Widniejący na fladze Wenecji lew św. Marka był przez wieki symbolem niezależnej Republiki

Historia Republiki Weneckiej obejmuje ponad tysiąc lat istnienia (726-1797) mniej lub bardziej niezależnego państwa, którego centrum było bogate włoskie miasto handlowe – Wenecja. W tym czasie Republika Wenecka jako państwo wyrosła z peryferyjnego ośrodka położonego na krańcu Adriatyku w największą potęgę handlową i morską Europy. Ewolucja tego państwa mimo tak długiej historii i licznych zmian organizacyjnych przebiegała przez cały czas w ramach ustroju republikańskiego, co czyni je najdłużej istniejącą republiką w historii.

Wnętrze najważniejszej świątyni weneckiej – Bazyliki św. Marka zdradza silne więzy, jakie w przeszłości łączyły Wenecję z Bizancjum

Powstanie Wenecji i początki Republiki (VIII-X wiek)[]

Wenecja, jako miasto została założona w roku 452 przez uciekinierów z sąsiedniej Akwilei, którzy postanowili wśród bagien i wysp schronić się przed najazdami barbarzyńców, nękających upadające Cesarstwo Rzymskie. Położenie w bezpiecznym, ale również ważnym strategicznie miejscu dało Wenecjanom możliwość znacznej samodzielności. Mimo to Wenecja wraz z całą Italią znalazła się w V wieku pod panowaniem Ostrogotów, a za Justyniana I została włączona do restaurowanego pod egidą Bizancjum Cesarstwa Rzymskiego. Gdy po śmierci Justyniana (565) Bizancjum podupadło, Italię zaatakowali najpierw Longobardowie, a w VII wieku także Słowianie. Wenecja, jako jedno z nielicznych miast Italii stawiało opór najeźdźcom. Z tym okresem związane są legendy o powołaniu pierwszego doży (697), którego zadaniem było zorganizowanie obrony laguny, na której leżała Wenecja i otaczające ją miasta. Miał nim być Paoluccio Anafesto, którego do dziś uważa się za postać na w pół legendarną. Pierwszym historycznie potwierdzonym dożą (księciem) Wenecji był panujący w pierwszej połowie VIII wieku Orso Ipato i z nim nowsze badania historyczne wiążą powstanie Republiki Weneckiej, uznając datę 726 za początek jej historii. Miasto wciąż podlegało wówczas władzy Konstantynopola, jednak wpływy bizantyńskie sukcesywnie słabły. Na początku IX wieku miasto stało się widownią ostrej rywalizacji między Bizancjum a cesarstwem zachodnim, odrodzonym przez Franków pod wodzą Karola Wielkiego. Wenecja dostała się wówczas przejściowo pod władzę Imperium Karolińskiego, jednak ostatecznie w podpisanym między obydwoma cesarstwami porozumieniem, zwanym pokojem Nicefora (814) uznano nad miastem zarówno supremację bizantyjską, jak i rzymską. W praktyce było to zwycięstwo dyplomatyczne ówczesnego doży, Angelo Participazio, który zyskał faktyczną niezależność pomiędzy obydwoma potęgami. W historiografii często przyjmuje się rok 815 jako początek istnienia niezależnego państwa weneckiego, choć Bizancjum samorządność Republiki uznało dopiero w roku 887. W ciągu kolejnych wieków (IX-XI) Republika Wenecka stała się ważnym centrum handlu między Europą Zachodnią a Bizancjum i Azją. Zawdzięczała tę pozycję w znacznej mierze dzięki przywilejom nadawanym przez cesarzy bizantyjskich. Najważniejszym z nich był przywilej Aleksego I z roku 1082, który pozwalał Wenecjanom utrzymywać w miastach bizantyjskich swoje składy zwane fondachi. W tym też czasie Wenecja podporządkowała sobie szereg miast i wysp Dalmacji, pokonując licznych wówczas korsarzy iliryjskich i wypierając z tego regionu wpływy Konstantynopola. Wzrost znaczenia Republiki znalazł wyraz w tytulaturze weneckiego doży, który od roku 1004 przyjął tytuł księcia Wenetów i Dalmatów.