Strona tytułowa herbarza z heraldycznej wizytacji, Ulster, 1602

Herbarz – dzieło opisujące herby wraz z ich rysunkami i herbownymi, podstawowe źródło historyczne pomocniczej nauki historii - heraldyki.

Historia[ | edytuj kod]

Pierwszymi herbarzami były role herbowe sporządzane od XIII w. z okazji turniejów rycerskich jako pomoc w identyfikacji uczestników i poprawności używanych przez nich herbów. Kolejną formą herbarza, zwłaszcza w zachodniej Europie były urzędowe spisy sporządzane z okazji lustracji dóbr dla celów skarbowych, ozdabiane od XV w. również wizerunkami herbów.

W Polsce rolę tę pełnią rekognicjarze poborowe z wyciśniętymi pieczęciami szlachty danej ziemi. Później pojawiły się herbarze sporządzane w trakcie specjalnych lustracji przeprowadzanych przez heroldów, dla sprawdzenia legalności i poprawności używania herbów. Jednym z najstarszych europejskich herbarzy jest Herbarz Geldrii powstały ok. 1369 r. i uzupełniany do XV w., w którym znajdują się również polskie herby. Pierwszym znanym polskim herbarzem są pochodzące z XV wieku Insignia seu clenodia Regni Poloniae Jana Długosza. Określenie Herbarz używa się też do spisów genealogicznych osób, usystematyzowanych nazwiskami, wraz z informacjami o przynależności herbowej.

Spis herbarzy polskich i z Polską związanych[ | edytuj kod]

Łaciński opis polskich herbów z lat 1464–1480 Jana Długosza.

1. Jan Długosz „Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae” spisany w latach 1464–1480,
2. Bartosz Paprocki Gniazdo cnoty – Kraków, 1578.
3. Bartosz Paprocki Herby rycerstwa polskiego – Kraków, 1584.
4. Bartosz Paprocki Herby rycerstwa polskiego – Kraków, 1858.
5. Szymon Okolski Orbis Polonus – Kraków, 1641-1643. V. 1-3.
6. Jan Karol Dachnowski Herby szlacheckie w ziemiach pruskich ok.1620, wyd.w oprac. Z. Pentka, Kórnik 1995
7. Jan Karol Dachnowski Poczet możnego rycerstwa polskiego ok. 1634
8. Wacław Potocki Poczet herbów szlachty Korony Polskiey i Wielkiego Xsięstwa Litewskiego – Krakow, 1696.
9. Nobilis Polonie avitis equitum stemmatibus insignita, bellatrix Sarmatia gentilitiis heroum armis munita, dives aurea libertate Lechia patriis regum monilibus adornata - Kalisz, 1702 [1]
10. Antoni Swach Herby Polskie - Poznań, 1705
11. Ks. Kacper Niesiecki Herby i familie rycerskie tak w Koronie jako y w W.X.L. – Lwów, 1728.
12. Ks. Kacper Niesiecki Korona polska – Lwów, 1728-1743.
13. Stanisław Józef Duńczewski Herbarz wielu domów Korony Polskiej i W. X. Litewskiego i t. d. przez Stanisława Józefa a Dyneburg Duńczewskiego, 1757
14. Ks. Benedykt Chmielowski Zbiór krótki herbów polskich, oraz wsławionych cnotą i naukami Polaków – Warszawa, 1763.
15. Wojciech Wielądko, Heraldyka, czyli opisanie herbów w jakim który jest kształcie oraz familie rodowitej szlachty polskiej i W. Ks. Litewskiego z ich herbami, t. 1-5 - Warszawa 1792-1798.
16. Leonhard Dorst:Schlesisches Wappenbuch oder die Wappen des Adels im souverainen Herzogthum Schlesien, der Grafschaft Glatz und der Oberlausitz, t. 1-3, Görlitz 1842-1849 wersja elektroniczna w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej
17. Nikołaj Iwanowicz Pawliszczew, Herbarz rodzin szlacheckich Królestwa Polskiego najwyżej zatwierdzony, t. 1-2. - Warszawa 1853
18. Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej, Lwów, 1857, reprint: KAW, Kraków, 198
19. Adam Amilkar Kosiński Przewodnik heraldyczny: Monografie kilkudziesięciu znakomitych rodzin, spis rodzin senatorskich i tytuły honorowe posiadających – Kraków 1877
20. Ignacy Kapica Milewski Herbarz Ignacego Kapicy Milewskiego, dopełnienie Niesieckiego – Kraków, 1870.
21. Ks. Wojciech Kojałowicz S.J. herbarz W. X. Litewskiego – Kraków 1897
22. Adam Boniecki Herbarz polski, T. 1-17 + dodatek – Warszawa 1899-1913 (nieukończony).
23. Seweryn hrabia Uruski Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 1-15 – Warszawa 1904-1938 (nieukończony).
24. Zbigniew Leszczyc Herby szlachty polskiej – Lwów 1908
25. Zbigniew Leszczyc Herby szlachty polskiej – Londyn 1990 w opr. M.Paszkiewicza i J.Kulczyckiego
26. Wiktor Wittyg, Stanisław Dziadulewicz Nieznana szlachta polska i jej herby – Kraków 1908
27. Tablice odmian herbowych – nakł. Juliusz hr. Ostrowski – Warszawa 1909
28. Juliusz Karol Ostrowski Księga herbowa rodów polskich – Warszawa 1897
29. Emilian von Zernicki-Szeliga Der Polnische Adel und die demselben hinzugetretenen andersländischen Adelsfamilien, Verlag von Henri Strand, Hamburg 1900.
30. Emilian von Zernicki-Szeliga Die Polnichen Stammwappen ihre Geschichte und ihre Sagen, Hamburg, 1904
31. Franciszek Piekosiński: Herbarz szlachty prowincyi witebskiej, Kraków, Herold polski, 1899
32. Franciszek Piekosiński: Poczet rodów szlachty polskiej wieków średnich. Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie. Tom II. Lwów 1911.
33. Ludwik Korwin-Piotrowski: Ormiańskie rody szlacheckie, Kraków 1934,
34. dr Stefan J. Starykoń Kasprzycki - „Polska Encyklopedia Szlachecka”, t. 1-12 - Warszawa 1936–1939.
35. Szymon Konarski Szlachta kalwińska w Polsce - Warszawa 1936
36. Szymon Konarski Armorial de la noblesse polonaise titrée, Paris, 1958;
37. Władysław Pulnarowicz Rycerstwo Polskie Podkarpacia – Przemyśl 1937
38. Almanach szlachecki, pod redakcją S. Starykoń-Kasprzyckiego – Warszawa 1939 (nieukończony)
39. Sławomir Górzyński, Jerzy Kochanowski Herby szlachty polskiej – Warszawa 1990
40. Józef Szymański Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego – Warszawa 1993
41. Józef Szymański Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku Warszawa 2001
42. Alfred Znamierowski Herbarz rodowy – Warszawa 2004
43. Tadeusz Gajl Herby szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów – Białystok 2003; ​ISBN 83-88595-12-1​
44. Tadeusz Gajl Herby szlacheckie Polski porozbiorowej – Pozkal 2005; ​ISBN 83-88595-98-9​
45. Andrzej Brzezina Winiarski Herby Szlachty Rzeczypospolitej – Warszawa, 2006; ​ISBN 83-89667-42-8​
46. Stanisław Dziadulewicz Herbarz rodów tatarskich w Polsce – Wilno 1929 (reprint WAiF. Warszawa 1986)
47. Tadeusz Gajl Herbarz Polski od Średniowiecza do XX wieku - L&L, Gdańsk 2007; ​ISBN 978-83-60597-10-1​

1. Stanisław Łoza Rodziny polskie pochodzenia cudzoziemskiego osiadłe w Warszawie z okolicach Warszawa: Wydawnictwo i Druk Zakładów Graficznych Galewski i Dau, 1934. Egzemplarz istnieje w Bibliotece Narodowej w Warszawie.
2. Andrzej Brzezina Winiarski Herby Rzeczypospolitej – Archiwum Państwowe w Przemyślu, 2008-2009; ​ISBN 978-83-88172-28-1​
3. Urodzony Piotr Nałęcz Małachowski ,,ZBIOR NAZWISK SZLACHTY z Opisem Herbów własnych Familiom zoftaiącym w Kroleftwie Polfkim, i Wielkim Xięstwie Litefwkim.” w LUBLINIE 1805. w Drukarni J. C. K. Mci u XX Trynitarzow.