Hipakrozaur (Hypacrosaurus, "prawie najwyższy jaszczur" z greki υπο-, hypo- = mniej + ακρος, akros, wysoki, był prawie tak wysoki, jak tyranozaur − rodzaj kaczodziobego dinozaura przypominającego wyglądem korytozaura. Łączyły je wysoki, zaokrąglony, wydrążony grzebień na głowie, u hipakrozaura nieco niższy i prostszy. Ornitopod znany jest dzięki pozostałościom dwóch gatunków żyjących pomiędzy około 76 i 68 milionami lat temu w późnokredowych Albercie w Kanadzie i Montanie w USA. Jest to ostatni kaczodzioby o wydrążonym grzebieniu, po którym pozostały dobrej jakości pozostałości w Ameryce Północnej. Pozostawał mało znany, nim w latach dziewięćdziesiątych XX wieku opisano gniazdo, jaja i wylęgające się młode gatunku H. stebingeri.

Budowa[ | edytuj kod]

Czaszka[ | edytuj kod]

Czaszka hipakrozaura, Amerykańskie Muzeum Historii Naturalnej

Wydrążony grzebień czaszki przypomina spotykany u korytozaura, ale na szczycie jest bardziej zaostrzony, nieco niższy, szerszy w wymiarze bocznym, a w tylnej części ma niewielki kostny czubek. Spłaszczony bocznie, przybiera różne kształty. U niektórych osobników gatunku typowego i u H. stebingeri wysokością nie dorównuje długości, u innych przedstawicieli H. altispinus te wymiary są sobie równe. Wedle Davida Weishampela w przeciwieństwie do innych lambeozaurynów przestrzenie powietrzne w grzebieniu nie przypominały kształtem litery S (nie licząc H. altispinus). Przeciwnie – kanały te, nie łącząc się w obrębie pyska, przebiegały prosto, kończąc się wspólną komorą ułożoną pośrodkowo, łączącą się nieparzystym otworem z przestrzenią międzyoczodołową. Jednakże uczony ten użył uszkodzonych szczątków. Nowe dane uzyskane metodą tomografii komputerowej ujawniły jednak S-kształtne zagięcie, choć różniące się od spotykanego u korytozaura, w przeciwieństwie do podobnych u obu rodzajów bocznych uchyłków, nie rozciągających się poza wspomnianą pośrodkową komorą. Wedle tych badań, przeprowadzonych przez Evansa, Ridgely'ego i Witmera, dolna pętla litery S jest wydłużona, sięgając skraju czaszki. Z kolei udział w tworzeniu jego środkowej zewnętrznej powierzchni przez wyrostek kości przedszczękowej wyróżnia gatunek typowy wśród lambeozaurynów. Kość ta, duża i o złożonej budowie, od tyłu łącząca się z kością nosową, nosi pośrodkowo szew sięgający poza czubek grzebienia, jednak nie jego tylnego końca, jak u lambeozaura. Kość ta, o szerokim i łukowatym brzegu, tworzy rodzaj bezzębnego dzioba. Jej brzuszno-boczna gałąź kontaktuje się ze szczęką, kością przedoczodołową, kością łzową. Ta ostatnia to niewielka, klinowata kość usytuowana na dziobowym krańcu oczodołu, łącząca się też ze szczęka (po stronie brzusznej) i kością przedoczodołową (po grzbietowej). Z kością jarzmową tylko się styka. Korytozaur czy lambeozaur cechują się też bocznymi ciemiączkami grzebienia, których brakuje opisywanemu rodzajowi. Grzbietową i tylną część grzebienia tworzy kość nosowa. Przypada na nią od 52 do 55% powierzchni bocznej tego tworu u dorosłego zwierzęcia. Przypomina ona swój homolog u korytozaura. Wydaje się nieco zredukowana, dolna gałąź jej przedniego zakończenia jest bardzo mała lub w ogóle jej nie ma. W przedniej części nie dorównuje grubością korytozaurzej. Tam też znajduje się różniący się u poszczególnych osobników kształtem, zaostrzony lub zaokrąglony, wyrostek zachodzący bocznie na grzbietowy wyrostek kości przedszczękowej. W części dziobowej cechują ją zagłębienia, od strony brzusznej, gdzie spotyka się z kością czołową, jest poszerzona. Do autapomorfii gatunku typowego dotyczących czaszki zaliczają się m.in. otwierające się daleko na przedzie nozdrza zewnętrzne (ich kształt określa się jako łzowaty), brak pustej przestrzeni nosowej po boku grzebienia czy kąt 140° pomiędzy pyskiem i grzebieniem. Kąt ten, tworzony przez wklęsły rostralny brzeg kości przysiecznej i wznoszący się wyrostek dorsokaudalny, osiąga największą odnotowaną wartość 163° u najmniejszego z poznanych osobników. Jednak zmienia się w trakcie ontogenezy w stopniu mniejszym niż u korytozaura czy lambeozaura. Z kolei już zwężenie wspomnianych nozdrzy i otoczenie ich od tyłu przez powiększony grzbietowy brzeg kości przedszczękowej uznano za autapomorfię rodzaju Hypacrosaurus. Podobnego statusu doczekał się nierozgałęziony wyrostek łuskowy kości zaoczodołowej, pewne cechy kości jarzmowej czy brak ciemiączka pomiędzy kośćmi nosową i przedszczękową przez całe życie zwierzęcia.

Kość łuskowa H. altispinus jest cienka i wklęsła, o pochylonej powierzchni bocznej, jak u innych Lambeosaurinae. Ponad kością nadoczodołową spotyka swój odpowiednik po drugiej stronie czaszki. Od przodu ogranicza okno nadskroniowe, w które zagłębia się cienkim, tępym wyrostkiem swej przedniej części. Kość ta zatacza łuk w przyśrodkowo-tylnym kącie wymienionego otworu czaszki, by połączyć się z kością ciemieniową, tworzącą przyśrodkowe i przednio-przyśrodkowe ograniczenie tego okna, jak również górną część puszki mózgowej. W kierunku przednio-tylnym os parietale zajmuje mniej miejsca niż u innych kaczodziobych. Prócz obu gatunków hipakrozaura podobne występuje u Parasaurolophus walkeri. Licząca sobie 8 cm kość ta stanowi niecałe 40% odległości międzyoczodołowej, gdy u korytozaura czy lambeozaura jest to więcej niż połowa. W przeciwieństwie do poprzedniej jest to kość nieparzysta, leżąca pomiędzy kością łuskową z tyłu oraz kośćmi zaoczodołową i czołową z przodu. W tym ostatnim kierunku odchodzi od niej niewielki, różniący się rozmiarami u różnych osobników wyrostek międzyczołowy, rozwinięty lepiej od wewnętrznej strony czaszki. Zarówno kości czołowa, połączona brzusznie z homologami kości klinowej, przedczołowa, jak i zaoczodołowa nie różnią się specjalnie od spotykanych u innych korytozaurów. Tą ostatnią wyróżnia tylko kształt wyrostka ogonowego, inny nawet niż u H. stebingeri.

Czaszka gatunku typowego, Canadian Museum of Nature w Ottawie

Pomiędzy tylnymi ścianami kości przedszczękowych i kością klinową podstawową leży stosunkowo duży, osiągający 52% długości szczęki lemiesz, trójkątnego kształtu, zaostrzony ku przodowi, cienki, grubszy w tylnej części, z otworem pośrodku. Cienka i trójkątna jest również kontaktująca się z nim od strony ogonowo-bocznej kość podniebienna, u gatunku typowego opisana dopiero w 2010. Na brzegu grzbietowo-ogonowym nosi panewkę dla wyrostka skrzydłowatego, przypominającego korytozaurzy, o dobrze wykształconej krawędzi brzusznej, stykający się jej przedłużeniem z ramieniem kości kwadratowej (podobnej do spotykanych u innych Lambeosaurinae), z wytworzeniem nieruchomego połączenia kości. Z kąta kości podniebiennej wystaje wyrostek dziobowo-boczny, którego brzeg brzuszny stanowi grzbietowe odgraniczenie okrągłego otworu, wedle Hornera homologicznego z oknem przedoczodołowym, zamykanego przez szczękę i ectopterygoid, wielkości dziobowego otworu szczękowego. Wspomniany wyrostek kontaktuje się z kością jarzmową. Kość jarzmowa przybiera kształt wygięty bocznie, co wiąże się z wydłużeniem czaszki, o kanciastym lub rzadziej lekko zaokrąglonym brzegu dolnym. Z tyłu od kości kwadratowej oddziela ją kość kwadratowo-jarzmowa. Wyrostek zaoczodołowy os jugale, który wraz z tylną płytką tworzy łuk wyznaczający dolne ograniczenie otworu podskroniowego, a kąt między tymi dwoma strukturami jest mniejszy niż u innych korytozaurów, przebiega w kierunku grzbietowym, by połączyć się z analogicznym wyrostkiem kości zaoczodołowej. Płytka przednia jest krótka, a jej dziobowy brzeg prosty. Dziobowy wyrotek rozpościera się w kierunku grzbietowo-brzusznym. Kształtem u H. altispinus przypomina najbardziej spotykany u Lambeosaurus magnicristatus. U H stebineri zwłaszcza u osobników młodocianych jest on szerszy i bardziej zaokrąglony niż u gatunku typowego, skraca się z wiekiem tylko nieznacznie. Przypomina w tym względzie korytozaura, L. lambei czy Parasaurolophus walkeri. Od przodu kontaktuje się z os jugale szczęka. Ta ostatnia zawiera wedle Hornera od 42 do 45, wedle Evansa zaś od 46 do 47 rodzin zębów, z których funkcjonalne zęby (po 2) znaleziono w 12. Ich ilość zależy od wielkości zwierzęcia. Kość ta cechuje się też różną liczbą różnej wielkości otworów, co stanowi cechę osobniczą.

Czaszka najmniejszego z odkrytych osobników (CMN 2247) mierzy około 36,6 cm długości. Największa (CMN 8675) mierzy 83,0 cm. Szczęka tego osobnika ma dokładnie taką długość, jaką czaszka CMN 2247, u którego szczęka mierzy sobie 14,9 cm.

Szkielet pozaczaszkowy[ | edytuj kod]

Długość ornitopoda szacuje się na około 9,1 m, masę zaś na do 4,0 tony. Jak u większości kaczodziobych, jego szkielet nie wyróżnia się znacząco, aczkolwiek odróżniają go od innych pewne szczegóły budowy miednicy. Prócz grzebienia hipakrozaura najłatwiej odróżnić od innych Lambeosaurinae (hadrozaurów o wydrążonych grzebieniach na głowach) dzięki wysokim wyrostkom kolczystym kręgów piersiowych od 6 do 10. Wspomniane wyrostki, wysokie i masywne, osiągają wysokość od 5 do 7 razy przewyższającą rozmiar zredukowanego trzonu odpowiedniego kręgu tułowia, co daje w wyniku wysoki profil pleców. Należą do najwyższych wśród iguanodontów, nie licząc uranozaura.

Długą kość kulszową wraz z jej dużym, stopowato zakończonym wyrostkiem uznano nawet za jedyną pozaczaszkową autapomorfię gatunku typowego. Ostrom w 1961 opisał podobny, będący skutkiem konwergencji twór u Parasaurolophus cyrtocristatus. Jak inne hadrozaury, hipakrozaur poruszał się na dwóch lub czterech nogach. Żywił się roślinami. Dwóch znanych gatunki, H. altispinus i H. stebingeri, nie można zróżnicować, przedstawiając zespół typowych dla każdego z nich autapomorfii, wobec czego H. stebingeri opisano jako formę przejściową pomiędzy wcześniejszym lambeozaurem i późniejszym hipakrozaurem.