska, która zaczęła zakładać własne kolonie i sieci handlowe w Ameryce i Azji – oraz Francja – największa potęga europejska, również rozwijająca stopniowo ekspansję kolonialną. W wyniku kolejnych wojen prowadzonych tym razem z tymi potęgami w XVII i XVIII wieku, Anglia (a następnie Wielka Brytania zawiązana w 1707 roku w wyniku unii między Anglią i Szkocją) stała się dominującą potęgą kolonialną w Ameryce Północnej i Indiach.

Uzyskanie niepodległości przez trzynaście kolonii w Ameryce Północnej w 1783 roku, w wyniku rewolucji amerykańskiej, spowodowało, że Wielka Brytania utraciła jedne ze swoich najstarszych i najludniejszych kolonii. Uwaga Brytyjczyków zwróciła się wówczas w kierunku Azji, Afryki i Pacyfiku. Po pokonaniu Francji w wojnach napoleońskich zakończonych w 1815 roku, Wielka Brytania na niemal stulecie stała się supermocarstwem i zdobywała nowe posiadłości na całym świecie. Jedyny rywal Wielkiej Brytanii – Rosja – został pokonany w wojnie krymskiej z lat 1853-1856 i rozpoczął się szczytowy okres potęgi brytyjskiej. Jednocześnie kolonie zamieszkane w większości przez białych mieszkańców uzyskały znaczny zakres autonomii, a niektóre z nich uzyskały status dominium.

Pod koniec XIX wieku Niemcy i Stany Zjednoczone zaczęły zagrażać dominacji gospodarczej Wielkiej Brytanii. Narastające współzawodnictwo polityczne i gospodarcze między Wielką Brytanią a Niemcami było jedną z głównych przyczyn wybuchu I wojny światowej, w czasie której Wielka Brytania w znacznym stopniu opierała się na zasobach swojego imperium. Wojna spowodowała ogromne straty ludnościowe oraz finansowe i chociaż wkrótce po jej zakończeniu imperium osiągnęło swój największy zasięg terytorialny, straciło pozycję dominującej potęgi gospodarczej i militarnej. Podczas II wojny światowej Japonia okupowała brytyjskie kolonie w Azji Południowo-Wschodniej. Pomimo ostatecznego zwycięstwa Wielkiej Brytanii i jej sojuszników, nadszarpnęło to jej prestiż i przyspieszyło upadek imperium. Indie Brytyjskie, najcenniejsza i najludniejsza posiadłość brytyjska, uzyskały niepodległość dwa lata po zakończeniu wojny.

Po zakończeniu II wojny światowej, w ramach procesu dekolonizacji, Wielka Brytania przyznała niepodległość większości terytoriów wchodzących w skład imperium brytyjskiego. Proces zakończył się wraz z przekazaniem Hongkongu Chinom w 1997 roku. Pozostałością po dawnym imperium są znajdujące się pod zwierzchnictwem Wielkiej Brytanii brytyjskie terytoria zamorskie. Po uzyskaniu niepodległości wiele byłych kolonii brytyjskich stało się państwami-członkami Wspólnoty Narodów. Głową państwa w 16 z nich (w tym w Wielkiej Brytanii) jest monarcha brytyjski – królowa Elżbieta II. Państwa te określane są mianem commonwealth realms.

Początki (1497–1583)[]

Replika statku „The Matthew” (Mateusz), na którym John Cabot dotarł do Nowego Świata

Początki imperium brytyjskiego sięgają czasów, gdy Anglia i Szkocja były oddzielnymi królestwami. W 1496 król Anglii Henryk VII Tudor, zachęcony sukcesami Hiszpanii i Portugalii, powierzył Johnowi Cabotowi poprowadzenie wyprawy mającej odkryć drogę do Azji przez północny Atlantyk. John Cabot wypłynął w 1497, pięć lat po odkryciu Ameryki przez Krzysztofa Kolumba i chociaż wylądował na wybrzeżu Nowej Fundlandii (błędnie wierząc, podobnie jak Kolumb, że dotarł do Azji), nie podjęto próby założenia kolonii. W następnym roku Cabot poprowadził kolejną wyprawę do Ameryki. Nie ma informacji co do jej dalszych losów.

Pierwsze próby założenia angielskich kolonii w Ameryce zostały podjęte pod koniec XVI wieku, za panowania królowej Elżbiety I. Ekspansja zamorska Anglii naruszała interesy dominujących Hiszpanii i Portugalii. Dodatkowo stosunki między Anglią a katolicką Hiszpanią zaostrzyło ustanowienie Kościoła anglikańskiego. W 1562 John Hawkins i Francis Drake otrzymali listy kaperskie, zezwalające na handel niewolnikami oraz atakowanie hiszpańskich i portugalskich statków u wybrzeży Afryki Zachodniej w celu złamania ich monopolu na handel z koloniami w Ameryce. Monopol handlowy nie został złamany, a w 1585, z chwilą wybuchu wojny angielsko-hiszpańskiej, Elżbieta I zezwoliła na atakowanie hiszpańskich posiadłości w Ameryce i załadowanych skarbami statków wracających z Ameryki. W tym samym czasie, wpływowi pisarze Richard Hakluyt i John Dee (który jako pierwszy użył terminu „imperium brytyjskie”) zaczęli przekonywać o konieczności powstania angielskiego imperium kolonialnego. Hiszpania posiadała wówczas kolonie w Ameryce, Portugalia forty i placówki handlowe od wybrzeży Brazylii i Afryki po Chiny, Francja natomiast zaczęła kolonizować dorzecze Rzeki Świętego Wawrzyńca w Kanadzie (obszar późniejszej Nowej Francji).

Plantacje Irlandii[]

Anglia pozostawała w ogonie państw podejmujących ekspansję kolonialną. W XVI wieku była jednak dodatkowo zaangażowana w osadnictwo w Irlandii, opierając się na precedensach z czasów normańskiej inwazji na Irlandię w 1169. Wielu ludzi zaangażowanych w zakładanie plantacji w Irlandii (z których największą była plantacja Ulsteru), odegrało również ważną rolę w początkowej fazie kolonizacji Ameryki. Należeli do nich m.in.: Humphrey Gilbert, Walter Raleigh, Francis Drake, John Hawkins, Richard Grenville oraz Ralph Lane.