Historia Chin

 Osobny artykuł: Dynastia Zhou.

Zachodnia dynastia Zhou[ | edytuj kod]

Cywilizacja chińska w okresie rządów Zachodniej Dynastii Zhou

Dynastia Shang została obalona przez najeźdźców z zachodu, Zhou, którzy zamieszkiwali dolinę rzeki Wei. Ta zmiana dynastii wiązała się ze spektakularnym zjawiskiem astronomicznym, jakim była koniunkcja pięciu planet, i istnieją solidne podstawy do przypuszczania, że to właśnie to wydarzenie stało się podstawą do wiary Zhou w „Mandat Niebios” mający przysługiwać królowi Wen (1099 - 1050 p.n.e.), który dlatego przyjął swój tytuł . Współcześni historycy i astronomowie wspólnie ustalili datę wspomnianej koniunkcji na niebie centralnego Shaanxi na piąty miesiąc 1059 p.n.e. Ponieważ do podboju Shangów miało dojść 12 lat później, należałoby go datować na zimę 1046/1045 p.n.e.

Chińska tradycja przedstawiała obalenie dynastii Shang jako przejście władzy od zdegenerowanego ostatniego króla Shang na pełnego cnoty króla Zhou. Współczesne badania nie pozostawiają jednak złudzeń, że Zhou w porównaniu do Shang byli nieokrzesanymi barbarzyńcami i pokonali swych bardziej cywilizowanych przeciwników dzięki sile militarnej. W dolinie rzeki Wei w okresie poprzedzającym podbój Shang nie odnaleziono żadnych precedensów dla brązów wczesnego okresu Zhou, tak samo jak dla kaligrafii, dworskiej etykiety, czy kultu przodków tych czasów. Wszystkie te rzeczy mają natomiast swoich poprzedników w kulturze dynastii Shang, skąd musiały zostać zaczerpnięte. Przejęcie w całości np. techniki wytapiania królewskich brązów sugeruje nie tylko import technologii, ale także związanego z nią królewskiego rytuału. Jednak dzwony i związaną z nimi muzykę Zhou przyjęli z Południa i było to radykalne odejście od rytuału obowiązującego w Yinxu. Zaprzestano także składania ofiar z ludzi.

Brązowy zestaw ołtarzykowy z okresu Zachodniej dynastii Zhou. Zbiory Metropolitan Museum of Art

Król Wu (1050 - 1043 p.n.e.) pokonał ostatniego króla Shang, jednak pozostawił u władzy jego syna Wu Genga jako zależnego władcę, podczas gdy sam powrócił na zachód. Gdy po śmierci króla Wu wśród Zhou wybuchły walki o władzę Wu Geng wszczął rebelię, która została stłumiona przez króla Chenga (1042 - 1006 p.n.e.) Ten drugi podbój Shangów i walka ze sprzymierzonymi z nimi państwami doprowadził do ekspansji Zhou na tereny północnego Hebei, zachodniego Szantungu i południowego Henanu, kładąc podwaliny pod powstanie nowego państwa, które wprawdzie nadal miało swoje centrum w dolinie rzeki Wei, ale rozciągało się odtąd także daleko na wschód. Konsolidacji tych podbojów służyła budowa kolejnej, wschodniej stolicy, Changzhou (dzis. Luoyang), oraz nadanie członkom rodu panującego i sojusznikom szeregu ziem na wschodzie. Te nadania nazywano fengjian i to w związku z nimi mówi się czasami o chińskim feudalizmie w tym okresie. Instytucja fengjian istotnie jednak różniła się od zachodniego lenna, ponieważ co do zasady była nadawana członkom rodu panującego i król Zhou wymagał bezwzględnego posłuszeństwa od swoich „wasali” jako jednocześnie głowa państwa i głowa rodu. Także posiadacze fengjian nie wywodzący się z rodu Zhou, czasami należący do dawnych rodów sprzymierzonych z Shangami, byli do niego włączani poprzez małżeństwa.

W tym wczesnym okresie Zhou stworzyli machinę wojenną mogącą rywalizować z niewiele późniejszą organizacją wojskową Asyrii. Zarówno pod względem szybkości wzrostu militarnej siły „jak i skali różnych ziem i ludów poddanych kontroli wczesny okres Zachodniej dynastii Zhou [...] należy zakwalifikować, biorąc pod uwagę każdy historyczny standard, jako czas wielkiej ekspansji”. Podboje Zhou zaprowadziły ich do regionu Yantai na wschodzie, rzeki Liao w Mandżurii na północnym wschodzie, północnego Shaanxi i Shanxi na północnym zachodzie oraz regionu środkowej Jangcy na południu. Ekspansja Zhou nie doprowadziła jednak do powstania jakiegoś jednolitego imperium. Państwo Zhou składało się z szeregu enklaw złożonych z niewielkich państewek lub wręcz pojedynczych osad uznających zwierzchność króla Zhou, które były oddzielone od siebie lasami, mokradłami oraz być może terytoriami społeczności nie podlegających władzy Zhou. Podboje Zhou uległy zatrzymaniu dopiero w wyniku katastrofalnej klęski króla Zhao (977/975 - 957 p.n.e.) w trakcie jego kampanii na południu, podczas której miał on utonąć w rzece Han wraz ze swoimi „Sześcioma Armiami”.

Siła militarna Zhou uległa decydującemu osłabieniu i odtąd królowi było coraz trudniej kontrolować ambitnych posiadaczy fengjian. Wojska Zhou już nie dokonywały nowych podbojów, ale starały się bronić dotychczasowych zdobyczy przed barbarzyńcami takimi jak Huayyi czy Xianyun, przy czym obrona niezbyt korzystnie położonej ojczyzny Zhou w dolinie rzeki Wei pochłaniała szczególnie dużo energii. Jednocześnie to właśnie w tym okresie rząd Zhou uległ powolnej biurokratyzacji. Podczas gdy sytuacja stawała się coraz trudniejsza, król Li (857/853 - 842/828 p.n.e.) dodatkowo wszedł w konflikt z rodami w królewskiej domenie, prawdopodobnie próbując przywrócić ekonomiczną potęgę rodu Zhou nadwątloną nadaniami ziemi. To doprowadziło do rebelii, która w 842 p.n.e. zakończyła rządy wygnanego króla Li. Przez następne 14 lat krajem rządził regent Bo Hefu, dopóki w 827 p.n.e. tronu nie objął syn króla Li, Xuan (827/825 - 782 p.n.e.) Władza króla You (781 - 771 p.n.e.) była kwestionowana przez dawnego urzędnika jego ojca, Huangfu, i w 771 p.n.e. rebelianci sprzymierzeni z Xianyun zdobyli stolicę Zhou. W tej sytuacji syn zabitego króla You, król Ping (770 - 720 p.n.e.), uznał za niemożliwe dalsze rządzenie z doliny rzeki Wei i przeniósł stolicę na wschód, do Chengzhou.

Wschodnia dynastia Zhou[ | edytuj kod]

Państwo Qin i pozostałe sześć z Siedmiu Państw ok. 260 p.n.e.

Przeniesienie stolicy Zhou na wschód we współczesnej historiografii uznaje się za moment dzielący panowanie dynastii na wcześniejszy okres Zachodniej dynastii Zhou i późniejszy Wschodniej dynastii Zhou. W ramach tego ostatniego wyróżnia się jeszcze często Okres Wiosen i Jesieni, od tytułu kroniki obejmującej lata 722 - 481 p.n.e., i Okres Walczących Królestw, od tytułu dzieła obejmującego lata 490 do 221 p.n.e. Dokładne granice obu tych podokresów różnią się u poszczególnych autorów.

Po tym jak Zhou utracili swoją ekonomiczną bazę w dolinie rzeki Wei nie byli już w stanie odgrywać roli mediatora pomiędzy poszczególnymi posiadaczami fengjian. Ci ostatni w oparciu o swoje nadania zaczęli stopniowo budować prawdziwe państwa, o określonym terytorium i granicach, przy czym podbój dawnych enklaw pomiędzy terytoriami podlegającymi władzy króla Zhou szybko sprawił, że te chińskie państwa zaczęły się ze sobą stykać i prowadzić wojny. W sytuacji słabości władzy królewskiej rola przywódcy dbającego o ład wewnętrzny musiała zostać przejęta przez jednego z władców nowych państw. Pierwszym tego rodzaju przywódcą był władca państwa Zheng książę (gong) Zhuang (743 - 701 p.n.e.), który odparł ataki barbarzyńców Rong i działając w imieniu królewskiego dworu prowadził sprzymierzone siły przeciwko nieposłusznym wasalom. Jego potęga sprawiła jednak, że królowie Zhou poczuli się zagrożeni, i w 707 p.n.e. doszło do wojny pomiędzy Zhuangiem a królem Huanem (719 - 697 p.n.e.). Poniesiona wówczas przez Huana klęska sprawiła, iż: „autorytet króla Zhou nie był już dłużej poważnie brany pod uwagę; od tej pory król Zhou służył jedynie jako nominalna głowa państwa w feudalnym systemie Zhou”.

Zestaw naczyń zun i pan z grobowca markiza Yi z Zeng w dzisiejszej prowincji Hubei

System specyficznej dwuwładzy spełniającego funkcje rytualne króla Zhou i sprawującego rzeczywistą kontrolę najpotężniejszego z jego wasali został zinstytucjonalizowany za czasów księcia Huana (685 - 643 p.n.e.) z Qi oraz księcia Wena (636 - 628 p.n.e.) z Jin. W tym celu wykorzystano tradycyjną przysięgę zawarcia sojuszu, która w 667 p.n.e. została zawarta przez chińskie państwa pod przewodnictwem księcia Huana. W ten sposób doszło do powstania instytucji tzw. hegemona (ba), którego władza jednak nie była dziedziczna, co samo w sobie świadczy o tym, że żadne państwo nie było w stanie zdobyć jej na stałe. Zgodnie z chińską tradycją było pięciu hegemonów, jednak w źródłach nie ma zgodności co do następców księcia Huana i księcia Wen w tej roli. Koniec VII i VI w. p.n.e. to czasy ekspansji południowego państwa Chu, które rzuciło wyzwanie władcom północnej równiny. Dominacja Chu na południu uległa jednak zachwianiu, gdy w 506 p.n.e. zostało ono pokonane przez zajmujące region dolnej Jangcy państwo Wu. Samo Wu było jednak z kolei zagrożone przez swojego sąsiada, Yue. W 493 p.n.e. król Wu Fuchai (495 - 474 p.n.e.) pokonał Yue, by następnie w 482 p.n.e. zmusić władców północy do uznania swojej pozycji hegemona. Król Yue Goujian (496 - 465 p.n.e.) wykorzystał jednak zaangażowanie Wu na północy i w 470 p.n.e. ostatecznie zniszczył swojego rywala. To zwycięstwo zapewniło status hegemona Yue, ale Goujian miał być ostatnim władcą, który sprawował tą funkcję.

Koniec epoki hegemonów wiąże się z początkiem Okresu Walczących Królestw, podczas którego walka toczyła się już nie o zdobycie statusu przywódcy chińskiej konfederacji, ale o zniszczenie pozostałych państw. Następowała stopniowa dezintegracja dawnego politycznego porządku - na początku król Zhou „utracił władzę na rzecz swoich nominalnych poddanych, władców regionalnych (zhuhou); następnie ci ostatni zostali przyćmieni przez potężne ministerialne lineaże w ich domenach; a wkrótce przywódcy tych lineaży musieli stawić czoła swoim buntowniczym krewnym, a nawet własnym zarządcom”. Za początek Okresu Walczących Królestw często uznaje się rok 453 p.n.e., gdy trzej ministrowie państwa Jin podzielili je między sobą, tworząc w ten sposób państwa Zhao, Wei i Han. Na początku Wschodniej dynastii Zhou w oparciu o nadania fengjian mogło zostać utworzonych nawet 1000 drobnych państw. Jednak według różnych szacunków w źródłach z Okresu Wiosen i Jesieni możemy odnaleźć nazwy jedynie od 140 do 209 z nich. Na początku Okresu Walczących Królestw mogło być ich już mniej niż dwadzieścia, zaś ostatecznie w III w. p.n.e. na polu walki pozostało jedynie tzw. Siedem Państw: Qin, Qi, Wei, Han, Zhao, Yan i Chu. Wszystkie te państwa były oddalone od dawnego geograficznego centrum chińskiej konfederacji, co sprzyjało ekspansji, zaś ich władcy nosili tytuł królewski, co było wyrazem jawnej pogardy wobec autorytetu króla Zhou. Ostatecznie najpotężniejszym z Siedmiu Państw okazało się Qin, które miało swoje centrum w dawnej domenie królów Zhou, dolinie rzeki Wei, i jako położone najbardziej na zachód miało idealne warunki do ekspansji na barbarzyńskie terytoria. W 256 p.n.e. Qin podbiło domenę królów Zhou, ostatecznie kończąc ich rządy, zaś w 221 p.n.e. pokonało ostatnie niezależne państwo, Qi, jednocząc tym samym Chiny pod swoją władzą.

Sto Szkół[ | edytuj kod]

Obrazy na pudełku z grobowca z państwa Chu. Laka, ok. 316 p.n.e.

Czasy Wschodniej dynastii Zhou charakteryzowały się niezwykłą dynamiką zarówno w sferze społecznej, jak i ekonomii oraz technologii. To wtedy w Chinach rozpoczęła się epoka żelaza, co zaowocowało rozwojem zarówno rolnictwa, wyposażonego w nowe narzędzia, jak i techniki wojennej. Rosła liczba ludności, postępowała urbanizacja, rozwijało się rzemiosło i handel, co prowadziło do wzrostu roli nowej klasy mieszczan i kupców. Znaczenie dawnej arystokracji systematycznie spadało, co wiązało się także z faktem, iż wojska oparte na rydwanach zastąpiły masowe armie złożone z piechoty i kawalerii. Synowie podupadłych arystokratów szukali szczęścia na dworach rywalizujących ze sobą władców, proponując swoje usługi jako doradcy i żołnierze. To w tym intelektualnym klimacie ciągłych zmian, rywalizacji i konieczności innowacji rozkwitły liczne szkoły filozoficzne, z którego to powodu w chińskiej tradycji ta epoka jest znana także jako okres Stu Szkół.

Najsłynniejszym z działających podówczas mistrzów (zi) miał się okazać Konfucjusz (trad. 551 - 479 p.n.e.), tradycyjnie uważany za eponimicznego twórcę konfucjanizmu. Konfucjusz żył w czasach, w których władza dawnej arystokracji, na czele z królem Zhou, miała charakter coraz bardziej ograniczony do sfery rytuału. Broniąc dawnego porządku przed współczesnym zamętem Konfucjusz koncentrował się właśnie na obronie rytualnych prerogatyw arystokracji. Pojęcie rytuału (li) zaczęło jednak u niego obejmować całą sferę obyczaju i moralności. Analogicznie zwyczajowe określenie arystokraty, junzi, zaczęło u niego mieć wymiar moralny i oznaczać człowieka szlachetnego, który zajmuje się kultywowaniem cnoty (de). Odwołując się do starych arystokratycznych zasad Konfucjusz zatem jednocześnie proponował swoisty egalitaryzm, zgodnie z którym status junzi może osiągnąć każdy. Człowiek szlachetny osiąga swoje cele siłą swojego przykładu i dla konfucjanistów było jasne, że „im kto wyżej w hierarchii społecznej, tym większy zasięg ma oddziaływanie jego cnoty. Władca oddziałuje tak przemożnie, że jego wpływ rozciąga się na najdalsze kresy państwa i na wszystkich podległych mu ludzi”. Ten nacisk na moralny aspekt starych idei religijnych możemy odnaleźć także w nowym rozumieniu Nieba (Tian), którego kult pojawił się w Chinach wraz z dynastią Zhou. W okresie Stu Szkół Niebo zaczęto pojmować jako antropomorficzne bóstwo, które udziela swój Mandat królowi Zhou, znanemu jako Syn Niebios, by ten rządził w jego imieniu w sposób zgodny z zasadami moralności. Pojęcie Nieba rozdzielającego kary i nagrody nie na podstawie właściwie sprawowanych ofiar, ale moralnego zachowania, stało się centralnym punktem ówczesnej myśli politycznej i religijnej.

Celem wszystkich szkół było przywrócenie ładu (Dao), przy czym panowała zgoda co do tego, że czas ciągłej wojny i chaosu nie zakończy się, dopóki „wszystko co pod Niebem” nie zostanie zjednoczone pod rządami jednego władcy. Wszystkie szkoły dążyły także do zastąpienia starej, arystokratycznej hierarchii nową, opartą na moralnych zasługach. Bardzo jednak różniły się pod względem tego jak zbudować ten nowy zjednoczony świat i jak ma on wyglądać, a także na czym polega właściwe praktykowanie cnoty. Konfucjusz chciał powrotu do czasów Zachodniej dynastii Zhou i luźnej federacji pod rytualnym przywództwem Syna Niebios. Taoiści byli przeciwni konfucjańskiemu wyniesieniu rytuału i kultury, ponieważ ich ideałem było proste życie zgodne z naturą. Próba zmiany naturalnego porządku rzeczy to źródło wszelkiego zła, stąd ich wynikający z zasady Wu wei kwietyzm. Niemniej Laozi przyznawał, że tak samo jak wszechświat jest rządzony przez jedno Dao, tak społeczeństwo powinno być rządzone przez jednego władcę. Mo Di chciał powrotu do idealizowanej przeszłości, w której to ludzie mieli oddać władzę w ręce najmądrzejszego z nich wszystkich, rządzącego następnie dla wspólnego dobra. Legiści odrzucali konfucjański ideał kultywowania cnoty uważając za niepodważalny fakt, iż ludzie w swoim postępowaniu kierują się własną korzyścią. Władca nie powinien dążyć do ich moralnej przemiany, ale ukierunkować ich pragnienie bogactw i społecznego prestiżu w taki sposób, by służyło ono państwu. To legiści odnieśli największy natychmiastowy sukces, ponieważ od czasów Shang Yanga (zm. 338 p.n.e.) stali za programem reform, który uczynił Qin najpotężniejszym z chińskich państw. Intelektualne dziedzictwo okresu Stu Szkół było źródłem późniejszej ideologii okresu cesarskiego, zgodnie z którą władza cesarza powinna być nieograniczona i mieć charakter uniwersalny, zaś powinien on rządzić za pomocą biurokracji obsadzonej przez ludzi utalentowanych i pełnych cnoty.

Dynastia Qin (221–207 p.n.e.)[ | edytuj kod]

Państwo dynastii Qin ok. 210 p.n.e.

 Osobny artykuł: Dynastia Qin.

Po tym jak pokonał wszystkie pozostałe chińskie państwa władca Qin, król Zheng (246 - 210 p.n.e.), ogłosił się Pierwszym Cesarzem - Shi Huangdi, czyli założycielem nowej dynastii, którego następcy mieli nosić tytuł Drugiego, Trzeciego i kolejnych cesarzy. Zjednoczenie Chin pod rządami Qin oznaczało ostateczny koniec feudalizmu epoki Zhou. System administracyjny Qin, z jego podziałem na komanderie i prefektury (zhou) rządzone przez podległych władcy biurokratów, rozciągnięto na cały kraj. Po zdobyciu każdego państwa Qin przesiedlało jego arystokrację w pobliże swojej stolicy, Xianyangu, i ten los miał spotkać 120 tys. rodzin, które w ten sposób utraciły kontakt ze swoimi lokalnymi ziemiami. Dawna arystokratyczna hierarchia została zastąpiona obowiązującym w Qin podziałem na rangi, przyznawane na podstawie zasług wobec państwa. Budowano nowe drogi, mające połączyć niegdyś wrogie sobie kraje w jedno państwo. Ujednolicono system miar i wag, system monetarny, wprowadzono ten sam rozstaw osi wozów na wszystkich drogach, oraz dokonano standaryzacji pisma (tzw. pismo małopieczęciowe). Autorstwo tej ostatniej reformy przypisuje się kanclerzowi (chengxiang) Li Si, na którego wniosek w 213 p.n.e. spalono także kroniki historyczne wszystkich dawnych państw poza Qin oraz dzieła Stu Szkół inne niż dzieła legistów, poza egzemplarzami pozostawionymi w cesarskiej bibliotece. Ten edykt o spaleniu ksiąg wyrządził niepowetowane straty chińskiej kulturze i był świadectwem tego, że polityka standaryzacji i ujednolicenia, tak charakterystyczna dla dynastii Qin, nie ominęła także sfery myśli.

Żołnierze i konie tzw. Terakotowej Armii w mauzoleum Pierwszego Cesarza

Pierwszy Cesarz prowadził politykę stałej ekspansji. Na północy przepędzono koczowników poza łańcuch górski Yin Shan, który stanowił tradycyjną kulturalną granicę pomiędzy Chińczykami a barbarzyńcami. Jednocześnie połączono ze sobą fortyfikacje wzniesione przez dawne chińskie państwa i utworzono z nich łańcuch umocnień, który czasami uznawany jest za pierwszą postać Wielkiego Muru. Było to tylko jedno z wielu monumentalnych przedsięwzięć budowlanych Pierwszego Cesarza, z których najbardziej dziś znanym jest jego mauzoleum. Na południu w latach 221 - 214 p.n.e. podbito tereny dzisiejszych prowincji Fujian, Guangdong i Kuangsi oraz północnego Wietnamu. Źródła mówią o przymusowym przesiedleniu pół miliona ludzi na nowo zajęte terytoria.

Pierwsze cesarstwo zaczęło chylić się ku upadkowi wraz ze śmiercią jego twórcy, który, jak się okazało, nie zdołał wytworzyć wśród swoich świeżo podbitych poddanych lojalności wobec nowej dynastii. Podczas gdy na dworze słabego Drugiego Cesarza (209 - 207 p.n.e.) toczyła się walka o władzę pomiędzy ambitnymi Zhao Gao i Li Si, w kraju wybuchały kolejne powstania rebeliantów powołujących się na dziedzictwo dawnych królestw. Zhao Gao udało się doprowadzić do śmierci zarówno swojego rywala, Li Si, jak i Drugiego Cesarza. Jednak jego następca, Ziying (207 p.n.e.), zamiast być marionetką w ręku Zhao Gao, szybko się go pozbył. Śmiertelnie osłabione Qin było już jednak niezdolne do stawienia czoła buntownikom i jego historia zakończyła się wraz ze śmiercią Ziyinga z ręki arystokraty z dawnego królestwa Chu, Xiang Yu.

Dynastia Han (206 p.n.e. – 220 n.e.)[ | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Dynastia Han.

Zachodnia dynastia Han[ | edytuj kod]

Cesarstwo Han i podległe mu królestwa w 195 p.n.e.

Decydującą rolę w obaleniu dynastii Qin odegrało dwoje rebeliantów pochodzących z dawnego królestwa Chu - należący do starej arystokracji Xiang Yu i wywodzący się z nizin społecznych Liu Bang (206 - 195 p.n.e.). To pomiędzy nimi rozegrała się walka o spadek po dynastii Qin, przy czym mieli oni zupełnie odmienną wizję nowego porządku - Xiang Yu ogłosił się Królem Hegemonem Zachodniego Chu (Xi Chu Bawang) i zamierzał rządzić Chinami jako przywódca konfederacji osiemnastu królestw, nawiązując tym samym do królów dynastii Zhou i hegemonów Okresu Wiosen i Jesieni. Liu Bang, który początkowo rządził w jednym z podlegających Xiang Yu królestw, obejmującym dawne rdzenne ziemie Qin, od początku natomiast zmierzał do odtworzenia bardziej scentralizowanego reżimu, opartego na osiągnięciach dynastii Qin. Najbardziej wywownym nawiązaniem do poprzedniej dynastii był fakt, że po ostatecznym pokonaniu Xiang Yu w 202 p.n.e. Liu Bang przyjął tytuł nie króla, ale cesarza.

Ostatecznie cesarstwo Liu Banga było kompromisem pomiędzy starym a nowym. Podczas gdy jego zachodnia część została podzielona na komanderie i była rządzona za pomocą scentralizowanej administracji na wzór państwa Qin to wschodnia została podzielona na dziesięć podlegających zwierzchnictwu cesarza królestw. Od początku stosunki pomiędzy cesarzem a królestwami były podszyte wzajemną nieufnością i pomimo tego że wkrótce przyjęto zasadę, iż królami mogą być tylko członkowie rodu cesarskiego, ciągle dochodziło do buntów. Najsłynniejszym z nich była tzw. Rebelia Siedmiu Królestw ze 154 p.n.e. Na kompromisie była oparta także polityka zagraniczna Liu Banga, który po tym jak w 200 p.n.e. został pokonany przez Xiongnu, zaczął prowadzić w stosunku do nich politykę „pokoju i koligacji” (heqin), polegającą na małżeństwach księżniczek Han z przywódcami Xiongnu oraz płaceniu trybutu. W następnych dekadach Xiongnu wymuszali coraz korzystniejsze dla siebie układy, pomimo tego że najazdy koczowników na małą skalę nigdy nie ustały. Ważnym wydarzeniem tych lat było przeprowadzenie w 165 p.n.e. pierwszych egzaminów urzędniczych pod egidą cesarza Wena (180 - 157 p.n.e.), co „uznaje się za początek słynnej biurokracji konfucjańskiej, trwającej później do upadku cesarstwa chińskiego w 1911 r.”.

Cesarstwo Han ostatecznie zerwało z feudalną przeszłością dopiero za panowania cesarza Wu (141 - 87 p.n.e.), który wydał bezlitosną wojnę arystokracji. W trakcie jego rządów zniesiono niemal wszystkie królestwa oraz skonfiskowano niemal wszystkie dawne markizaty (hou), przy czym cesarz powołał nowych markizów, tworząc tym samym zalążek nowej, posłusznej sobie klasy wyższej. Państwo zaczęło także prowadzić aktywną politykę ekonomiczną, powołując m.in. państwowe monopole w dziedzinie produkcji i sprzedaży soli, żelaza i alkoholu. Rząd kontrolował także ceny zboża oraz zakazał bicia prywatnej monety, wprowadzając jej jednolity standard dla całego imperium. Te ekonomiczne reformy były konieczne, cesarz bowiem zerwał z polityką heqin wobec Xiongnu i potrzebował nowych dochodów na cele wojny z nimi. Pomiędzy rokiem 135 a 119 p.n.e. przedsięwzięto siedem wielkich kampanii przeciwko Xiongnu, które doprowadziły do utworzenia dwóch nowych komanderii na zachodzie. Wojna z Xiongnu pozwoliła także na nawiązanie kontaktów dyplomatycznych i handlowych z Azją Środkową. Polityka ekspansji nie ograniczała się do zachodu. Na północnym wschodzie armie Han dotarły aż do północnej Korei, na południowym zachodzie do dzisiejszego Yunnanu, a na południu do wyspy Hainan i dzisiejszego Wietnamu. W sumie do roku 104 p.n.e. cesarz Wu dodał do cesarstwa Han dwadzieścia nowych komanderii, tworząc tym samym największe imperium jakie do tej pory widział świat.

Ekspansja cesarstwa Han za panowania cesarza Wu (141 - 87 p.n.e.) i jego następców

W ten sposób cesarz Wu w pełni zrealizował ideał scentralizowanego imperium zapoczątkowany przez Qin. Pomimo to jego cesarstwa nie można zakwalifikować jako prostego powtórzenia państwa Pierwszego Cesarza, z drobnymi zmianami. Różnice widać przede wszystkim w warstwie ideologicznej. W 124 p.n.e. cesarz Wu utworzył Uniwersytet Cesarski (taixue), na którym miano uczyć konfucjańskiego pięcioksięgu. To tych właśnie dzieł dotyczył edykt o spaleniu ksiąg. Od tej pory do niedawna żyjący raczej na marginesie konfucjaniści zaczęli korzystać z cesarskiego patronatu i ich nauczanie zaczęło dominować nad dziedzictwem pozostałych Stu Szkół. To zwycięstwo miało jednak swoją cenę - gdy w cesarstwie wykrystalizowała się ideologiczna ortodoksja, swoboda myślenia charakterystyczna dla Stu Szkół odeszła do przeszłości. W przeciwieństwie do cesarstwa Qin Han zatem nie sprawowało ideologicznej kontroli poprzez prześladowania inaczej myślących (chociaż okazjonalnie także one się zdarzały), ale raczej poprzez hojne wspieranie cesarskich uczonych, w taki sposób że myśliciele nie związani z dworem znajdowali się na politycznym i intelektualnym marginesie.

Po śmierci cesarza Wu głosy krytykujące jego ekspansjonistyczną i kosztowną politykę, słyszalne także za jego panowania, podniosły się z nową siłą. Wielu uważało, że należy powrócić do wzorów starożytności, przez co z reguły rozumiano czasy Zachodniej dynastii Zhou. Powrót do przeszłości okazał się jednak niemożliwy. W 44 p.n.e. zniesiono monopole na sól i żelazo, jednak przywrócono je już kilka lat później, ponieważ utrata dochodów była zbyt dotkliwa. Powołano wiele nowych markizatów, jednak królestwa nigdy już nie powróciły do dawnej potęgi i odgrywały marginalną rolę w kraju, gdzie zdecydowana większość ludzi była skupiona w rządzonych przez państwową administrację komanderiach. Wycofano się z Korei i wyspy Hainan, których utrzymanie okazało się zbyt kosztowne, jednak pozostałe zdobycze cesarza Wu pozostały pod władzą imperium. Ostatecznie ta filozofia powrotu do przeszłości największy sukces odniosła w dziedzinie religii, bowiem konfucjaniści przekonali cesarza Chenga (33 - 7 p.n.e.) do rezygnacji z cesarskiego kultu odziedziczonego po dynastii Qin i zastąpienia go praktykowanym przez Zhou kultem Nieba.

Jednym z najgłośniejszych zwolenników powrotu do starożytności był Wang Mang (9 - 23 n.e.), bratanek cesarzowej wdowy Wang Zhengjun, który został regentem małoletniego cesarza Pinga (1 - 6 n.e.). Kiedy Ping zmarł, Wang Mang ogłosił się „pełniącym obowiązki cesarza” (jia huangdi), a w 9 n.e. rozpoczął rządy jako pierwszy cesarz nowej dynastii Xin. W trakcie swojego panowania próbował on wymazać dziedzictwo dynastii Han, przeprowadzając reformy przekształcające społeczeństwo na wzór przeszłości, tak jak ją rozumiał na podstawie swojej własnej interpretacji konfucjanizmu. Reformy Wang Manga były jednak ogromnie niepopularne - właściciele ziemscy sprzeciwiali się jego próbom redystrybucji ziemi, zaś próby reformy pieniężnej szybko doprowadził do utraty poczucia ekonomicznego bezpieczeństwa wśród szerszej populacji. Kraj zaczęły pustoszyć chłopskie rebelie, z których największą było tzw. Powstanie Czerwonych Brwi. Ostatecznie w 23 Wang Mang zginął w swojej stolicy zabity przez rebeliantów.

Wschodnia dynastia Han[ | edytuj kod]

Lecący koń z Gansu, rzeźba z brązu z epoki Han. Muzeum Prowincjonalne Gansu w Lanzhou

Założyciel Wschodniej dynastii Han, Liu Xiu (cesarz Guangwu (25 - 57), był jednym z wielu przywódców rebeliantów walczących z Wang Mangiem i dalekim krewnym rodu cesarskiego. Z tego pokrewieństwa z rodem panującym Liu Xiu uczynił swój polityczny kapitał, przedstawiając swoją walkę o dziedzictwo po Wang Mangu jako restuarację dynastii Han. Ta propaganda okazała się nadzwyczaj skuteczna i Liu Xiu został zwycięzcą wojny domowej pustoszącej Chiny. Zarówno współcześni, jak i tradycyjna chińska historiografia zaakceptowali roszczenia Liu Xiu i nowy reżim do dzisiaj jest zazwyczaj traktowany jako proste przedłużenie dynastii Han. W rzeczywistości jednak tak bardzo różnił się od poprzedzającego go imperium, że właściwie powinno się mówić o odmiennej dynastii. Pierwsi Hanowie opierali swoje rządy na ziemiach dawnego państwa Qin na zachodzie, gdzie znajdowała się ich stolica, Chang’an (dzis. Xi’an). Liu Xiu wywodził się ze wschodu i przeniósł stolicę do położonego w tym regionie Luoyangu. To dlatego mówi się o Zachodniej i Wschodniej dynastii Han (albo Wcześniejszej i Póżniejszej).

Zachodnia dynastia Han opierała się na znanych ze swojej waleczności ludziach z północnego zachodu. Tam miała swoje istotne interesy i stąd była gotowa walczyć z zagrażającymi temu regionowi Xiongnu. Wschodni Hanowie opierali się na elicie wywodzącej się ze wschodu, która nie była powiązana ze swoimi poprzednikami. Wschód zawsze słynął z zamiłowania do studiowania konfucjańskich klasyków i wkrótce droga do awansu została zamknięta przed ludźmi z zachodu, uważanymi za niewykształconych prostaków. Jednocześnie państwo nie było już gotowe do obrony północnego zachodu za wszelką cenę. Gdy w 45 do Luoyangu przybyła delegacja zachodnich państw prosząc o ponowne ustanowienie protektoratu nad Regionami Zachodnimi Liu Xiu odmówił. W tym samym czasie wewnętrzne konflikty wśród Xiongnu doprowadziły do rozpadu ich państwa na Xiongnu Północnych i Południowych. Zdaniem wielu była to idealna okazja do ostatecznego pokonania Xiongnu, lecz zamiast przedsięwziąć wielką kampanię na północy Liu Xiu zdecydował się jedynie na wsparcie słabszych, Południowych Xiongnu, zgodnie z zasadą „rozgrywania barbarzyńców za pomocą barbarzyńców” (yiyi zhiyi). Ilekroć istniała taka możliwość, preferowano zatem politykę defensywną, a nie o wiele kosztowniejszą politykę agresji. Było to zgodne z ogólną polityką samoograniczenia państwa, objawiającą się w redukcji administracji i wojska. Najważniejszą ze związanych z tym decyzji było zniesienie powszechnego obowiązku służby wojskowej, który był dziedzictwem potrzebujących masowych armii państw Okresu Walczących Królestw. Odtąd polegano na profesjonalnych żołnierzach oraz obcych wojskach posiłkowych, zaś wraz z tym jak pogłębiał się podział na cywili i żołnierzy armia zaczęła być wyspecjalizowanym społeczeństwem wewnątrz społeczeństwa. Zniesienie powszechnego obowiązku służby wojskowej miało szczególnie daleko idące konsekwencje, ponieważ „żaden z reżimów w cesarskim okresie dziejów Chin nie przywrócił w pełni tego systemu”

Orszak podróżujących dostojników. Malowidło ścienne w komnacie grobowej w Luoyangu. Wschodnia Dynastia Han

To wszystko oczywiście nie znaczy, że Wschodnia dynastia Han nie prowadziła wojen. W 73 i 89 roku przedsięwzięto w końcu dwie wielkie kampanie przeciwko Północnym Xiongnu, które zakończyły się ich zniszczeniem. Nie przyniosło to jednak spokoju, ponieważ miejsce Xiongnu zajęli Qiang na zachodzie oraz Xianbei i Wuhuan na północy. Z kolei na południu prowadzono ciągłe walki z ludami Man i Yue. Spośród wszystkich wojen prowadzonych przez cesarstwo najbardziej długotrwały i kosztowny był konflikt z Qiangami, który w swoich kolejnych odsłonach w sumie objął ponad połowę panowania Wschodnich Hanów. Nie tylko przysporzył on imperium ogromnych strat i doprowadził do jego bankructwa, ale także pogłębił polityczne podziały pomiędzy wschodem a zachodem. Wojny z Qiangami dodatkowo komplikowała kwestia tego, że z punktu widzenia cesarstwa zaliczali się do nich zarówno barbarzyńcy, jak i jego poddani. Stąd miały one charakter zarówno zewnętrznych konfliktów, jak i wewnętrznych rebelii, zaś w miarę jak intensywność konfliktu narastała Wschodni Hanowie zaczęli zaliczać do Qiangów wszystkich buntowniczych mieszkańców północnego zachodu, niezależnie od ich rzeczywistego etnicznego pochodzenia. O stosunku urzędników z Luoyangu do tego regionu świadczy fakt, że kilkukrotnie proponowali oni pozostawienie go barbarzyńcom. Chociaż plany te ostatecznie odrzucono, to jednak wielokrotnie ewakuowano wybrane mniejsze terytoria, stosując taktykę spalonej ziemi. Być może czasami te decyzje były uzasadnione ze strategicznego punktu widzenia, lecz postępując w ten sposób Wschodni Hanowie dawali wyraźny znak, że nie traktują północnego zachodu jako integralnej i niezbywalnej części imperium.

Wschodnia dynastia Han od początku była wspólnym przedsięwzięciem potężnych rodów ze wschodu. Wywodziło się z nich większość (jeśli nie wszystkie) spośród cesarzowych tego okresu i powinowactwo z rządzącą dynastią pozwalało ich rodzinom na dodatkowe rozciągnięcie swoich wpływów poprzez uzyskanie kolejnych urzędów i nadań. Silny cesarz był w stanie powściągnąć ambicje krewnych swojej małżonki, jednak począwszy od cesarza He (89 - 105) wszyscy kolejni władcy Wschodniej dynastii Han wstępowali na tron jako dzieci. W takiej sytuacji cesarzowa wdowa wyznaczała na regenta swojego ojca albo innego męskiego krewnego, zaś kiedy cesarz dorastał, próbował odzyskać rzeczywistą władzę z pomocą eunuchów. Ostatecznie walka pomiędzy dwiema frakcjami przybierała formę zbrojnego konfliktu. Do dwóch najkrwawszych odsłon tego brutalnego cyklu doszło w roku 168 i 189. W pierwszym z tych przypadków eunuchowie użyli gwardii cesarskiej przeciwko ojcu cesarzowej wdowy Dou Wu, który popełnił samobójstwo, podczas gdy jego zwolennicy zostali zabici lub aresztowani. W drugim eunuchowie uprzedzili plan ich wymordowania zabijając brata cesarzowej wdowy He Jina, jednak w odwecie urzędnik Yuan Shao dokonał rzezi enuchów za pomocą oddziałów wojska.

Późniejszy chaos pozwolił prowadzącemu wojska z północnego zachodu generałowi Dong Zhuo na zajęcie Luoyangu i zdjęcie z tronu młodego cesarza Liu Biana (189), którego zastąpił jego również niepełnoletnim bratem Liu Xie (cesarz Xian (189 - 220). Działania Dong Zhuo spotkały się z natychmiastową wrogą reakcją namiestników regionów położonych na wschód od stolicy. W odpowiedzi na to zagrożenie Dong Zhuo siłą przesiedlił mieszkańców Luoyangu do Chang'anu, przenosząc cesarską stolicę na jej dawne miejsce, które znajdowało się w jego strefie wpływów. Panujący w cesarstwie chaos dodatkowo powiększały skutki tzw. Powstania Żółtych Turbanów, które wybuchło w 184. Ten religijno-polityczny ruch żywił się generalnym niezadowoleniem z rządów skorumpowanej dynastii i chociaż cesarska armia szybko pokonała główne siły rebeliantów, to ich pozostałości przerodziły się w bandy terroryzujące szereg regionów kraju, przy czym niektóre z nich ostatecznie zasiliły prywatne armie lokalnych namiestników. To właśnie w ręce tych ostatnich przeszła rzeczywista władza i był to faktyczny koniec rządów dynastii Han, chociaż cesarz Xian pozostał nominalnym władcą aż do roku 220.

Trudno przecenić znaczenie dynastii Han dla chińskiej historii. Chociaż to dynastia Qin jako pierwsza zrealizowała ideał zjednoczonego cesarstwa, to jej rządy były krótkotrwałe. To właśnie dynastia Han ostatecznie rozwinęła i skonsolidowała cesarski system rządów, sprawiając że idea uniwersalnego imperium silnie zakorzeniła się w chińskiej kulturze. Do czasów obecnych Chińczycy nazywają siebie „Hanami”.