Giganotozaur (Giganotosaurus) – rodzaj dinozaura z podrzędu teropodów, żyjącego na terenach współczesnej Argentyny we wczesnym cenomanie, od około 99,6 do 97 milionów lat temu. Holotyp odkryto w patagońskich skałach formacji Candeleros w 1993, zachował się w 70%, nazwano go G. carolinii w 1995. Nazwa rodzajowa znaczy wielkiego południowego jaszczura, podczas gdy epitet gatunkowy honoruje odkrywcę nazwiskiem Rubén D. Carolini. Odkryte wcześniej kość zębową, zęby i ślady również przypisano do tego taksonu. Przyciąga on zainteresowanie jako przedmiot debaty nad maksymalnymi rozmiarami teropodów.

Giganotosaurus należy bowiem do największych znanych lądowych mięsożerców. Jednak jego dokładna wielkość nie została ustalona z powodu niekompletności szczątków. Szacunki dla najbardziej kompletnego z okazów sięgają 12–13 m z czaszką mierzącą od 1,53 do 1,80 m oraz masą ciała między 4,2 a 13,8 ton. Kość zębowa należąca do przypuszczalnie większego osobnika pozwoliła na oszacowanie jego długości na 13,2 m. Niektórzy badacze uznają zwierzę za większe od tyranozaura, historycznie uznawanego za największego z teropodów, inni zaś przyznają im równą wielkość, uznając oszacowanie większych wymiarów giganotozaura za przesadne. Czaszka była niska, z pomarszczonymi kośćmi nosowymi i pofałdowanym grzebieniem na kości łzowej naprzeciw oczu. Przód żuchwy był spłaszczony, ze skierowanym do dołu wyrostkiem u szczytu. Zęby nosiły ząbkowanie i były spłaszczone bocznie. Głowę nosiła silna szyja, zaś obręcz barkowa była niewielka.

Należąc do rodziny karcharodontozaurów, Giganotosaurus zalicza się do najlepiej poznanych członków grupy, obejmującej inne olbrzymie teropody, jak blisko z nim spokrewnione mapuzaur czy karcharodontozaur. Giganotozaurowi przypisuje się stałocieplność (typ ciepłokrwistości) i metabolizm pomiędzy ssaczym a gadzim, pozwalający na szybki wzrost. Zwierzę mogło poruszać się względnie szybko, biegając z prędkością 14 m/s (50 km/h). Mogło być zdolne do zamykania szczęk szybkim ruchem, łapania i powalania zdobyczy przez silne ugryzienia. Wyrostek na brodzie mógł pomagać w opieraniu się naprężeniom podczas gryzienia zdobyczy. Giganotosaurus uważany jest za szczytowego drapieżnika swego ekosystemu, który mógł żywić się młodocianymi zauropodami.

Budowa[ | edytuj kod]

Giganotosaurus uważany jest za jednego z największych teropodów, ale niekompletność jego szczątków utrudnia wiarygodne oszacowanie rozmiarów zwierzęcia. Niemożliwe jest przeto ustalenie z całą pewnością, czy był on większy od przykładowo tyranozaura, historycznie uznawanego za największego z teropodów. Różni badacze publikowali różne oszacowania rozmiarów, stosując różne metody i opierając się na różnych rekonstrukcjach brakujących części kośćca. Oszacowania długości holotypu mieszczą się między 12 a 13 m, z czaszką mierzącą od 1,53 do 1,80 m, kością udową osiągającą między 1,365 a 1,43 m oraz masą ciała między 4,2 i 13,8 tony. Zarośnięcie szwów mózgoczaszki wskazuje, że holotyp był osobnikiem dorosłym. Drugi okaz, składający się z kości zębowej z przypuszczalnie jeszcze większego osobnika, wykorzystano do ekstrapolacji długości na 13,2 m oraz czaszki na 1,95 m, masę ciała zaś określono na 8,2 tony. Niektórzy autorzy uznali największe szacunki za przesadzone w obu przypadkach. Giganotozaura porównywano z powiększoną wersją lepiej znanego allozaura.

Rekonstrukcja

Giganotosaurus miał silną szyję i potężny obrotnik. Dystalne kręgi szyjne miały krótkie, spłaszczone trzony z prawie półkulistymi połączeniami stawowymi na przedzie oraz z pleurocelami podzielonymi przez płytki. Kręgi grzbietowe miały wysokie łuki kręgowe i głębokie pleurocele. Kręgi ogonowe cechowały się bardzo wydłużonymi wyrostkami kolczystymi w kierunku przednio-tylnym oraz dobrze zbudowanymi trzonami. Wyrostki poprzeczne kręgów ogonowych były długie, przednie szewrony przypominały ostrza. Obręcz barkowa była proporcjonalnie krótsza niż u tyranozaura, stosunek łopatki do kości udowej nie sięgał 0,5. Kolec łopatki miał równoległe granice i silnie wyrażony guzek dla przyczepu mięśnia trójgłowego ramienia. Niewielka kość krucza przybierała kształt haka.

Kość biodrowa cechowała się wypukłym górnym brzegiem, niskim postacetabular blade (za panewką stawu biodrowego) i wąskim brevis-shelf (wyrostkiem stanowiącym miejsce przyczepu mięśni ogona). Wyrostek kości łonowej zwany po angielsku pubic foot był dobrze wyrażony i krótszy od przodu, niż z tyłu. Prosta kość kulszowa poszerzała się w kierunku tylnym, kończąc się płatowatym kształtem. Kość udowa kształtu esowatego miała bardzo silnie zbudowaną, zwężającą się ku górze głowę z głęboką bruzdą. Krętarz mniejszy głowy kości udowej przypominał skrzydło, lokował się poniżej krętarza większego, który był krótki. Krętarz czwarty był znacznych rozmiarów, kierował się ku tyłowi. Kość piszczelowa poszerzała się na proksymalnym końcu, nosiła szeroką powierzchnię stawową dla połączenia z kością udową. Trzon miała spłaszczony w kierunku przednio-tylnym.

Czaszka[ | edytuj kod]

Fragmentaryczna czaszka holotypu (białe fragmenty zrekonstruowano) z lewą kością zębową w tle, Ernesto Bachmann Palaeontological Museum

Choć niecałkowicie poznana, czaszka giganotozaura Giganotosaurus wydaje się niska. Kość szczękowa ma mierzący 92 cm rząd zębów, była głęboka od szczytu do podstawy, a jej górny i dolny brzeg biegną prawie równolegle. Poniżej nozdrza nosiła dobrze wyrażony wyrostek, miała też niewielki, elipsowatego kształtu otwór, jak u allozaura czy tyranozaura. Kość nosowa bardzo nierównej powierzchni, nosiła zmarszczki, które ciągnęły się ku tyłowi, pokrywając całą górną powierzchnię. Kość łzowa naprzeciw oczu miała wydatny, pomarszczony grzebień bądź róg, kierujący się w górę i pod kątem w tył, pofałdowany, z głębokim żłobieniem. Kość zaoczodołowa leżała za okiem, nosiła skierowane do dołu i do tyłu wyrostki jarzmowe, kierujące się do oczodołu, jak u tyranozaura, abelizaura i karnotaura. Kość naodczodołowa ponad okiem łączyła się z kośćmi łzową i zaoczodołową, przypominała okap, podobna występowała u abelizaura. Kość kwadratowa leżała w tylnej części czaszki i mierzyła 44 cm długości. Miała dwa pneumatyczne otwory od wewnętrznej strony.

Zęby, EBPM

Szerokie sklepienie czaszki, tworzone przez kości czołową i ciemieniową, przypominało kształtem półkę, zwisającą nad krótkim oknem nadskroniowym w tylnym górnym regionie czaszki. Żuchwa łączyła się stawowo daleko za kłykciem potylicznym, zespalającym szyję z czaszką, dalej niż u innych teropodów. Kłykieć był szeroki i niski, cechował się pneumatyzacją. Giganotosaurus nie miał grzebienia strzałkowego na szczycie czaszki i mięśnie poruszające żuchwą nie sięgały aż na sklepienie czaszki, w przeciwieństwie do wielu innych teropodów (z powodu półki kostnej nad otworem nadskroniowym). Zamiast tego odpowiednie mięśnie znajdywały swój przyczep na dolnej powierzchni wspomnianej półki kostnej. Mięśnie szyi podnoszące głowę przyczepiały się z kolei do wydatnych kości nadpotylicznych na szczycie czaszki, funkcjonujących jak grzebień karkowy tyranozauroidów. Lateksowy odlew puszki mózgowej giganotozaura pokazał, że mózg osiągał objętość około 275 ml.

Kość zębowa poszerzała się na wysokość ku przodowi do spojenia żuchwy, gdzie była także spłaszczona. W dół kierował się wyrostek rozpoczynający się u szczytu, określany mianem „brody” (chin). Dolna strona kości zębowej była wklęsła, zewnętrzna zaś wypukła, gdy się ją oglądało z góry. Wzdłuż niej biegnie wyżłobienie, wspierające otwory odżywcze dla zębów. Wewnętrzny bok kości zębowej posiada rząd płytek międzyzębowych, gdzie każdemu z zębów odpowiadał otwór. Wzdłuż dolnego brzegu biegnie szczelina Meckela. Krzywizna kości zębowej wskazuje na szerokie usta giganotozaura. Możliwe, że każda z kości zębowych nosiła 12 zębodołów. Większość z nich mierzyło po 3,5 cm w kierunku przednio-tylnym. Leżące na niej zęby zębowe nie różniły się zbytnio kształtem ani wielkością, wyjątek stanowił pierwszy z nich, mniejszy od pozostałych. Zęby były spłaszczone bocznie, owalne w przekroju, nosiły ząbkowania na brzegach przednim i tylnym, co jest typowe dla teropodów. Oglądane z przodu bądź z tyłu miały kształt esowaty. Jeden ząb miał od 9 do 12 ząbków na mm. Boczne zęby giganotozaura miały zakrzywione krawędzie szkliwa, największe zęby przedszczękowe nosiły dobrze wyrażone zmarszczki, najwyższy relief przy ząbkowaniu.