Iloczas

Iloczas – zjawisko prozodyjne, charakteryzujące się różnicowaniem długości trwania sylab lub głosek. W niektórych językach iloczas różnicuje znaczenie wyrazów. W metryce antycznej iloczas był podstawą organizacji metrum wierszowego.

W języku polskim iloczas zanikł w początkach XVI wieku (zob. zanik iloczasu). Zachował się natomiast w języku czeskim. We współczesnym języku polskim zastosowanie wydłużenia czasu artykulacji głoski budować może ekspresję wypowiedzi (coooo?, ratuuunku!), nie jest znaczącym elementem systemu językowego.

Makron (gr. μακρόv / makrón, dosłownie: długi) – znak diakrytyczny umieszczany nad lub pod samogłoską, początkowo używany do zaznaczania długiej sylaby w metrum greckim lub łacińskim. Dzisiaj używany jest także do zaznaczenia, że dana samogłoska jest długa (jego przeciwieństwem jest brevis ˘, używany początkowo do oznaczenia krótkiej sylaby, a dziś także krótkiej samogłoski).Alfabet łaciński, łacinka, alfabet rzymski – alfabet, system znaków służących do zapisu większości języków europejskich oraz wielu innych. Jest najbardziej rozpowszechnionym alfabetem na świecie – posługuje się nim ok. 35% ludzkości. Wywodzi się z systemu służącego do zapisu łaciny.

W międzynarodowym alfabecie fonetycznym samogłoski długie są oznaczane symbolem ◌ː umieszczonym po samogłosce, np. [e ː], [y ː]. Do określenia głoski półdługiej stosuje się znak ◌ˑ.

W łacinie[ | edytuj kod]

Iloczas samogłosek[ | edytuj kod]

W łacinie obowiązuje iloczas, po łacinie quantitas.

Samogłoski łacińskie różnią się, podobnie jak w języku polskim, barwą oraz, odmiennie niż w języku polskim, długością. Istnieje pięć samogłosek długich, pięć samogłosek krótkich oraz sześć dwugłosek, stanowiących dla metryki samogłoski długie.

Prozodia (gr. προσωδία „pieśń z akompaniamentem”) – brzmieniowe właściwości mowy nakładające się na głoskowy, sylabiczny i wyrazowy ciąg wypowiedzi. Należą do nich akcent, intonacja i iloczas. Niekiedy w poezji pojęcie prozodii jest używane jako synonim metrum. Język szwedzki (szw. svenska språket, svenska) – język północnogermański wschodni (wschodnioskandynawski), używany głównie w Szwecji i częściach Finlandii, przez ok. 9 mln ludzi. W Finlandii język szwedzki jest, obok fińskiego, językiem urzędowym, z uwagi na 5% szwedzkojęzycznych obywateli Finlandii zamieszkałych głównie na wybrzeżach tego kraju. Szwedzki jest dość dobrze zrozumiały dla Norwegów i w mniejszym stopniu także dla Duńczyków. Język standardowy w Szwecji, tzw. rikssvenska (szwedzki państwowy) oparty jest na dialektach regionu sztokholmskiego.

Alfabet łaciński pozwala jedynie na odróżnienie samogłosek pod względem barwy, ale nie długości. Z tego względu do celów naukowych i dydaktycznych stosuje się następujący zapis:

samogłoskę długą oznacza się poziomą kreską nad literą (makronem), np. „ā” to „a długie”;

samogłoskę krótką oznacza się przez umieszczenie nad literą łuczku o wygiętych w górę końcach (brevis), np. „ă” oznacza „a krótkie”;

Podział samogłosek:

samogłoski długie (łac. vocales productae): ā, ē, ī, ō, ū

samogłoski krótkie (łac. vocales correptae): ă, ĕ, ĭ, ŏ, ŭ

Długości samogłosek mają wartość dystynktywną dla znaczenia wyrazów. Np.:

Język japoński (jap. 日本語 nihongo lub nippongo) – język używany przez ok. 130 mln mieszkańców Japonii oraz japońskich emigrantów na wszystkich kontynentach.Stopa (od łac. pes) to najmniejsza jednostka miary wierszowej. W antycznej wersyfikacji iloczasowej (w literaturze greckiej i łacińskiej) stopami były powtarzające się układy sylab długich i krótkich. W nowożytnej wersyfikacji - dla potrzeb literatury tworzonej w językach pozbawionych zjawiska iloczasu - pojęcie stopy zmodyfikowano, określając nim powtarzające się układy sylab akcentowanych i nieakcentowanych.

Trzeba zaznaczyć, że dla epoki klasycznej np. ā różni się od ă tylko długością, ma natomiast taką samą barwę. Tak samo jest w wypadku innych par samogłosek długa/krótka. Tak zwane pochylenie samogłosek długich charakterystyczne jest dla schyłkowej starożytności oraz średniowiecza i wiąże się ze zjawiskiem zaniku iloczasu.

Język grecki klasyczny, greka klasyczna – stadium rozwojowe języka greckiego, używanego w okresie klasycznym (500 r. p.n.e. - 350 r. p.n.e.) starożytnej Grecji. Był to jeden z ważniejszych języków starożytności, rozpowszechniony na znacznych obszarach Półwyspu Bałkańskiego i Azji Mniejszej oraz na Cyprze. Dzisiaj ten język można studiować na filologii klasycznej. Był to język bogatej literatury, w okresie klasycznym działali Tukidydes, Arystofanes, Platon, mówcy ateńscy.Przydech (aspiracja) – zjawisko fonetyczne polegające na energicznym rozwarciu wcześniej zwartych narządów mowy, co daje słaby dźwięk h towarzyszący artykulacji danej spółgłoski zwartej.

Iloczas sylab[ | edytuj kod]

W zależności od iloczasu tworzącej sylabę samogłoski oraz paru innych warunków odróżniamy w łacinie sylaby długie (łac. syllabae longae) oraz sylaby krótkie (łac. syllabae breves). Iloczas sylab - a nie samogłosek - jest podstawą istnienia łacińskiej metryki iloczasowej.

Sylaba (stgr. συλλαβή syllabḗ) (zgłoska) – element struktury fonologicznej aktu komunikacyjnego, który pomimo pozornej oczywistości wciąż nie ma ustalonej jednoznacznej definicji. Prób zdefiniowania podejmowało się wielu badaczy.Język czeczeński (czecz. нохчийн мотт, Noxçiyn mott) – język Czeczenów, zamieszkujących głównie autonomiczną republikę Czeczenii, wchodzącą w skład Federacji Rosyjskiej. Należy do języków nachskich (nachijskich), tworzących podgrupę wśród języków nachsko-dagestańskich (północno-wschodnich) ramach hipotetycznej wielkiej rodziny języków dene-kaukaskich. Jest to język ergatywny.

Rozróżnia się następujące rodzaje sylab:

sylaba długa z natury (łac. syllaba natura longa albo syllaba naturaliter longa): jest to sylaba zawierająca samogłoskę długą lub dyftong.

sylaba długa z pozycji (łac. syllaba positione longa): jest to sylaba zawierająca samogłoskę krótką, po której następuje tzw. pozycja, czyli grupa spółgłoskowa.

sylaba krótka (łac. syllaba brevis): jest to każda inna sylaba.

Za grupę spółgłoskową uważa się także zbitki oznaczone pojedynczymi literami X /KS/ oraz Z /DZ/, natomiast nie są nimi dwuznaki opisujące spółgłoski przydechowe CH, PH, TH oraz wargowo-miękkopodniebienną QU.

Sanskryt (dewanagari: संस्कृतम् saṃskṛtam; sa.msk.rtaa bhaa.saa, od sa.m+k.r: zestawiać, składać; bhaa.saa: język; język uporządkowany, w przeciwieństwie do języków naturalnych prakrytów, tzn. ludowych o nieuporządkowanej gramatyce) – język literacki starożytnych, średniowiecznych i wczesnonowożytnych Indii. Należy do indoaryjskiej gałęzi indoirańskiej grupy rodziny języków indoeuropejskich. Pomimo powszechnego w Europie przekonania, iż jest językiem martwym, jak łacina, zasadniczo nim nie jest, gdyż nie tylko jest jeszcze stale używany w ceremoniach religijnych hinduizmu, ale także istnieją niewielkie grupy osób deklarujące go jako ich jedyny język ojczysty (według spisów ludności z 1999 roku – ok. 3000 osób na 900 mln ludności Indii). Czynione są też próby rewitalizacji tego języka poprzez tworzenie sanskryckich neologizmów na określenie współczesnych terminów, np. technicznych (np. telewizja, sanskr. duuradarshana). Jest też uznawany od 1949 roku za jeden z 13 konstytucyjnych języków Republiki Indii (obecnie 23 – 2008 r.). Dlatego właściwsze jest określenie go jako język wegetujący niż jako martwy.Język niderlandzki (nid. Nederlandse taal, Nederlands, niekiedy również określany jako język holenderski, język flamandzki) – język indoeuropejski z grupy języków germańskich zaliczany do języków dolnoniemieckich. Językiem niderlandzkim posługuje się ok. 27 milionów ludzi. Dla 23 milionów jest językiem ojczystym (pierwszym) lub językiem kultury i literatury, a dla kolejnych 4 milionów drugim językiem. Większość użytkowników tego języka mieszka na zachodzie Europy. Niderlandzki jest oficjalnym językiem urzędowym w Holandii i Belgii (Flandria), a poza Europą w Surinamie i dawnych Antylach Holenderskich, czyli Bonaire, Curaçao, Sabie, Sint Eustatius, Sint Maarten i Arubie. Niderlandzki jest blisko spokrewniony z językiem niemieckim i wykazuje podobieństwo do angielskiego i duńskiego. Języki o mniejszym zasięgu, które są blisko spokrewnione z niderlandzkim to afrikaans (do 1925 uważany za lokalną odmianę niderlandzkiego) i fryzyjski (w mniejszym stopniu, gdyż nie należy do języków dolnofrankońskich).

Dla iloczasu grupą spółgłoskową nie jest też w zasadzie połączenie tzw. muta cum liquida, czyli połączenie spółgłoski zwartej (łac. muta, czyli b, p, d, t, g, c, f) z następującą płynną (łac. liquida, czyli l, r). Następująca przed grupą muta cum liquida sylaba krótka może być uznana za długą, ale nie musi.

Dyftong, dwugłoska (stgr. δίφθογγος diphthongos – "dwubrzmiący") – pojedyncza samogłoska (na ogół długa) o zmiennym przebiegu artykulacji, co sprawia, że ucho ludzkie słyszy dwa dźwięki, mimo że są one zespolone niejako w jeden i mają właściwości pojedynczej samogłoski.Brewis (znak krótkości; od łac. brevis: „krótki”) – znak diakrytyczny stosowany w alfabecie rumuńskim, tureckim, wietnamskim i innych. W cyrylicy występuje w rosyjskim z Й, й oraz białoruskim Ў. W transkrypcji fonetycznej służy zwykle do oznaczania samogłosek słabych, tzw. krótkich (np. w łacinie).

Np.

nom. păter, gen. pătris albo pātris (tr to muta cum liquida)

nom. ăger, gen. ăgri albo āgri (gr to muta cum liquida)

Podobnie do spółgłosek płynnych mogą w takich kombinacjach działać też spółgłoski nosowe, czyli m i n. Połączenie zwartej bezdźwięcznej (p, t, c) z nosową działa tak samo, jak normalne połączenie muta cum liquida, czyli powoduje wzdłużenie sylaby lub nie. Natomiast połączenie zwartej dźwięcznej (b, d, g) z nosową zawsze powoduje wzdłużenie. Ta zasada nie jest dla łaciny naturalna, została przeniesiona z greki i obowiązuje we - wzorowanej na greckiej - łacińskiej metryce iloczasowej. Poza tym połączenie zwartej z nosową jest w łacinie (w przeciwieństwie do greki) bardzo rzadko spotykane, jedyną częściej występująca grupą tego typu jest gn.

Język polski (polszczyzna) – język naturalny należący do grupy zachodniosłowiańskich (do których należą również czeski, słowacki, kaszubski, dolnołużycki, górnołużycki i wymarły połabski), stanowiących część rodziny indoeuropejskiej.Język łotewski (łot. latviešu valoda) – język z grupy języków bałtyckich, którym posługuje się w sumie ok. 2 mln osób, głównie na Łotwie.

Trzeba podkreślić, że zamknięcie sylaby grupą spółgłoskową nie powoduje fonetycznego wzdłużenia tworzącej tę sylabę samogłoski (jakkolwiek może powstać takie wrażenie z powodu stosowania podobnych oznaczeń dla sylab długich i samogłosek długich).

W innych językach[ | edytuj kod]

Iloczas występuje między innymi w:

Język arabski należy do rodziny języków semickich, w której zaliczany jest do grupy języków południowo-zachodnich według klasycznego podziału, bądź grupy języków zachodnich, centralnych według podziału Hetzrona i Voigta. Zapisywany jest alfabetycznym pismem arabskim, typu abdżad, od strony prawej do lewej.Język akadyjski, dawniej też: chaldejski (akad. lišānum akkadītum, Kod ISO 639: akk) – język z grupy semickiej, używany w Mezopotamii od połowy III tysiąclecia p.n.e. do początków I tysiąclecia n.e. Nazwa języka pochodzi od miasta Akad w środkowej Mezopotamii, stolicy imperium akadyjskiego, założonego około 2350 roku p.n.e. przez Sargona.

języku estońskim – trzy stopnie długości (przykład: sada [sata] „sto” – saada [saˑta] „wyślij” – saada [saːta] „dostać”)

Znane z łaciny zasady odróżniania długich i krótkich sylab obowiązują również w języku arabskim, choć w języku tym nie obowiązuje zasada muta cum liquida, nie istnieją bowiem typowe dla języków europejskich nagłosowe zbitki spółgłosek.

Głoska – najmniejszy element dźwiękowej formy wypowiedzi, charakteryzujący się stałym zespołem fonetycznych cech artykulacyjnych i akustycznych. Każda głoska jest fizyczną realizacją jakiegoś fonemu, który może mieć ponad jedną realizację.Zanik iloczasu – proces fonetyczny prowadzący do zaniku długości samogłosek jako cechy fonologicznej relewantnej. Proces ten zaszedł między innymi w łacinie i w języku polskim.

Przypisy[ | edytuj kod]

Głowiński M., Kostkiewiczowa T., Okopień-Sławińska A., Sławiński J., Podręczny słownik terminów literackich, Warszawa, 1996, s. 92. ISBN 83-85254-34-X.

[1] Głowiński M., Kostkiewiczowa T., Okopień-Sławińska A., Sławiński J., Podręczny słownik terminów literackich, Warszawa, 1996, s. 92. ISBN 83-85254-34-X.