Iliada (gr. Ἰλιάς Iliás) – obok Odysei drugi z eposów, których autorstwo tradycja przypisuje Homerowi. Oba utwory datuje się na VIII lub VII wiek p.n.e. – stanowią więc one najstarsze zabytki literatury greckiej i europejskiej w ogóle. Oba poematy są eposami heroicznymi. Powstały prawdopodobnie w Jonii na wybrzeżu Azji Mniejszej – świadczy o tym przede wszystkim ich język, który można scharakteryzować jako archaiczny dialekt joński z elementami dialektu eolskiego. Metrum stanowi heksametr daktyliczny. Tematem utworu jest gniew Achillesa i związane z nim epizody wojny trojańskiej. Tytuł utworu pochodzi od wyrażenia he Ilias poiesis – pieśń o Ilionie (Troi).

Pierwsze wersy Iliady

Autorstwo i czas powstania[ | edytuj kod]

Homer, rzymska kopia rzeźby greckiej

 Osobny artykuł: Homer.

Datowanie utworów jest sporne. Panuje szeroka zgoda, że Iliada jest starsza niż Odyseja. Oba utwory muszą być starsze od dzieł Hezjoda, Prace i dni i Teogonia wykazują bowiem wiele śladów znajomości epiki homerowej. Odyseja wydaje się zaś młodsza od Iliady, ponieważ jej autor systematycznie pomija zawarte już w Iliadzie zdarzenia, rozwijając przy tym stale wiele zawartych w niej wątków; co więcej, oba utwory w wielu aspektach dopełniają się. Większość badaczy uważa, że oba utwory powstały w VIII wieku p.n.e., ewentualnie w VII wieku p.n.e., niektórzy przesuwają jednak czas powstania Iliady na IX wiek p.n.e. Sama treść poematów każe umieszczać je na początku okresu archaicznego: świat przedstawiony w poematach, mimo że wydaje się nieraz celowo archaizowany przez autora, przenoszony do czasów legendarnych bohaterów czasów mykeńskich, wykazuje jednak zgodność ze świadectwami archeologicznymi i wszelkimi rekonstrukcjami historycznymi kultury materialnej i duchowej Greków VIII i VII w. p.n.e. Charakterystyczne są choćby podobieństwa między opisami życia codziennego w eposach homerowych a scenami rodzajowymi przedstawianymi przez greckie malarstwo wazowe w stylu geometrycznym. Na obecny kształt poematu wpłynęła redakcja z VI wieku p.n.e., dokonana z polecenia tyrana Pizystrata. Redakcja ta była zarazem pierwszym spisaniem Iliady, która w pierwotnej postaci należy do literatury oralnej. Samo istnienie redakcji Iliady za Pizystrata jest jednak podważane, gdyż milczą o nim najstarsze źródła greckie, np. Herodot – w tym stanie rzeczy odpowiedź na pytanie, kiedy Iliada została spisana, nie jest możliwa.

Homer, któremu tradycja przypisuje autorstwo Iliady i Odysei, jest postacią otoczoną legendami. Już Grecy okresu klasycznego i hellenistycznego nie mieli o nim pewnych wiadomości – istniało wiele poglądów, co do miejsca jego narodzin i życia, przy czym najczęściej wymieniano – zgodnie ze sławnym dystychem Antypatra z Sydonu – Itakę, Smyrnę, Pylos, Argos, Kolofon, Ateny i Chios. Miejsc tych Grecy doszukiwali się prawdopodobnie na podstawie tego, że w wielu z tych miejscowości działały szkoły lub jakiegoś rodzaju zrzeszenia rapsodów, nazywających się „homerydami”, potomkami Homera; przemierzali oni Grecję recytując jego poematy. Najczęściej jako miejsce urodzenia Homera wymienia się miasta jońskie, zwłaszcza Chios i Smyrnę. Na jońskość Homera wskazuje fakt, że eposy homeryckie pisane są rodzajem dialektu jońskiego oraz to, że Jonia w okresie archaicznym znacznie wyprzedzała pod względem rozwoju gospodarczego i kulturowego pozostałe regiony Grecji.

Niezależnie od historyczności samego Homera, przypisywane mu utwory są dziełem aojdów, wędrownych śpiewaków w rodzaju takich bohaterów homerowych jak Femios czy Demodokos. Imię Homera może być imieniem znaczącym (jak zazwyczaj imiona greckie, nie może to więc być silny argument przeciw jego historyczności) – utworzonym od przyrostka hom („razem”) i czasownika aro, ararisko; w całości oznacza więc ono składacza wierszy.

Od XVIII wieku samo istnienie Homera podawano w wątpliwość. Sami starożytni początkowo przypisywali mu autorstwo bardzo wielu innych niż Iliada i Odyseja eposów (tzw. eposów cyklicznych, np. Tebaidy), poematów heroikomicznych (Batrachomyomachia, Margites) i Hymnów homeryckich. O wspólnym autorze Iliady i Odysei świadczy przede wszystkim jednolicie wysoki poziom artystyczny utworów (zwłaszcza w porównaniu z zachowanymi tylko we fragmentach, ale powszechnie uważanymi za dalekie od doskonałości Odysei i Iliady eposami cyklicznymi), jednolitość językowa i wersyfikacyjna obu dzieł, jednolitość przedstawionej kultury. Różnice treściowe między epopejami świadczące o różności autorów dotyczą przede wszystkim ujęcia znaczenia snów i wróżbiarstwa oraz stosunku do bogów, zwłaszcza Zeusa i Przeznaczenia. Bardzo odmienny jest też nastrój poematów: nie można jednak uważać tego za argument przeciw jedności autorstwa Iliady i Odysei, różnice te spowodowane są bowiem przede wszystkim odmiennością ich tematyki. W starożytności istniał pogląd, że różnica nastroju poematów pochodzi stąd, że Iliadę Homer stworzył w młodości, Odyseję na starość.

Od czasów Herodota zaczęło utrwalać się przekonanie, że Homer jest autorem jedynie Iliady i Odysei. Filolodzy aleksandryjscy napisali wiele studiów o Homerze – powstał wśród nich pogląd, że Iliadę i Odyseję napisały dwie różne osoby. Głoszących ten pogląd nazywano chorizontes – rozdzielającymi. Opierano się przy tym na wykazywaniu różnych niespójności w dziele Homera – jako jego surowy krytyk zasłynął już wcześniej Zoilos.

Jako jeden z pierwszych, w czasach nowożytnych, kwestię Homera podjął Giambattista Vico. Nowy okres w badaniach nad Homerem otworzyła praca Conjectures académiques François Hédelina (1664, wyd. bezimiennie dopiero w 1715). Już dla Vica kluczowe znaczenie miał związek Homera z literaturą ludową: jego „odkrycie prawdziwego Homera” oznacza doszukiwanie się rzeczywistych źródeł dzieła literackiego nie w konkretnej osobie, ale w całej rzeczywistości historycznej danej epoki; Iliada jest więc tu przede wszystkim zbiorowym dziełem Greków, owocem określonego etapu ich historii. Vico był jednak autorem słabo znanym w swoich czasach, wiarą w historyczność Homera zachwiała przede wszystkim preromantyczna recepcja literatury ludowej w oświeceniowej Anglii. Już w 1723 ukazał się tam zbiór ballad staroangielskich, w których wydawca wyraża pogląd, że podobnego rodzaju utwory układał wędrowny śpiewak Homer, a dopiero później złączono je w obie epopeje. Podobnego rodzaju uwagi zawiera bardziej znany zbiór ballad Thomasa Percy’ego Reliques of ancient English poetry (1765): Percy żałuje, że nie znalazł się angielski Homer, który z rozproszonych ballad stworzyłby wielkie dzieło epickie. Przełomem w kulturze oświeceniowej Anglii były Pieśni Osjana Jamesa Macphersona (1765) – ukazały się one jako rzekomy przekład pieśni celtyckich (dopiero później wykazano, że są one z całą pewnością nieautentyczne). Osjan stał się postacią powszechnie znaną w Anglii i całej preromantycznej Europie, a na jego podobieństwo zaczęto wyobrażać sobie Homera. Przedstawiano go sobie odtąd jako poetę pierwotnego, naturalnego, ludowego. Uczynił tak John Brown w dziele History of the rise and progress of poetry (1764), dochodząc do takich wniosków przez zastosowanie metody porównawczej: zestawiając Homera z dziełami poezji ludowej wielu kultur, w tym nawet irokeskiej. Robert Wood w Essay on the oryginal genius of Homer (1769) na podstawie analizy rzekomej działalności Osjana, który miał nie znać pisma, wywodził, że tak jak pieśni Osjana przez całe wieki pieśni Homera przekazywano ustnie, a zebrali i spisali je dopiero Solon i Pizystrat, tak jak Macpherson spisał pieśni celtyckie.

Friedrich August Wolf w dziele Prologomena ad Homerum wykazywał, że epopeje homerowe są tworem wielu poetów, zlepkiem przekazywanych ustnie pieśni, z których niektóre ułożono w artystycznej formie dzięki redakcji za Pizystrata w Iliadę i Odyseję.

Samo powstanie „kwestii homeryckiej” czy też „sporu o Homera” miało źródło w oświeceniowej niechęci do autorytetu i w jego ogólnym dążeniu do gruntownej rewizji dawnych twierdzeń, na dobre wybuchł on jednak dopiero w XIX wieku, kiedy stał się jednym z podstawowych zagadnień filologii klasycznej. Powstały wtedy dziesiątki teorii o pochodzeniu eposów homerowych, często deprecjonujących ich wartość artystyczną, postrzegających je jako prymitywne, przypadkowe zbitki archaicznych pieśni. Do najbardziej znanych należą Erweiterungstheorie (teoria rozszerzania) Gottfrieda Hermanna i Liedertheorie Karla Lachmanna. Według Lachmanna Iliada powstała z połączenia krótkich pieśni ludowych tworzonych ustnie, co ma tłumaczyć istniejące w niej sprzeczności wewnętrzne. Według Hermanna poematy Homera uzyskały obecną postać na skutek długotrwałego dodawania do dawniejszej krótkiej pieśni nowych epizodów.

Współczesna nauka stoi na stanowisku, że „kwestii homeryckiej” nie da się rozstrzygnąć ostatecznie ze względu na brak wystarczającej ilości źródeł. Jest jednak pewne, że – inaczej niż to głosili badacze XIX-wieczni – oba utwory posiadają wyjątkowo spójną i nawet symetryczną konstrukcję. Uczonych, którzy przypisują obu poematom homeryckim jedność, nazywa się unitarystami; tych, którzy im odmawiają jedności i widzą w nich kompilacje, pluralistami – unitaryści stanowią obecnie znaczną większość. Różnice nastroju między Iliadą a Odyseją oraz szeroka zgoda, że Iliada jest utworem starszym, od czasów Pseudo-Longinosa dały pole przypuszczeniom, że Iliada stanowi młodzieńcze dzieło Homera, zaś Odyseja pochodzi z okresu jego starości. Robert Graves przypuszczał, że Iliadę napisał mężczyzna, Odyseję kobieta. Panuje także zgoda, że jej źródłami muszą być ludowe podania i pieśni, przekazywane przez pieśniarzy (aojdów) i recytowane przez rapsodów. Mimo że poematy homeryckie są pierwszymi zachowanymi greckimi tekstami literackimi, nie wydaje się, by rzeczywiście były najstarszymi – uczeni są zgodni, że ze względu na ich artystyczną kunsztowność musiały je poprzedzać długie lata rozwoju literatury niepisanej. Także sami Grecy nie widzieli w Homerze pierwszego poety – w mitach przechowały się informacje o poetach wcześniejszych, z których najbardziej znanym jest Orfeusz. Nie zachowały się natomiast żadne teksty literackie kultury mykeńskiej – tabliczki zapisane po grecku pismem linearnym to niemal wyłącznie rachunki gospodarcze.

Iliada powstała jako tekst niepisany. Od dawna dziwiło, jak można tworzyć i zachowywać jedynie w pamięci tak długi utwór. Dlatego też duże uznanie zdobyły XX-wieczne badania nad literaturą oralną – według badań Milmana Parry’ego i Alfreda Lorda w wielu tradycjach literatury oralnej śpiewak przedstawiający utwór literacki nie ma w pamięci gotowej formy utworu, ale za każdym razem odtwarza go inaczej, korzystając z szeregu gotowych formuł. Tłumaczy to typowe cechy formalne Iliady i Odysei, zwłaszcza retardacje, rozbudowane porównania i stałe epitety – są one, obok fragmentów wyuczonych na pamięć „klockami”, z których śpiewak buduje epopeję w czasie śpiewania lub które dają mu czas na budowanie narracji w czasie występu. Zarazem badana przez Parry’ego i Lorda epika ludowa odznacza się znaczną niezmiennością wielu podstawowych elementów nawet w ciągu wielu pokoleń.

Tło historyczne[ | edytuj kod]

Jako najstarszy i zarazem bardzo obszerny grecki dokument pisany Iliada jest jednym z najważniejszych źródeł dla historii i okresu przedarchaicznego i wczesnego okresu archaicznego w dziejach starożytnej Grecji, a także okresów wcześniejszych. Zawarte w niej mity zawierają reminiscencje wydarzeń historycznych, a przedstawione przez nią szczegółowe opisy życia Achajów i Trojańczyków stanowią materiał do rekonstrukcji życia w Grecji homerowej i przedhomerowej.

Najstarsza cywilizacja Grecji, kultura egejska z centrum na Krecie, zachowała się w pamięci Greków tylko jako niejasne mity koncentrujące się wokół osoby króla Minosa. Ludy cywilizacji egejskiej nie posługiwały się językiem greckim. Około XVI wieku p.n.e. tereny późniejszej Grecji, a następnie sama Kreta, padły łupem pierwszych plemion greckich, z których największe znaczenie mieli Achajowie i Jonowie. Ludy te wykorzystując osiągnięcia cywilizacji egejskiej zbudowały nową, pierwszą grecką cywilizację – kulturę mykeńską. Także ona zachowała się w pamięci Greków niemal wyłącznie w mitach – w czasach cywilizacji mykeńskiej można umieścić wszystkie najważniejsze greckie mity bohaterskie, rozgrywa się w nich także akcja Iliady.

W odróżnieniu od w dużej mierze pokojowej cywilizacji minojskiej, cywilizacja mykeńska miała charakter militarny. Silna była w niej pozycja społeczna mężczyzny-wojownika. Typowe budowle są w pewnej mierze wzorowane na kreteńskich pałacach, w odróżnieniu od nich stanowią jednak potężne fortyfikacje. Wyprawy wojenne i łupieskie należały do głównych zajęć społeczeństwa mykeńskiego. Forma państwowa to liczne, drobne królestwa, z obecnymi przy tym silnie formami demokracji plemiennej. Do najważniejszych królestw należały Mykeny, Orchomenos i Tiryns – Ateny nie miały jeszcze większego znaczenia, a liczne o nich wzmianki w Iliadzie są prawdopodobnie wstawkami późniejszymi. Królami są najważniejsze postacie eposu: najpotężniejszy Agamemnon, jego brat Menelaos, władca Myrmidonów Achilles czy król niewielkiej Itaki Odyseusz. Do XIX wieku kulturę mykeńską uważano za późniejszy wymysł – ten stan rzeczy zmieniły przede wszystkim badania archeologiczne Heinricha Schliemanna, który głęboko wierzył w prawdziwość wiadomości przekazanych przez Homera. Choć wiele informacji o kulturze mykeńskiej zawartych w Iliadzie dzięki odkryciom archeologicznym okazało się prawdą, nie są jednak prawdą same przedstawione w niej wydarzenia. Odczytanie przez Michaela Ventrisa i Johna Chadwicka używanego przez Mykeńczyków pisma lineranego B nie pozwoliło przypisać historyczności bohaterom Iliady i ich czynom.

W czasach, w których można lokować akcję Iliady, kultura mykeńska chyli się już ku upadkowi. Świadczą o tym także mity, które o wiele większą potęgę niż bohaterom spod Troi przypisują wcześniejszym pokoleniom herosów: Heraklesowi, argonautom, Tezeuszowi. W samej Iliadzie znajduje to wyraz w wypowiedziach pamiętającego czasy Heraklesa Nestora. Upadek rzeczywistej Troi nastąpił w XII wieku p.n.e., co zgadza się z obliczoną na podstawie Iliady i innych mitów przez starożytnych filologów datą 1183/1184 p.n.e. Wkrótce jednak cywilizacja mykeńska upadła – wkrótce po upadku Troi, w XII/XI wieku p.n.e. Zniszczyło je przybyłe prawdopodobnie z Bałkanów inne plemię greckie – Dorowie. W odróżnieniu od używających brązu Achajów znali oni żelazo. Zajęli większość Peloponezu, Kretę i wiele wysp greckich. Jonowie, do których być może należał Homer, pozostali na kontynencie greckim jedynie w Attyce – większość emigrowała, tworząc kolonie w Azji Mniejszej, z których najważniejszą był Milet. Dawne plemiona achajskie przetrwały w rejonach oddalonych i zacofanych – w Arkadii i na Cyprze, a także w Beocji i Tesalii, gdzie jednak nie stanowiły warstw rządzących.

Iliada opowiada nie tylko o ludach greckich, ale także o niegreckich Trojańczykach, mieszkańcach warownej osady Troja w Troadzie położonej na północno-zachodnim krańcu Azji Mniejszej, wzdłuż cieśniny Dardanele. Troada jest też miejscem, gdzie toczy się akcja utworu i trwająca dziesięć lat wojna trojańska. Położenie Troi jest wyróżnione z punktu widzenia handlu i celów strategicznych, dlatego też Troada stawała się często ofiarą najazdów. Miasto opisywane w Iliadzie lokalizuje się jako eksplorowane po raz pierwszy przez Heinricha Schliemanna stanowisko archeologiczne na wzgórzu Hissarlik w widłach rzek Skamander i Simois. Odkryto tam kilka warstw osadniczych – nie ustalono, która z nich jest Troją homerową, najczęściej wskazywano na warstwę siódmą lub szóstą. O pochodzeniu mieszkańców Troi nie wiadomo nic pewnego – mity łączą ich z Dardanami, Teukrami i Frygami.

Po upadku kultury mykeńskiej rozpoczął się kilkuwiekowy okres nazwany „ciemnymi wiekami Grecji”. Pod koniec tego okresu powstały poematy homeryckie. W Iliadzie i Odysei mieszają się odziedziczone po dawnych pokoleniach informacje o czasach sprzed najazdu Dorów z przedstawieniem realiów czasów współczesnych ich twórcy. Szczególnie charakterystyczne są tutaj występujące w Iliadzie wzmianki o żelazie, które w czasie zdobywania Troi z pewnością nie było znane Achajom. Świat społeczny Iliady przejawia zarazem cechy kultury mykeńskiej i współczesnej Homerowi arystokracji jońskiej. Widoczne jest to w wyraźnym w Iliadzie silnym napięciu między królami a arystokracją, co jest świadectwem zachodzącego w czasach Homera zmierzchu monarchii. Także wiele scen rodzajowych to sceny z życia codziennego Greków VIII wieku p.n.e.