Generalne Gubernatorstwo na tle ziem okupowanych II Rzeczypospolitej

Generalne Gubernatorstwo (kolokwialnie Generalna Gubernia, w skrócie GG; od 26 października 1939 do 31 lipca 1940 niem. Generalgouvernement für die besetzten polnischen Gebiete, pol. Generalne Gubernatorstwo dla okupowanych ziem polskich) – jednostka administracyjno-terytorialna utworzona przez III Rzeszę na podstawie dekretu Adolfa Hitlera z 12 października 1939 z mocą obowiązującą od 26 października 1939, obejmująca część okupowanego wojskowo przez Niemcy terytorium II Rzeczypospolitej, która nie została anektowana bezpośrednio przez III Rzeszę. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej i wcieleniu 1 sierpnia 1941 dekretem Hitlera tzw. Dystryktu Galicja do Generalnego Gubernatorstwa jego obszar rozpościerał się od Czerwina na północy do Hryniawy na południu, od Częstochowy na zachodzie do Okopów Świętej Trójcy na wschodzie.

Część nazwy „dla okupowanych ziem polskich” została usunięta tajnym rozporządzeniem Generalnego Gubernatora Hansa Franka z 31 lipca 1940 r. wydanym w oparciu o tajny dekret Hitlera z 8 lipca 1940. OKW w dyrektywie z 15 kwietnia 1940 r. rozważając, czy istnieje jeszcze państwo polskie z którym Niemcy znajdują się w stanie wojny utrzymywało jakoby: Wojna zakończyła się wraz ze zmiażdżeniem Państwa Polskiego, sam Führer dał temu wyraz w październiku 1939 r., likwidując wojskową administrację i zastępując ją cywilną. Sprawy Generalnej Guberni są sprawami wewnętrznoniemieckimi.

 Osobny artykuł: Terytorium Rzeczypospolitej Polskiej anektowane przez III Rzeszę.

Proklamacja Generalnego Gubernatorstwa przez Rzeszę była sprzeczna z prawem międzynarodowym (konwencja haska IV z 1907 r. o prawach i zwyczajach wojny lądowej, art. 42 i następne) i w konsekwencji nielegalna. Dlatego też Generalne Gubernatorstwo nie było podmiotem prawa międzynarodowego ani publicznego. Wszystkie akty władz Generalnego Gubernatorstwa, stanowiących jedynie władzę okupacyjną, de iure były bezskuteczne w międzynarodowych stosunkach prawnych (pozbawione skutku od chwili wydania aktu prawnego).

Geneza[ | edytuj kod]

„Europa przyszłości”, autorstwa Alberta Rymanna. Tak miała wyglądać Europa po zwycięstwie państw centralnych w I wojnie światowej

Sowiecka mapa III Rzeszy i Generalnego Gubernatorstwa z 1940 roku. Granica GG z Rzeszą zaznaczona jest nieprawidłowo

 Osobny artykuł: Mitteleuropa.

Pomysł utworzenia Generalnego Gubernatorstwa ma swoje korzenie w idei Mitteleuropy. Podczas I wojny światowej wykorzystały ją rządzące elity polityczne Niemiec, wytyczając cele wojenne oraz plany nowego porządku europejskiego po ewentualnym zwycięstwie państw centralnych. Mitteleuropę miały tworzyć marionetkowe państwa (w tym Królestwo Polskie) pod polityczną, gospodarczą i wojskową kontrolą Rzeszy. Region miał być wykorzystywanym gospodarczo zapleczem imperium niemieckiego, a jego zasoby miały służyć udanej rywalizacji z Anglią na arenie światowej w celu uzyskania pozycji wiodącego mocarstwa. Organizacja gospodarcza opierałaby się na dominacji Niemiec, które narzuciłyby szereg korzystnych dla siebie umów gospodarczych z podległymi im satelickimi państwami jak Ukraina i Polska. Liczono również na to, iż nastroje klasy pracującej w Niemczech mogą być uspokojone przy pomocy aneksji terytorialnych, osadnictwa oraz lepszej kondycji gospodarczej Niemiec. Populacja na podporządkowanych terenach stopniowo byłaby germanizowana, także poprzez czystki etniczne ludności rodzimej i równoległe osadnictwo niemieckie. Niemiecki plan Mitteleuropy podczas I wojny światowej przewidywał aneksję znacznej części terytorium Polski i wypędzenie z tych ziem Polaków i Żydów zastępowanych stopniowo kolonistami niemieckimi. Sama Polska miała być stopniowo germanizowana, także poprzez zmniejszenie populacji polskiej na skutek klęsk głodu. Na miesiąc przed wybuchem II wojny światowej, w dniu 4 sierpnia 1939 roku, mapę pt. „Przyszła mapa Europy” z graficznym przedstawieniem Mitteleuropy z I wojny światowej opublikowała polska gazeta Ilustrowany Kuryer Codzienny. Mapa autorstwa Alberta Rymanna przedstawiała Niemcy (niem. Deutsches Kaiserreich) z przyległym do nich satelickim państewkiem Królestwem Polskim (niem. Koenigreich Polen) z małym dopiskiem deutscher Bundesstaat, czyli „państwo związkowe Rzeszy Niemieckiej”.

Identyczną koncepcję utworzenia satelickiego państewka polskiego Niemcy zawarli również w planach II wojny światowej. Koncepcja została zrealizowana w kształcie Generalnego Gubernatorstwa i była ona realizacją drugowojennych celów polityki niemieckiej w Europie Wschodniej, określonych m.in. w Generalnym Planie Wschodnim oraz założeniach polityki okupacyjnej III Rzeszy na terytorium Polski. Realizowano je poprzez fizyczną eliminację większości polskiej inteligencji oraz tzw. warstw przywódczych w akcji „Intelligenzaktion”, germanizację, przesiedlenia i eksterminację ludności (w celu przygotowania tego obszaru do kolonizacji germańskiej) oraz maksymalną eksploatację gospodarczą na potrzeby wojenne III Rzeszy. W okresie do 1944 okupacyjne władze niemieckie traktowały Generalne Gubernatorstwo praktycznie jak kolonię, która dostarczała niewolniczej i nisko kwalifikowanej siły roboczej, surowców naturalnych dla przemysłu oraz żywności. W latach 1939–1940 planowano także utworzenie polskiego państwa szczątkowego (niem. Reststaat) zależnego od Rzeszy, koncepcja ta jednak została porzucona wobec kilku istotnych czynników. Niemcy, mimo iż niektóre postacie ówczesnego życia politycznego w Polsce wyrażały gotowość do pewnych negocjacji, ostatecznie nie mogli znaleźć polskiego odpowiednika Hachy lub Quislinga i elit chętnych do kolaboracji. Decydującym czynnikiem uniemożliwiającym utworzenie „polskiego państwa szczątkowego” była negacja tych planów przez ZSRR (pozostający wówczas w sojuszu z III Rzeszą), negujący pomysł zachowania Polski w jakimkolwiek kształcie. Do utworzenia ewentualnego rządu kolaboracyjnego „opierającego się na uciskanych dotąd przez polskie rządy chłopach” służyć miały prowadzone przez Niemców kilkakrotne rozmowy z liderem ludowców Wincentym Witosem, które zdecydowanie odrzucił. Siedzibą władz okupacyjnych Generalnego Gubernatorstwa na mocy rozporządzenia Hansa Franka z dnia 26 października został Kraków, językiem urzędowym stał się język niemiecki. W Krakowie, mieście wówczas 200-tysięcznym, stacjonowały siły okupacyjne w liczbie 50 tys. uzbrojonych Niemców oraz ukraińskich policjantów. Na terenie miasta istniały wydzielone niemieckie dzielnice, w tym zbudowana od podstaw zamieszkała przez urzędników Generalnego Gubernatorstwa i oficerów (rejon ul. Królewskiej – wówczas Reichstrasse). Statystycznie co piąta osoba przechodząca krakowską ulicą była Niemcem. Stolicę Polski, Warszawę, zamierzano zniszczyć i sprowadzić do roli prowincjonalnego ośrodka tranzytowego (założenia te określono w tzw. planie Pabsta), zlikwidowano polskie szkolnictwo wyższe i średnie, pozamykano muzea, teatry, większość bibliotek, planowo wywożono i niszczono dobra kulturalne, zagarnięto większość majątku należącego do Polaków i Żydów, skonfiskowano m.in. większość kluczowych zakładów przemysłowych i majątki ziemskie, zamierzano wywłaszczyć chłopów z gospodarstw o powierzchni od 2–10 hektarów, intensywnie eksploatowano rolnictwo systemem przymusowych kontyngentów. Pozostawiono niektóre elementy struktury państwa polskiego: Polską Policję podległą niemieckiej Policji Porządkowej, walutę (polski złoty), silnie zredukowane szkolnictwo, samorząd gmin wiejskich i miejskich (wójtowie, burmistrzowie), ograniczone sądownictwo, aparat skarbowy, zezwolono na działanie Polskiego Czerwonego Krzyża oraz Spółdzielni Spożywców „Społem”.

Generalne Gubernatorstwo było strukturą podporządkowaną całkowicie Rzeszy Niemieckiej, nieuznawaną na arenie międzynarodowej, o pewnych cechach parapaństwa, kontrolowaną i zdominowaną przez czynniki policyjne (posiadające uprawnienia władzy sądowniczej, wykonawczej oraz w ograniczonym zakresie prawodawczej). Jednak status GG nie był wyraźnie sprecyzowany, a charakter prawny i administracyjny był specyficzny. Nie był to obszar cechujący się suwerennością ani nie wchodził w skład terytorialny III Rzeszy. Zamieszkała w nim ludność nie posiadała obywatelstwa Gubernatorstwa ani obywatelstwa Rzeszy. Obowiązywał polski porządek prawny określony przed wrześniem 1939, z wyjątkiem określonych spraw odmiennie uregulowanych przez władze niemieckie.

Generalny Gubernator, będący najwyższym organem władzy, nie posiadał jednak jej pełni na podległym sobie terenie – władzą prawodawczą, sprawowaną za pomocą wydawanych rozporządzeń (będących głównym źródłem prawa w GG), dzielił z Radą Ministrów do spraw Obrony Rzeszy oraz pełnomocnikiem do spraw Planu Czteroletniego. Organy te miały równorzędne uprawnienia do wydawania rozporządzeń co Generalny Gubernator. Władzę wykonawczą dzielił głównie z wyższym dowódcą SS i Policji (niem. der Höhere SS- und Polizeiführer), który choć formalnie podlegał Generalnemu Gubernatorowi, to praktycznie mianowany był przez Heinricha Himmlera i wypełniał bezpośrednio jego polecenia. Z tego powodu wyższy dowódca SS i Policji otrzymał decyzją Generalnego Gubernatora prawo wydawania aktów prawnych na terenie całego GG.

Generalne Gubernatorstwo, chociaż uzależnione całkowicie od Rzeszy Niemieckiej, posiadało pewne cechy odrębności w sferze administracji, gospodarki i finansów – oddzielone było granicą celną i dewizową, posiadało własną walutę, działał nowo utworzony Bank Emisyjny w Polsce, który w Krakowie drukował nominalnie polskie pieniądze, tzw. młynarki. Generalne Gubernatorstwo posiadało również własny rząd, który był organem doradczym i wykonawczym Generalnego Gubernatora. Na czele rządu przez cały okres okupacji stał Josef Bühler. Utrzymywanie takiego specyficznego ustroju prawnego na terenie Gubernatorstwa nie jest do końca wyjaśnione.

Najwyższy Trybunał Narodowy, badając w latach 1946–1948 zbrodnie nazistowskie podczas okupacji niemieckiej Polski, uznał rząd Generalnego Gubernatorstwa za organizację przestępczą.

Sądownictwo[ | edytuj kod]

W październiku 1939 władze niemieckie ogłosiły, że obok istniejącego sądownictwa polskiego będą działały również sądy niemieckie. Na początku roku 1940 wznowiono działalność sądów polskich w GG oraz przeprowadzono obsadę kadrową. Od początku utrzymano odpowiedni poziom orzecznictwa, przy braku poważniejszych ingerencji władz okupacyjnych, które dysponowały instrumentami prawnymi umożliwiającymi kontrolę prawomocnych orzeczeń sądów polskich. Sędziowie polscy zachowali swój dotychczasowy strój urzędowy, usunięto jednak łańcuchy, na których znajdowało się godło Polski. W zakresie właściwego orzecznictwa funkcjonowały sądy grodzkie, okręgowe i apelacyjne, rozpatrujące sprawy nienależące do kompetencji sądownictwa niemieckiego.

Ważniejsze miasta w Generalnym Gubernatorstwie były siedzibami powszechnych sądów niemieckich pierwszej i drugiej instancji, którym podlegali Reichsdeutsche, Volksdeutsche i osoby prowadzące działalność przeciwko Rzeszy, jej obywatelom i władzom Gubernatorstwa w tym zakresie funkcjonowały również sądy powszechne, sądy specjalne i policyjne sądy doraźne. W przypadkach kolizji postanowień stosowano prawo niemieckie.

Niemieckie sądownictwo na terenie Generalnego Gubernatorstwa włączyło się aktywnie w realizację dyskryminacyjnych założeń polityki narodowościowej. Stosowano szeroko terror sądowy, wydawanym zbrodniczym decyzjom nadawano pozory praworządności za pomocą stworzonego, wbrew prawu międzynarodowemu, tzw. sądownictwa specjalnego (niem. Sondergerichte). Pod koniec 1941 sytuacja pogorszyła się po wprowadzeniu specjalnego prawa karnego dla Polaków i Żydów. Ten akt prawny przez samych twórców został określony jako drakoński, gdyż „bardzo szeroko formułuje stany faktyczne i wszędzie dopuszcza karę śmierci”, umożliwiał dowolne wymierzanie kary śmierci niezależnie od wieku „sprawcy”.

Zakres stosowania kary śmierci był stopniowo rozszerzany wydawanymi rozporządzeniami i dekretami, stanowiąc istotny składnik polityki terroru i represji – kara śmierci groziła m.in. za:

Wykaz czynów karanych śmiercią w zarządzeniu Hansa Franka z 31 października 1939

Rozporządzenie Hansa Franka z 2 października 1943 „o zwalczaniu zamachów na niemieckie dzieło odbudowy”

Obwieszczenie o wykonaniu wyroków śmierci za „zamachy na dzieło odbudowy” w codziennej gazecie krakowskiej „Goniec Krakowski”, 1943 r.

Obwieszczenie okupacyjnych władz Częstochowy grożące śmiercią za pomoc Żydom

Wincenty Witos (ur. 21 stycznia 1874 w Wierzchosławicach koło Tarnowa, zm. 31 października 1945 w Krakowie) – polski polityk, działacz ruchu ludowego, trzykrotny premier Rzeczypospolitej Polskiej.Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze – organ wymiaru sprawiedliwości powołany po II wojnie światowej w celu osądzenia nazistowskich zbrodniarzy wojennych. Procedował od 20 listopada 1945 do ogłoszenia wyroku w dniu 1 października 1946.

Obwieszczenie z 25.11.1941 o skazaniu na śmierć 9 polskich rolników z Brzezin za niedostarczenie kontyngentów