Historia Chin - historia Chin od czasów najdawniejszych aż do dnia dzisiejszego.

Prehistoria[ | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Neolit w Chinach.

Dzbany z czasów kultury Yangshao (5000 - 3000 p.n.e.) w Östasiatiska Museet w Sztokholmie

Człowiek po raz pierwszy pojawił się na terenie dzisiejszych Chin w formie gatunku Homo erectus, znanego z takich odkryć jak tzw. Człowiek z Yuanmou czy Człowiek pekiński. Jest jednak czymś wątpliwym by ktokolwiek z dzisiejszych Chińczyków wywodził się od osobników z tego gatunku. Stąd właściwą historię Chin można rozpocząć dopiero od neolitu, wtedy bowiem na ich terenie pojawiają się kultury, których kultura materialna i organizacja społeczna wykazują ciągłość z później istniejącymi państwami chińskimi. Należy przy tym pamiętać, iż ludzie tworzący te kultury niekoniecznie posługiwali się jakąkolwiek formą wczesnego języka chińskiego i nie musieli też ani w etnicznym, ani kulturalnym sensie uważać się za Chińczyków.

Przyjmuje się że na terenie Chin neolit rozpoczął się ok. 8500 lat temu, jednak procesy, które doprowadziły do powstania rolnictwa i przejścia do osiadłej formy życia sięgają 20 tys. lat wstecz. Chiny są jednym z kilku miejsc na Ziemi, gdzie rolnictwo rozwinęło się niezależnie i z którego rozprzestrzeniało się na inne tereny. Jednocześnie jednak jest jedynym z miejsc tego rodzaju, w przypadku którego jak dotąd nie udało się zrekonstruować pełnej trajektorii przejścia od społeczeństw łowiecko-zbierackich do rolniczych. Wśród uczonych nie ma nawet zgody co do tego, czy mieliśmy do czynienia z jednym procesem przejścia do rolnictwa obejmującym Północ (basen Huang He i Wei) i Centralne Chiny (basen środkowej i dolnej Jangcy) (D.J. Cohen), dwoma lub trzema centrami na Północy, w basenie Jangcy i na tropikalnym Południu (L. Liu, Z. Zhao) czy wielością centrów (G. Schelach).

Na stopniową zmianę wskazują nowe technologie i zwyczaje kulturalne mające początek w samym środku ostatniego zlodowacenia, ok. 20 tys. lat temu i nabierające rozpędu we wczesnym holocenie. Do tych technologii zaliczamy produkcję niewielkich narzędzi kamiennych (mikroostrza), żaren i ceramicznych pojemników, odnalezionych na takich stanowiskach jak Nanzhuangtou i Donghulin w rejonie Pekinu czy Longwangchan w Shaanxi. W centralnych i południowych Chinach w tym okresie nadal wytwarzano jedynie narzędzia dawnego typu, wydaje się natomiast że były one pierwszym miejscem na świecie w którym produkowano ceramikę, na co wskazują znaleziska w jaskiniach Xianren (ok. 18 tys. lat p.n.e.) i Yuchanyan (ok. 16 do 13,5 tys. lat p.n.e.). Żarna i ceramika tradycyjnie kojarzone są z przetwarzaniem udomowionego zboża i innych gatunków roślin, analiza resztek pożywienia pozostawionych przez niewielkie grupy żyjące w tamtym okresie wskazuje jednak na to, że nadal żywiły się one tym co upolowały i zebrały.

Rytualna tuba z żadu (Cong). Kultura Liangzhu, ok. 2500 p.n.e., zbiory British Museum

Począwszy od połowy VII tysiąclecia p.n.e. w północnych Chinach pojawia się szereg dużych wsi, z którymi wiążą się odkrycia pierwszych udomowionych roślin (proso) i zwierząt (świnia). W centralnych Chinach proces przejścia do rolnictwa wydaje się bardziej stopniowy i nie jest całkowicie jasne kiedy udomowiono dziki ryż. Część badaczy uważa że doszło do tego już gdzieś w VII tysiącleciu p.n.e., z którego posiadamy duże znaleziska resztek spożywanego ryżu (L. Jiang, L. Liu), podczas gdy inni datują „pełne udomowienie” ryżu na ok. 4 tys. lat p.n.e., kilka tysiącleci po tym gdy był on intensywnie zbierany, a być może nawet rozpoczęto jego uprawę (D.Q. Fuller). Posiadamy znaleziska mokrych pól ryżowych zarówno z regionu środkowej, jak i dolnej Jangcy, na takich stanowiskach jak Chengtoushan, Tianloushan i Chuodun. Stąd „wydaje się iż nie później niż w IV tysiącleciu p.n.e. dwa odmienne systemy uprawy - sucha uprawa na Północy i mokra uprawa w centralnych i południowych Chinach - były już zdecydowanie ustanowione”.

Na Północy począwszy od VI tys. p.n.e. wsie są wyjątkowo duże i dobrze zorganizowane. W tym samym okresie w regionie dolnej Jangcy pojawiają się po raz pierwszy domy na palach (kultura Hemudu). W środkowym neolicie rozwija się podział pracy, specjalizacja rzemiosła, wymiana pomiędzy rodzinami i społeczna hierarchia. Ich świadectwem są przedmioty wymagające szczególnych umiejętności lub ogromnego nakładu pracy, takie jak wysokiej jakości malowana ceramika (z której znana jest przede wszystkim kultura Yangshao) czy rzeźby z żadu. Szczególnie słynne są wykonane z żadu rytualne tuby (Cong) pochodzące z Liangzhu w regionie dolnej Jangcy. W środkowych Chinach odnaleziono także najwcześniejsze przedmioty wykonane z użyciem laki. Skomplikowane pochówki świadczą o powstaniu wyspecjalizowanej klasy szamanów. Z kolei rosnące zróżnicowanie tychże pochówków pokazuje coraz większy dystans pomiędzy bogatymi i biednymi. Następuje ogromny wzrost populacji - dla przykładu badania regionu Rizhao w prowincji Szantung pokazały wzrost począwszy od 27 miejsc o łącznej powierzchni 47,3 ha w IV tys. p.n.e. do 463 miejsc o łącznej powierzchni 2005,4 ha w III tys. p.n.e. Jednocześnie wśród osad pojawiła się wyraźna hierarchia - zaczęły one tworzyć sieć skoncentrowaną wokół Liangchengzhen (272.5 ha) na północy i Yaowangcheng (367.5 ha) na południu. Inne ogromne ośrodki wiązanej z Szantungiem kultury Longshan to Taosi (280 ha) i największe Shimao (400 ha). Wiele z ówczesnych miejscowości było otoczonych murami.

W centralnych Chinach obserwujemy podobny trend wzrostu osadnictwa w IV i III tys. p.n.e. Shijiahe, największa osada regionu środkowej Jangcy, otoczona była fosą i murem mającym 50 m szerokości u podstawy, 4 do 5 m na szczycie i wysokim na 6 metrów, okalającym ok. 100 ha terenu. Szacuje się że do jego budowy użyto 700 tys. m³ ziemi. W Syczuanie neolit datujemy dopiero na III tys. p.n.e., jednak wówczas i tam pojawiają się otoczone murem ośrodki, z największym Baodun (60 ha) na równinie Chengdu. Z tego okresu posiadamy także coraz więcej świadectw międzyspołecznościowej przemocy w postaci okaleczonych ludzkich szkieletów, jak również pozostałości ofiar z ludzi. Wymownie świadczy to o istnieniu elity zdolnej do zmuszania do zabijania innych ludzi i mającej dosłownie władzę nad życiem i śmiercią jeńców wojennych albo członków najniższych klas społecznych. Wielu naukowców, w szczególności chińskich, poszukuje łączników pomiędzy ówczesnymi neolitycznymi społecznościami a późniejszymi Chinami, czasami nawet identyfikując poszczególne stanowiska archeologiczne z mitycznymi postaciami z kręgu Trzech Dostojnych i Pięciu Cesarzy. W rzeczywistości jednak społeczności neolityczne z terenu dzisiejszych Chin posiadają bardzo niewiele jakichś powszechnie uznawanych za typowo chińskie, znanych z późniejszej historii cech. Za przykłady takich znanych z czasów historycznych chińskich kulturowych artefaktów mogą uchodzić wspomniane powyżej rytualne tuby Cong, chiński smok (long), który jako ważny symbol miał wyewoluować w neolicie, czy naczynia typu Ding i Dou, znane głównie z ich późniejszych wersji wykonanych w brązie.

Dynastia Shang i wczesna epoka brązu[ | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Dynastia Shang.

Kość wróżebna ze skorupy żółwia z prośbą o wyrocznię

Chińska tradycja historyczna dotycząca najwcześniejszego okresu dziejów kraju ukształtowała się za panowania Wschodniej dynastii Zhou (770 - 256 p.n.e.) i została ostatecznie zredagowana w epoce Han (206 p.n.e. - 220 n.e.) Zgodnie z tą tradycją Chiny od początku swych dziejów stanowiły jedność i były rządzone przez autokratycznych jedynowładców, najpierw w postaci wspomnianych już Trzech Dostojnych i Pięciu Cesarzy (trad. 2850 - 2205 p.n.e.), następnie zaś panujących dzięki swojej cnocie królów-mędrców z dynastii Xia (trad. 2205 - 1766 p.n.e.) i dynastii Shang (trad. 1766 - 1122 p.n.e.). Nie ulega wątpliwości, że ta tradycja ma swoje źródło w ukształtowanym w drugiej połowie epoki Zhou ideale jedności Chin i ideologii imperialnej z epoki Han, a także konfucjańskiej koncepcji władcy jako mędrca rządzącego dzięki Mandatowi Niebios.

Pod koniec XIX wieku nawet chińscy intelektualiści nie traktowali tych najwcześniejszych opowieści z dziejów Chin poważnie, lecz ich nastawienie zmieniło się nagle i w sposób dramatyczny, kiedy w 1898 lub 1899 roku na rynku antykwarycznym pojawiły się kości z napisami będącymi najwcześniejszą znaną formą chińskiego pisma. Źródłem tych znalezisk okazało się miejsce nazwane później przez archeologów Yinxu, znajdujące się w pobliżu Anyang w Henanie. Analiza napisów na kościach z Yinxu pozwoliła na stwierdzenie, że służyły one wróżbom dokonywanym na polecenie ostatnich dziewięciu królów (Wang) z dynastii Shang, którzy w ramach kultu przodków składali masowe ofiary z ludzi na cześć swoich poprzedników. Napisy na kościach potwierdziły także imiona dwudziestu poprzedników władców Yinxu, zaś powstała w ten sposób lista dwudziestu dziewięciu królów była niemal całkowicie zgodna z listą królów dynastii Shang podawaną przez wielkiego historyka z epoki Han, Sima Qiana (zm. ok. 86 p.n.e.).

Wykopaliska w Yinxu odsłoniły wysoko rozwiniętą cywilizację epoki brązu, z monumentalnym budownictwem, królewską religią, własnym systemem pisma, armią wyposażoną w rydwany i wspaniałym rzemiosłem, którego najbardziej znanym przykładem są brązowe naczynia rytualne. Yinxu było ostatnią ze stolic królów Shang, którzy panowali w tym miejscu od ok. 1200 p.n.e. Po drugiej stronie rzeki Huan odnaleziono kolejne miasto, nazwane przez odkrywców Huanbei, które bez wątpienia było poprzednią stolicą dynastii. Z kolei na terenie stolicy Henanu, Zhengzhou, na wzgórzu zwanym Erligang, wykopaliska odsłoniły dwie warstwy osadnicze dużego miasta z epoki brązu należące do odpowiednio XV i XIV w. p.n.e. Innym ośrodkiem z tej epoki było położone ok. 20 km od Erligang i prawdopodobnie nieco późniejsze Xiaoshuangqiao. Zarówno w Erligang, jak i Xiaoshuangqiao odnaleziono pojedyncze przykłady pisma. Ze względu na bliskość kulturową i geograficzną tych osad Erligang, Xiaoshuangqiao, Huanbei i Yinxu są dzisiaj często traktowane jako kolejne stolice dynastii Shang, jednak brak świadectw epigraficznych nie pozwala na konkluzywne ustalenie politycznej przynależności dwóch pierwszych z tych miejsc.

Brąz rytualny typu Ding z motywem taotie z epoki Shang

Wykopaliska w Panlongcheng w pobliżu dzisiejszego Wuhan odsłoniły niewielkie miasto, w którym kultura materialna elity, na czele z 38 wyposażonymi w wyroby z brązu i żadu grobowcami, była nieodróźnialna od kultury najwyższej warstwy społecznej oddalonego o 450 km Erligang. Ceramika miała jednak charakter lokalny, co wyraźnie sugeruje, że mieliśmy do czynienia z podbojem lokalnych społeczności przez najeźdźców pochodzących z Erligang. Obecnie znamy więcej niż 60 miejsc z artefaktami charakterystycznymi dla kultury Erligang, rozsianymi od doliny rzeki Wei na zachodzie do Szantungu, Hebei, Pekinu na wschodzie, Anhui na południowym wschodzie oraz Panloncheng i innych miejsc w Hubei. To co znamy dzisiaj jako ekspansja Erligang wydaje się być fenomenem pierwszego Erligang. Ekspansja Erligang była nagła i krótkotrwała, (prawdopodobnie trwała tylko kilka pokoleń) jednak jej wpływ był ogromny. Rozprzestrzeniła ona nową cywilizację środkowej doliny Huang He na olbrzymie terytorium północnych i środkowych Chin. Reakcja tubylczych społeczności na najazd doprowadziła do powstania już nie jednej, ale wielu kultur używających brązu. Królowie rządzący z Yinxu rządzili znacznie mniejszym terytorium niż władcy pierwszego Erligang - spośród ich zdobyczy prawdopodobnie kontrolowali oni jedynie zachodni Szantung.

Archeologiczne potwierdzenie listy królów dynastii Shang zawartej u Sima Qiana zdawało się uprawomocniać całą klasyczną tradycję historyczną, także tą dotyczącą dynastii Xia. Najczęściej wysuwanym kandydatem na hipotetyczną stolicę Xia jest Erlitou położone w pobliżu Luoyangu, wykraczające poza horyzont czasowy panowania dynastii Shang, datowane bowiem na lata ok. 1800 - ok. 1500 p.n.e. Wyroby brązowe z Erlitou są znacznie bardziej prymitywne niż te używane w Yinxu czy Erligang, nie znaleziono w nim także żadnych przykładów pisma. Z uwagi na powyższe brak jakichkolwiek świadectw epigraficznych pozwalających na potwierdzenie politycznej tożsamości Erlitou. Odkrycia w Sanxingdui w Syczuanie oraz w Xingan w Jiangxi potwierdziły istnienie na terenie dzisiejszych Chin rozwiniętych cywilizacji epoki brązu daleko poza terenem ekspansji Erligang. Szczególnie oryginalne wyroby z brązu pochodzą z licznych znalezisk z regionu Jangcy, skąd wywodzą się m.in. tak charakterystyczne dla późniejszych Chin dzwony typu nao. W sumie materialne świadectwa, jakkolwiek przypadkowo odkrywane, „odsłoniły całe cywilizacje, których brak w źródłach pisanych. W XII wieku p.n.e. społeczeństwa różne od Anyangu pod względem kultury ale porównywalne pod względem wyrafinowania istniały na całym terytorium od Sanxingdui aż do morza”.

Szczątkowe informacje o królach dynastii Shang przechowane przez tradycję oraz fakt, że jedyne poza tym posiadane przez nas źródła pisane na ich temat to napisy na kościach wróżebnych z jednego miasta, nie pozwalają na napisanie jakiejkolwiek substancjalnej historii tej dynastii. Archeologia wprawdzie potwierdziła jej istnienie, jednak jej obraz wyłaniający się z zebranych świadectw jest bardzo odmienny od tego przyjmowanego przez tradycję. Królowie Shang nie byli mędrcami panującymi dzięki swojej cnocie, ale autokratami rządzącymi dzięki sile swojej armii i legitymizującymi swoje panowanie za pomocą religii wymagającej od nich ofiar z ludzi. Poza epizodem ekspansji Erligang we wczesnej epoce brązu nie istniała także żadna dynastia panująca nad całymi cywilizowanymi Chinami. Przez cały ten okres Chiny były raczej zbiorem konkurujących ze sobą państw, przy czym Centralne Chiny i Syczuan posiadały własne, odrębne kultury, nawet jeżeli pierwszy impuls do ich stworzenia wziął się z kontaktu z Erligang.