Henryk IV Wielki (ur. 13 grudnia 1553 w Pau w Nawarze, zm. 14 maja 1610 w Paryżu) – król Nawarry od 1572 (jako Henryk III) i Francji od 1589 r., pierwszy z dynastii Burbonów, najmłodszej gałęzi Kapetyngów.

Pochodzenie i dzieciństwo[ | edytuj kod]

Ze strony ojca pochodził z rodu Burbonów, bocznej linii dynastii Kapetyngów, a ze strony matki z rodu Albretów. Był też spokrewniony z Walezjuszami – jego babka po kądzieli, Małgorzata d’Angoulême, była siostrą francuskiego króla Franciszka I. Henryk przyszedł na świat jako drugie z pięciorga dzieci Antoniego de Burbon, diuka Vendôme, i Joanny d’Albret, córki Henryka d’Albret, króla Nawarry. Najstarszy syn Antoniego i Joanny, również Henryk, zmarł przed narodzinami swojego młodszego brata. Młodszym rodzeństwem Henryka IV byli Ludwik Karol hrabia de Marle, Magdalena i Katarzyna.

Henryk IV urodził się na zamku w Pau w Górnej Nawarrze. Został ochrzczony w marcu 1554, a jego rodzicami chrzestnymi byli dziad po kądzieli, Henryk d’Albret, i stryj, kardynał Karol de Bourbon. Jako noworodek Henryk otrzymał tytuły diuka de Beaumont i księcia de Vianne. W maju 1555 zmarł Henryk d’Albret i królestwo Nawarry przypadło jego córce i zięciowi – w ten sposób Henryk IV został następcą tronu Nawarry. Otrzymał przy okazji tytuł księcia Bearnu. Guwernantką Henryka została Zuzanna de Miossens; wczesne dzieciństwo spędził na należącym do Miossensów zamku Coarraze.

W lutym 1557 w Paryżu został przedstawiony królowi Francji Henrykowi II. Ten żartował, że w małym Henryku widziałby swojego zięcia – w tym czasie jedyną wolną córką francuskiego króla była Małgorzata de Valois. Gdy w 1558 roku Antoni de Bourbon ze swoją żoną Joanną udali się do Paryża na ślub delfina Franciszka i szkockiej królowej Marii Stuart, regentem Nawarry został czteroletni syn Henryk. W grudniu 1559 towarzyszył ojcu, który odprowadzał do Hiszpanii królewnę Elżbietę de Valois, narzeczoną króla Filipa II Habsburga.

W sierpniu 1561 roku wraz z matką i siostrą przybył na dwór królewski do Paryża. W tym czasie stosunki pomiędzy rodzicami Henryka uległy pogorszeniu – 25 grudnia 1560 Joanna oficjalnie przeszła na kalwinizm, z kolei Antoni ostatecznie opowiedział się po stronie religii rzymskokatolickiej. Dodatkowo de Bourbon zdradzał żonę. Henryk wychowywany na gorliwego kalwina, razem z m.in. królem Karolem IX, jego braćmi Henrykiem i Franciszkiem urządzał „antypapistowskie” maskarady. W marcu 1562 Antoni de Bourbon zmusił żonę do wyjazdu ze stolicy, pozostawiając syna przy sobie. Pod wpływem ojca w czerwcu 1562 Henryk publicznie zadeklarował się jako katolik. Antoni de Bourbon zmarł 17 listopada 1562 roku, jednak jego syn dalej pozostawał na paryskim dworze. Henryk, po ojcu, został tytularnym gubernatorem Gujenny.

Preceptorem Henryka był de La Gaucherie, protegowany Teodora Bezy, kalwin. Wiosną 1562 został zastąpiony przez katolika Jana De Losses. Po śmierci Antoniego de Bourbon, francuska królowa-matka Katarzyna Medycejska, licząca się w tej kwestii ze zdaniem Joanny d’Albret, zmieniła preceptora. Został nim ponownie La Gaucherie, którego pomocnikiem był pastor Wiktor Palma-Cayet. Henryk posiadł znajomość łaciny. Z kolei jego ulubioną książką był romans rycerski Amadis. Od końca 1562 do początku 1564 uczył się w Kolegium Nawarskim na Wzgórzu Świętej Genowefy w Paryżu. Następnie towarzyszył królowi Karolowi IX i jego matce Katarzynie Medycejskiej w ponad dwuletniej podróży po Francji. W połowie października 1564 roku w Salon-de-Provence dwór odwiedził Nostradamus, który przepowiedział Henrykowi IV, że zostanie królem Francji i Nawarry. W 1565 Henryk został na kilka miesięcy wysłany na dwór matki. Joanna przydzieliła synowi nowego nauczyciela, Morelly de Villiers. W grudniu 1565 Henryk dołączył do dworu królewskiego, z którym w 1566 dotarł do Paryża.

W styczniu 1567 Joanna uzyskała zgodę Katarzyny na to, żeby zabrać syna do dawnych posiadłości Antoniego de Bourbon w północnej Francji. Następnie, wbrew ustaleniom, Joanna z synem nie wróciła na dwór, lecz udała się do Bearn. W 1568 Henryk nominalnie stał na czele sił nawarskich, walczących z tamtejszymi katolickimi buntownikami. Faktycznym dowódcą był Antoni de Gramont. Nie doszło nawet do bitwy, buntownicy się rozpierzchli, a Henryk złożył zapewnienie, że tolerancja religijna nadal będzie respektowana w Nawarrze. Latem 1568 Henryk znalazł się na liście protestantów, którzy na polecenie Katarzyny Medycejskiej mieli zostać doprowadzeni na dwór królewski. Liderzy protestantów razem z Henrykiem schronili się w La Rochelle. Jesienią 1568 Henryk wyruszył na wojnę (trzecia wojna religijna we Francji); matka powierzyła go opiece admirała Kacpra de Coligny. Po śmierci Ludwika de Condé w bitwie pod Jarnac w marcu 1569 Joanna d’Albret ogłosiła dowódcami armii kalwińskiej Henryka IV i jego stryjecznego brata Henryka de Condé. Faktycznym wodzem pozostał Coligny.