III Rzesza (niem. Drittes Reich) – nieoficjalna nazwa państwa niemieckiego pod rządami Adolfa Hitlera i NSDAP w latach 1933–1945. Oficjalnie państwo nosiło nazwę Rzesza Niemiecka (Deutsches Reich), od 1938 (po Anschlussie Austrii) używano także nazwy Rzesza Wielkoniemiecka (Großdeutsches Reich). W III Rzeszy partia nazistowska sprawowała totalitarną kontrolę nad niemal wszystkimi aspektami życia obywateli. Reżim nazistowski dobiegł końca po zwycięstwie wojsk alianckich nad III Rzeszą w maju 1945 roku, co zakończyło II wojnę światową w Europie.

Historia

W roku 1932 NSDAP odniosła sukces w wyborach parlamentarnych i stała się największą partią Reichstagu. W tym samym roku Hitler przegrał wprawdzie w drugiej turze wybory prezydenckie z Paulem von Hindenburgiem, jednak wkrótce, 30 stycznia 1933, mianowany został przez niego na kanclerza Niemiec. Po śmierci Hindenburga 2 sierpnia 1934 roku Hitler, zastraszając przeciwników politycznych i opozycję, doprowadził do uchwalenia przez Reichstag ustawy, która przekazała mu pełnię władzy. W wyniku ogólnokrajowego referendum, przeprowadzonego 19 sierpnia 1934 roku, Hitler nazwany został Führerem (wodzem) Niemiec. Cała władza scentralizowana została w osobie Hitlera, a jego słowa miały wyższość nad wszelkim prawem. Rząd nie był skoordynowanym, współpracującym organem władzy, lecz zbiorem różnych frakcji, walczących o władzę i uznanie Hitlera. Podczas wielkiego kryzysu nazistom udało się przywrócić stabilność ekonomiczną i położyć kres masowemu bezrobociu dzięki dużym wydatkom wojskowym i gospodarce mieszanej. Na szeroką skalę prowadzono prace publiczne, m.in. budowę Reichsautobahnen (autostrad). Ustabilizowanie gospodarcze państwa zwiększyło popularność reżimu.

Rasizm, szczególnie antysemityzm, był główną cechą reżimu niemieckiego. Lud germański (rasa nordycka) był uważany przez nazistów za najczystszą gałąź rasy aryjskiej, przez co traktowano go jako rasę panów. Miliony Żydów i innych narodowości uznanych przez państwo za niepożądane, zostało zamordowanych w czasie Holocaustu. Każdy sprzeciw wobec rządów Hitlera bezwzględnie tłumiono. Członków liberalnej, socjalistycznej i komunistycznej opozycji zabijano, więziono lub skazywano na wygnanie. Gnębiono także kościoły chrześcijańskie, a wielu ich przywódców więziono. Edukacja skupiała się na biologii rasowej, polityce demograficznej i wykształcaniu sprawności fizycznej koniecznej do późniejszej służby wojskowej. Ograniczano możliwości edukacji i kariery kobiet. Organizacją rekreacji i turystyki zajmowała się specjalna organizacja, Kraft durch Freude („siła przez radość”). W 1936 roku w III Rzeszy zorganizowano Letnie Igrzyska Olimpijskie. W III Rzeszy istniał urząd ministra propagandy, który sprawował Joseph Goebbels. Wykorzystywał on filmy, masowe wiece i hipnotyzujące oratorstwo Hitlera do kontrolowania opinii publicznej. Rząd sprawował kontrolę nad kulturą i sztuką, promowano określone formy artystyczne i zakazywano lub zniechęcano do rozwijania innych.

Na początku lat 30. III Rzesza zaczęła składać coraz bardziej agresywne żądania terytorialne, grożąc wojną w wypadku ich niespełnienia. W 1938 i 1939 roku Rzesza zajęła terytoria Austrii i Czechosłowacji. W sierpniu 1939 roku Hitler podpisał pakt z Józefem Stalinem, w wyniku postanowień którego we wrześniu tego samego roku zaatakowano Polskę, rozpoczynając w Europie drugą wojnę światową. Wspólnie z Włochami i mniejszymi państwami Osi, Niemcy podbiły znaczną część Europy i zagroziły Wielkiej Brytanii. Kontrolę nad podbitymi obszarami przejęły Reichskommissariaty, a w pozostałej w Polsce infrastrukturze powstała niemiecka administracja. Żydzi i inne narody postrzegane przez Niemców jako niepożądane zostały uwięzione, zamordowane w obozach koncentracyjnych i obozach zagłady lub rozstrzelane.

Po ataku Niemiec na ZSRR w 1941 roku, wojna powoli obróciła się przeciwko nazistom, którzy ponieśli poważne porażki wojskowe w 1943 roku. W kolejnym roku nasiliły się wielkoobszarowe bombardowania Niemiec, a siły państw Osi zostały odsunięte do południowo-wschodniej Europy. Po inwazji aliantów na Francję, Niemcy zostały podbite przez ZSRR od wschodu oraz przez inne państwa alianckie od zachodu i skapitulowały w przeciągu roku. Odmowa Hitlera przyznania się do poniesionej porażki doprowadziła do masowych zniszczeń niemieckiej infrastruktury i dodatkowych zgonów w ostatnich miesiącach wojny. Zwycięscy alianci zainicjowali w Niemczech politykę denazyfikacji, a wielu ocalałych po wojnie przywódców nazistowskich za zbrodnie wojenne postawiono pod sąd w procesach norymberskich.

Nazwa

Państwo Niemcy przyjmowało termin Rzesza w poprzednich wiekach swojego istnienia. Jako I Rzesza istniało Święte Cesarstwo Rzymskie (niem. Heiliges Römisches Reich) w latach 962-1806, zaś następnie jako II Rzesza istniało Cesarstwo Niemieckie (niem. Deutsches Kaiserreich) w latach 1871–1918. Po I wojnie światowej została powołana do życia Republika Weimarska (1918–1933). Niemieckie słowo „Reich” oznacza w zasadzie „imperium”, jest używane także w stosunku do innych dużych monarchii jak Cesarstwo Rzymskie czy Japonia. Pojęcie „Republika Weimarska” jest terminem historycznym, a nie urzędową nazwą państwa. Urzędowa nazwa niemieckiego państwa w latach 1919–1945 brzmiała „Deutsches Reich” (pol. „Rzesza Niemiecka”). Ustrój Niemiec w czasie dyktatury Hitlera oficjalnie nazywano „republiką o ustroju wodzowskim”, ponieważ parlament (Reichstag) formalnie istniał.

Formalnie państwo niemieckie przyjęło nazwę III Rzeszy 15 marca 1933 (proklamacja w Poczdamie), niemniej nazwy tej używa się często do określenia Niemiec od objęcia przez Adolfa Hitlera funkcji kanclerza (30 stycznia 1933 – tzw. Machtergreifung) do podpisania kapitulacji III Rzeszy (8 maja 1945). Po raz pierwszy nazwa ta pojawiła się w 1923 roku w książce Arthura Moellera van den Brucka pod takim samym tytułem. Wyrażała ona ideę obalenia republiki weimarskiej oraz wskrzeszenia zjednoczonej monarchii niemieckiej (I Rzeszą było Święte Cesarstwo Rzymskie, a II Rzeszą – Cesarstwo Niemieckie istniejące w latach 1871–1918). Później, obszar Niemiec i przyłączone tereny austriackie, od marca 1938 nazywano mianem Rzesza Wielkoniemiecka (Großdeutsches Reich) bądź Wielkie Niemcy. Termin III Rzesza, a także Tysiącletnia Rzesza był szeroko wykorzystywany przez propagandę narodowosocjalistyczną.