Getto warszawskie
Podstrony: 1 [2] [3] [4] [5] [6] [7]
Bunkier Anielewicza – nieistniejący schron (bunkier), który znajdował się na rogu ulic Miłej i Dubois (adres przedwojenny Miła 18) na warszawskim Muranowie. Pod koniec powstania w getcie warszawskim ukrywali się w nim, a następnie ponieśli śmierć bojowcy Żydowskiej Organizacji Bojowej, wśród nich dowódca ŻOB Mordechaj Anielewicz.Janina Bauman, z domu Lewinson (ur. 18 sierpnia 1926 w Warszawie, zm. 29 grudnia 2009 w Leeds) – polska pisarka żydowskiego pochodzenia.
Getto warszawskie
.jpg)
Getto warszawskie – getto dla ludności żydowskiej utworzone przez władze niemieckie w Warszawie 2 października 1940, a zamknięte i odizolowane od reszty miasta 16 listopada 1940. Było największym gettem w Generalnym Gubernatorstwie i całej okupowanej Europie. W kwietniu 1941 w obrębie murów „dzielnicy zamkniętej” mieszkało ok. 450 tys. osób.
W wyniku tzw. wielkiej akcji wysiedleńczej od 22 lipca do 21 września 1942 ok. 75% mieszkańców getta zostało wywiezionych i zamordowanych w obozie zagłady w Treblince. W sierpniu 1942 południowa część getta (tzw. małe getto) została włączona do „aryjskiej” części miasta. W części północnej pozostało ok. 60 tys. Żydów. Większość z nich pracowała w działających w getcie niemieckich zakładach produkcyjnych (tzw. szopach).
Getto zostało zlikwidowane po powstaniu w maju 1943. Po wywiezieniu pozostałych przy życiu mieszkańców do Treblinki oraz obozów w dystrykcie lubelskim zabudowa „dzielnicy żydowskiej” została na rozkaz Niemców zburzona.
Łączna liczba ofiar getta warszawskiego szacowana jest na ok. 400 tys. osób, z czego ok. 92 tys. zginęła lub zmarła w Warszawie (głównie ofiary głodu i chorób), a ok. 300 tys. w obozie zagłady w Treblince i w trakcie dwóch akcji wysiedleńczych. Dawni mieszkańcy getta stanowili także dużą część ofiar akcji „Erntefest” przeprowadzonej w obozach w dystrykcie lubelskim w listopadzie 1943.
Położenie żydowskich mieszkańców Warszawy do listopada 1940[ | edytuj kod]
W 1938 w Warszawie mieszkało 368 394 Żydów, co stanowiło 29,1% mieszkańców stolicy. W 1939 Warszawa była największym skupiskiem Żydów w Europie oraz drugim – po Nowym Jorku – na świecie.
Podczas obrony miasta we wrześniu 1939 dzielnica żydowska była bombardowana przez Niemców ze szczególną zaciekłością.
Według spisu ludności żydowskiej, przeprowadzonego 28 października 1939 na polecenie niemieckich władz okupacyjnych, w Warszawie mieszkało wtedy 359 827 Żydów. Liczba ludności żydowskiej zaczęła w kolejnych miesiącach rosnąć w wyniku przesiedlenia do stolicy w okresie od listopada 1939 do października 1940 ok. 90 tys. Żydów usuwanych z okupowanych terenów Polski włączonych bezpośrednio do III Rzeszy (przede wszystkim z Łodzi i rejencji ciechanowskiej).
13 listopada 1939, w odwecie za zastrzelenie na tej posesji przez Pinkusa Zylberrynga polskiego policjanta, Niemcy aresztowali 53 mieszkańców kamienicy przy ul. Nalewki 9. Pomimo wpłacenia 300 tys. zł kontrybucji, wszyscy aresztowani 21 listopada 1939 zostali zamordowani. Była to pierwsza zbiorowa egzekucja Żydów w Warszawie.
Dyskryminacja społeczna i ekonomiczna[ | edytuj kod]
Prześladowania ludności żydowskiej rozpoczęły się natychmiast po wkroczeniu wojsk niemieckich do miasta 1 października 1939. Wymagano kłaniania się, znieważano żydowskie kobiety, bito i znęcano się nad osobami starszymi i dziećmi, zrzucano nakrycia głowy, zaprzęgano do wozów, obcinano brody, zatrzymywano na ulicy każąc wykonywać ćwiczenia gimnastyczne lub zapędzano do najcięższych prac.
Po utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa (26 października) władze niemieckie rozpoczęły wydawanie kolejnych zarządzeń dyskryminujących żydowskich mieszkańców stolicy oraz sankcjonujących pierwsze represje. W październiku 1939 „aryjskie” sklepy i kawiarnie otrzymały zakaz obsługiwania klientów żydowskich. Zablokowano konta bankowe i depozyty należące do Żydów, ograniczając wypłaty do 250 zł tygodniowo i wprowadzając jednocześnie zakaz posiadania gotówki powyżej 2000 zł. Zarządowi Miejskiemu zakazano udzielania pomocy ludności żydowskiej i nakazano zwolnienie żydowskich pracowników.
W listopadzie 1939 żydowskie przedsiębiorstwa objęto przymusowym zarządem komisarycznym W grudniu lombardom zakazano zwracania Żydom zastawionych przedmiotów. W tym samym miesiącu wprowadzono obowiązek rejestracji żydowskiego majątku oraz przymus pracy dla Żydów – mężczyzn w wieku od 14 do 60 lat. Przed utworzeniem getta Żydzi pracowali w ok. 130 miejscach na terenie Warszawy (tzw. placówkach), m.in. obiektach należących do policji, wojska, kolei i poczty, a także przy odgruzowywaniu i oczyszczaniu miasta. Przymus pracy wynosił dwa dni w tygodniu, a praca, często połączona z biciem i szykanami, trwała do 12 godzin dziennie. W sierpniu 1940 obowiązkowi pracy przymusowej podlegało 105 tys. Żydów.
W latach 1940–1943 Niemcy przymusowo zatrudniali Żydów przy budowie wałów przeciwpowodziowych na prawym brzegu Wisły od fortu Śliwickiego do Rajszewa; wielu z nich zginęło i zostało tam pogrzebanych. Jeden z obozów pracy, w którym mieszkali, znajdował się w Piekiełku.
Zarządzeniem gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera z 24 listopada 1939 r. Żydzi w wieku od 12 lat zostali objęci obowiązkiem noszenia na prawym „przedramieniu ubrania wierzchniego” białej opaski, na której „narysowana ma być żydowska niebieska gwiazda”. Na potrzeby tego wymogu określono, że Żydem jest osoba „wyznania żydowskiego”, jak również taka, której przynajmniej jedno z rodziców było lub jest Żydem. Jednakże równoczesnym aktem wyższego rzędu, tj. rozporządzeniem Generalnego Gubernatora, wprowadzono na terenie całego Generalnego Gubernatorstwa obowiązek noszenia na prawym rękawie odzieży wierzchniej białej opaski z niebieską „gwiazdą syjonu” (Gwiazda Dawida) przez wszystkich Żydów już powyżej 10 roku życia. Wprowadzenie opasek pogorszyło sytuację Żydów, gdyż ułatwiało zatrzymywanie do robót przymusowych, rabunek mienia oraz szykany. Wraz z coraz surowszymi karami za nieprzestrzeganie nakazu noszenia opasek wzrastało także zagrożenie szantażami ze strony szmalcowników.
Symbolem Gwiazdy Dawida zaczęto także znakować sklepy i warsztaty żydowskie. Ich właściciele zostali jednak zwolnieni z wprowadzonego pod koniec 1939 obowiązku wywieszania niemieckich szyldów – prawdopodobnie władze okupacyjne nie chciały, aby napisy w językach jidysz i hebrajskim sąsiadowały z napisami w języku niemieckim.
Późniejszym rozporządzeniem Generalnego Gubernatora uściślono pojęcie Żyda w rozumieniu przepisów okupacyjnych. Według odpowiedniego aktu z 24 lipca 1940, Żydem była każda osoba, będąca byłym obywatelem polskim lub osobą bez przynależności państwowej, jeżeli posiadała co najmniej troje dziadków „pochodzenia czysto żydowskiego” (za Żyda „pochodzenia czysto żydowskiego“ uznano bezwzględnie każdego z dziadków, który należał do żydowskiej gminy wyznaniowej). Osoba, której dwoje dziadków było „pochodzenia czysto żydowskiego”, również była uważana za Żyda, o ile spełniała jeden z dodatkowych warunków wyszczególnionych w rozporządzeniu, tj. jeżeli należała do żydowskiej gminy wyznaniowej 1 września 1939 lub po tej dacie albo pozostawała w związku małżeńskim z Żydem, albo urodziła się po 31 maja 1941 z obcowania pozamałżeńskiego z Żydem. Ponadto za Żyda uważano każdego, kto był Żydem według przepisów prawnych obowiązujących w Rzeszy.
W styczniu 1940 zamknięto synagogi, zakazując jednocześnie zbiorowych modłów w mieszkaniach prywatnych. W tym samym miesiącu Żydom zabroniono wstępu do bibliotek publicznych. 26 stycznia 1940 zakazano im korzystania z kolei, a w lutym przedsiębiorcom nakazano zwolnienie żydowskich pracowników. W połowie 1940 rozpoczęto przejmowanie kamienic należących do Żydów, a także obiektów i przedsiębiorstw związanych z ochroną zdrowia, m.in. aptek i gabinetów dentystycznych. Zamknięto także żydowskie księgarnie i biblioteki. Cofnięto koncesje żydowskim dorożkarzom, lekarzom-Żydom zabroniono leczenia „aryjskich” pacjentów, a pacjentów-Żydów usunięto z miejskich szpitali. Żydzi zostali także wyłączeni z systemu ubezpieczeń społecznych. Wstrzymano wypłaty zasiłków Żydom-emerytom państwowym, inwalidom wojennym, a także wdowom i sierotom po poległych żołnierzach.
Władze niemieckie zarządziły skreślenie adwokatów pochodzenia żydowskiego z listy adwokackiej (Żydzi stanowili ok. 40% członków warszawskiej adwokatury). Chcąc nadać tej decyzji pozory legalności, komisaryczny dziekan rozwiązanej w grudniu 1939 Okręgowej Rady Adwokackiej w Warszawie volksdeutsch Edward Wilhelm von Wendorff zarządził głosowanie w tej sprawie wśród 15 najbardziej znanych warszawskich adwokatów, wchodzących w skład tzw. Rady Przybocznej. Ku zaskoczeniu Niemców, 14 z nich opowiedziało się przeciwko pozbawieniu prawa wykonywania zawodu przez Żydów, powołując się na odpowiednie artykuły konwencji haskiej. Zgodnie z zapowiedzią, głosujących na „nie” skreślono z listy adwokatów. Ponieważ Polacy w dalszym ciągu próbowali dowieść, że dokonane wykluczenie Żydów z zawodu jest z punktu widzenia prawa niedopuszczalne, „w rezultacie tego ataku przeciw zarządzeniom niemieckiej administracji sądowniczej” dokonano aresztowań wśród członków warszawskiej palestry.
W lipcu 1940 Żydom zakazano wstępu do miejskich parków, siadania na ławkach w miejscach publicznych oraz chodzenia po reprezentacyjnych ulicach miasta. We wrześniu Żydom zakazano wstępu na plac Piłsudskiego (przemianowany w tym samym czasie na Adolf-Hitler-Platz).
We wrześniu 1940 wprowadzono również segregację ludności polskiej w tramwajach (wydzielone części wagonów Nur für Deutsche wprowadzono już w październiku 1939). Od września 1940 Żydzi mogli korzystać wyłącznie ze specjalnych wagonów tramwajowych z biało-żółtymi lub żółtymi tarczami numerowymi, oznaczonymi dodatkowo tablicą z Gwiazdą Dawida za przednią szybą oraz tablicą „Nur für Juden – Tylko dla Żydów” w górnej części jednego z okien. Ludności żydowskiej całkowicie zakazano także z korzystania z 15 linii tramwajowych oraz jednej linii autobusowej.
Od czerwca 1940 Żydzi zaczęli być dyskryminowani jeżeli chodzi o długość godziny policyjnej. Została ona wtedy przesunięta – ale tylko dla ludności „aryjskiej” – z 21 na 22. Po jej kolejnym przesunięciu w październiku 1940 (z okazji pierwszej rocznicy utworzenia Generalnego Gubernatorstwa) z 22 na 23, Żydzi mogli pozostawać na ulicach poza murami tworzonego getta do 19, a w obrębie jego murów – do 21. Zmieniono także nazwy warszawskich ulic upamiętniające zasłużonych dla polskiej historii i kultury Żydów m.in. Ludwika Zamenhofa, Bera Meiselsa oraz Berka Joselewicza.
Judenrat[ | edytuj kod]
4 października (według innego źródła 7 października) 1939 władze niemieckie utworzyły w Warszawie Radę Żydowską (Judenrat). Pierwszym przewodniczącym składającej się z 24 radców Rady został Adam Czerniaków, mianowany komisarycznym prezesem Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Warszawie jeszcze przez prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego 23 września. Zastępcą Czerniakowa został Marek Lichtenbaum.
Judenrat składał się z 26 wydziałów i zatrudniał ok. 2000 urzędników. Do sierpnia 1942 jego główna siedziba znajdowała się w przedwojennej siedzibie Gminy Żydowskiej przy ul. Grzybowskiej 26/28.
Zajścia antyżydowskie w marcu 1940[ | edytuj kod]
W ostatniej dekadzie marca 1940, na kilka dni przed oraz w czasie Świąt Wielkanocnych, w Warszawie doszło do zajść antyżydowskich na dużą skalę, opisywanych często jako pogrom. Grupy chuliganów wybijały szyby wystawowe, rabowały żydowskie sklepy i mieszkania oraz biły na ulicach przechodniów z opaskami z gwiazdą Dawida. Mieszkańcy Warszawy na ogół pozostawali bierni wobec czynnych napadów na Żydów. Wydarzenia, prawdopodobnie inspirowane przez Niemców, były przez nich filmowane jako dowód antysemickich postaw polskiego społeczeństwa. Pomogły także uzasadnić utworzenie getta koniecznością ochrony Żydów przed atakami ze strony Polaków.
Zajścia antyżydowskie zostały potępione przez polską prasę podziemną. Dochodziło do nich jednak nadal, chociaż już na znacznie mniejszą skalę, w kolejnych miesiącach.
Przygotowania do utworzenia getta[ | edytuj kod]
W styczniu 1940 w urzędzie gubernatora dystryktu warszawskiego powstał Wydział Przesiedleń (Umsiedlung), którego kierownikiem został SA-Standartenführer Waldemar Schön. Ten Wydział koordynował działania związane z utworzeniem getta.
W marcu 1940 administracja niemiecka rozważała projekt skupienia wszystkich Żydów w Generalnym Gubernatorstwie w dystrykcie lubelskim, jednak szybko został on zarzucony. W tej sytuacji rozpoczęto prace nad lokalizacją żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w Warszawie. Według pierwszego projektu getto miało być zlokalizowane na Pradze, rozważano także plany utworzenia dwóch oddzielnych gett peryferyjnych – na Kole i Grochowie. Nie zostały one jednak zrealizowane z uwagi na konieczność przesiedlenia ok. 600 tys. osób. W kolejnych tygodniach prace nad planami utworzenia getta w Warszawie zostały wstrzymane ze względu na plany przesiedlenia po zakończeniu wojny wszystkich europejskich Żydów na Madagaskar. Jednak ze względu na sytuację wojenną III Rzeszy, w sierpniu prace nad utworzeniem getta ponownie wznowiono. Ostatecznie dzielnicę zamkniętą zdecydowano się utworzyć w północno-zachodniej części śródmieścia, tzw. dzielnicy północnej, która od XIX wieku była w większości zamieszkana przez ludność żydowską.
Proces izolowania tej części Warszawy ze względu na groźbę rzekomej epidemii rozpoczął się zimą 1939/1940, kiedy to na ulicach granicznych dzielnicy umieszczono białe tablice z napisami w językach polskim i niemieckim ostrzegające przed przebywaniem na terenie zamieszkałym przez ludność żydowską z powodu zagrożenia tyfusem.
Wiosną 1940 podjęto decyzję o budowie wokół zamieszkałego w większości przez Żydów „terenu epidemicznego” murów, mających pełnić funkcję ochronną dla mieszkańców pozostałej części miasta. 27 marca 1940, w czasie trwających w mieście zajść antyżydowskich, Rada Żydowska otrzymała od Niemców mapę określającego granice „obszaru zamkniętego z powodu zarazy“ (Seuchen-Sperrgebiet) wraz z rozkazem rozpoczęcia budowy murów w zaznaczonych na niej miejscach. Przedstawicielom Rady Niemcy oświadczyli, że „mury są po to, aby Żydów bronić przed ekscesami“.
Realizowane przez Radę prace budowlane przy wznoszeniu murów rozpoczęły się 1 kwietnia 1940.
Utworzenie „dzielnicy żydowskiej” w Warszawie[ | edytuj kod]
Getto („dzielnica żydowska”) w Warszawie zostało utworzone 2 października 1940 zarządzeniem gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera, wydanego na podstawie rozporządzenia o ograniczeniach pobytu w Generalnym Gubernatorstwie z 13 września 1940. Tę informację ogłoszono przez uliczne megafony 12 października.
Zgodnie z zarządzeniem Fischera, w dzielnicy żydowskiej mieli zamieszkać wszyscy Żydzi mieszkający w Warszawie lub przesiedlający się do niej, natomiast zamieszkującym w niej Polakom nakazano przenieść się do pozostałego obszaru miasta, z wyłączeniem tzw. dzielnicy niemieckiej. Przesiedlenie Żydów do dzielnicy żydowskiej oraz wysiedlenie z niej Polaków miało zakończyć się do 31 października 1940, jednak ten termin przedłużono później do 15 listopada. Za wykonanie zarządzania byli odpowiedzialni: przewodniczący Rady Żydowskiej Adam Czerniaków oraz komisaryczny prezydent Zarządu Miejskiego Julian Kulski.
Zarządzenie z 2 października 1940 zawierało listę ulic oddzielających tworzone getto od pozostałego obszaru miasta. 15 października 1940 plan getta opublikował „Nowy Kurier Warszawski“. Po niewielkich korektach dokonanych w kolejnych tygodniach, w dniu zamknięcia getta jego granice przebiegały ulicami: Wielką, Bagno, placem Grzybowskim, Rynkową, Zimną, Elektoralną, placem Bankowym, Tłomackie, Przejazd, Nalewki, granicą Ogrodu Krasińskich, Świętojerską, Freta, Sapieżyńską, Konwiktorską, Stawki, Dziką, Okopową, Towarową, Srebrną i Złotą.
Z getta wyłączono m.in. Sądy Grodzkie na Lesznie, więzienie Pawiak, obszar tzw. enklawy ewangelickiej z kościołem i Szpitalem Ewangelickim oraz nieruchomości należące do browaru Haberbusch i Schiele przy ulicy Ceglanej.
Utworzenie getta spowodowało konieczność zmiany w ciągu kilku tygodni swego miejsca zamieszkania przez ćwierć miliona mieszkańców Warszawy (ok. 138 tys. Żydów oraz 113 tys. Polaków). Był to niespotykany wcześniej ruch ludności w granicach administracyjnych miasta. Z obszaru zamykanej dzielnicy żydowskiej do dzielnicy niemieckiej musiało się również przenieść ok. 700 volksdeutschów. Lokatorów zmieniło 11 567 mieszkań „aryjskich” w tworzonym getcie oraz ok. 13 000 mieszkań żydowskich na terenie Warszawy.
Getto zostało zamknięte 16 listopada 1940. Przebywanie Żydów po „stronie aryjskiej“ zostało zakazane i mogły je opuszczać wyłącznie osoby posiadające przepustki lub wchodzące w skład kolumn roboczych zatrudnianych poza gettem. Tego samego dnia rozpoczęto akcję poszukiwania pozostających po stronie „aryjskiej” Żydów, w wyniku której ujęto i skierowano do getta 11 130 osób. W tym samym czasie przejęto i opróżniono 3770 żydowskich sklepów.
Emanuel Ringelblum w swoich notatkach z getta podaje przykłady spontanicznej pomocy Żydom przez Polaków po zamknięciu getta: „Pierwszego dnia mnóstwo chrześcijan przyniosło chleb dla swoich żydowskich przyjaciół i znajomych, było to masowe zjawisko. (...) Dziś, 19 XI 1940 zastrzelony został chrześcijanin, który przerzucił wór chleba przez mur".
Funkcje administracyjne w getcie niemieckie władze okupacyjne powierzyły Judenratowi. Funkcje porządkowe w dzielnicy zamkniętej sprawowała żydowska Służba Porządkowa.
Konwertyci w getcie[ | edytuj kod]
Według różnych szacunków w momencie zamknięcia getta w listopadzie 1940 przebywało tam od ok. 2 tys. do ok. 5 tys. katolików. W styczniu 1941 r. w dzielnicy żydowskiej znajdowało się 1540 katolików i 221 osób przynależących do innych kościołów chrześcijańskich. Wiele z tych osób uważało się za Polaków (chrześcijan), ale ze względu na nazistowskie kryteria rasowe zostali sklasyfikowani przez władze niemieckie jako Żydzi. W granicach getta znalazły się trzy kościoły: kościół Wszystkich Świętych, kościół św. Augustyna i kościół Narodzenia NMP. W pomoc Żydom zaangażował się proboszcz parafii Wszystkich Świętych w Warszawie, Marceli Godlewski. Pomógł m.in. Ludwikowi Hirszfeldowi, Louisowi-Christophe Zaleskiemu-Zamenhofowi i Wandzie Zamenhof-Zaleskiej.
Podstrony: 1 [2] [3] [4] [5] [6] [7]