Mapa obecnego terytorium Ukrainy z zaznaczonym obszarem Galicji Wschodniej

Położenie Galicji Wschodniej na mapie Polski

Mapa Galicji Wschodniej z podziałem na powiaty (1910)

Ludność uważająca język ukraiński za ojczysty (w powiatach) według spisu powszechnego 1931.

Galicja Wschodnia – określenie używane w latach 1795-1809 na określenie całej Galicji, w opozycji do Nowej Galicji, zwanej niekiedy Zachodnią. Później, do roku 1850, do Galicji Wschodniej wliczano zaś wszystkie tereny na wschód od Tarnowa (z samym miastem włącznie). Po roku 1850 określenie to stosowano dla wschodnich terenów Królestwa Galicji i Lodomerii ze Lwowem, Stanisławowem, Tarnopolem, Przemyślem i Sanokiem, jej zachodni kres stanowiła granica okręgu sądu apelacyjnego we Lwowie – zachodnie granice powiatów: jarosławskiego, brzozowskiego i sanockiego. Stolicą tego regionu był Lwów.

Oficjalna nazwa Królestwo Galicji i Lodomerii nawiązywała do jednego z tytułów królów węgierskich: “rex Galiciae et Lodomeriae”, tj. “król Halicza i Włodzimierza”, co miało uzasadniać moralne prawo do zaboru tych ziem przez Austrię. W skład Galicji Wschodniej weszła część województwa ruskiego, zachodnie skrawki województwa podolskiego oraz wschodnia część województwa bełskiego przedrozbiorowej Rzeczypospolitej.

Austria[ | edytuj kod]

W marcu 1849 od Galicji odłączono należącą do niej od 1775 roku Bukowinę, tworząc nowy kraj koronny – Księstwo Bukowiny. Ostatecznie granice Galicji ustalono na kongresie wiedeńskim, natomiast krajem koronnym Galicja stała się od 1849. W 1850 przeprowadzono rozdział jurysdykcji sądowej (sądu apelacyjnego II instancji) na dwa okręgi z siedzibami we Lwowie i Krakowie. Do tego podziału dostosowano podział izb adwokackich, notarialnych, lekarskich, aptekarskich, handlowych i przemysłowych. Stało się to podstawą późniejszego wydzielenia Galicji Zachodniej i Wschodniej. Sądowi apelacyjnemu we Lwowie podlegało 10 okręgów sądowych: Kołomyja, Tarnopol, Stanisławów, Brzeżany, Złoczów, Stryj, Lwów, Sambor, Przemyśl i Sanok. Obszar jurysdykcji sądu apelacyjnego we Lwowie (czyli generalnie Galicji Wschodniej) wynosił 55 300 km² i był zamieszkały przez 5 337 000 osób (1910).

Przy wprowadzaniu podziału administracyjnego i sądowego władze austriackie nie kierowały się zasadami historycznymi, lecz narodowościowymi. Linia podziału była również uważana za granicę etnograficzną pomiędzy polską i ukraińską częścią Galicji.

W 1902 Galicja Wschodnia liczyła 50 powiatów (a w nich 3734 gminy i 3488 obszarów dworskich) i miasto wydzielone Lwów. W Galicji w latach 1857, 1880, 1890, 1900 i 1910 przeprowadzono spisy ludności, w oparciu o dwa kryteria – wyznanie i język (nie pytano o narodowość). Ponieważ Żydzi (nie mogąc zadeklarować jidysz, który nie był uznany za język, lecz za gwarę języka niemieckiego) deklarowali zwykle znajomość języka polskiego, stąd można ich odnaleźć jedynie według wyznania. Zgodnie ze spisem ludności w 1910 roku było to 3291 tys. (61,7%) grekokatolików, 1350 tys. (25,3%) rzymskich katolików, 659 tys. (12,4%) żydów. Na co dzień posługiwanie się językiem ruskim zadeklarowało 3132 tys. (58,9%) ankietowanych, językiem polskim – 2114 tys. (39,8%), językiem niemieckim – 65 tys. (1,2%). W miastach przeważali zdecydowanie Polacy i Żydzi, na wsi – Ukraińcy. W przeszłości niektórzy autorzy ukraińscy i w ślad za nimi polscy wyodrębniali dodatkowo tzw. łacinników, czyli ludność katolicką ruskojęzyczną, kwalifikując ich jako Ukraińców i szacując liczbę Rusinów na 3791 tysięcy (71,1%) i Polaków na 770 tysięcy (14,4%), jednak te szacunki już na początku XX wieku były kwestionowane przez niektórych autorów, wskazując na fakt, iż ludność mieszana religijnie i językowo, tj. ruskojęzyczni katolicy i polskojęzyczni grekokatolicy stanowiła w istocie dużo mniejszą liczbę i była po obu stronach na zbliżonym do siebie poziomie.

Porównując spisy z lat 1857 i 1900, można zauważyć, że stopniowo postępował przyrost ludności polskiej. Działo się to w konsekwencji masowej emigracji Ukraińców do Kanady i USA, napływu ludności polskiej z Galicji Zachodniej do rozparcelowywanych majątków i sprowadzania polskich pracowników do administracji i szkolnictwa, a także na skutek procesu polonizacji Ukraińców (szczególnie inteligencji).

| edytuj kod]

1 listopada 1918 roku, wobec rozpadu monarchii austro-węgierskiej, politycy ukraińscy proklamowali we Lwowie Zachodnioukraińską Republikę Ludową, która w oparciu o oddziały ukraińskie z armii Austro-Węgier objęła w listopadzie 1918 swą kontrolą zbrojną i administracją całe terytorium Galicji Wschodniej. Polska ludność Lwowa, dążąca do przyłaczenia miasta, jak również całego terytorium Galicji Wschodniej, do odradzającego się po zaborach państwa polskiego, przeciwstawiła się temu zbrojnie. Jeszcze tego samego dnia (1 listopada) wybuchły polsko-ukraińskie walki o miasto, określane w polskiej historiografii jako obrona Lwowa, które przekształciły się następnie w regularną wojnę polsko-ukraińską, zakończoną w sierpniu 1919 roku wyparciem przez Wojsko Polskie oddziałów Armii Halickiej za rzekę Zbrucz, wyznaczającą wschodnią granicę Galicji, a tym samym de facto upadkiem ZURL. W umowie warszawskiej w kwietniu 1920 roku rząd Ukraińskiej Republiki Ludowej Symona Petlury uznał Zbrucz za granicę polsko-ukraińską, a tym samym przynależność Galicji Wschodniej (a także Wołynia) do Polski. W czasie wojny polsko-bolszewickiej w lipcu 1920 roku Armia Czerwona prowadziła ofensywę na Lwów, czasowo okupując część Galicji Wschodniej i ustanawiając marionetkową Galicyjską Socjalistyczną Republikę Rad z siedzibą władz w Tarnopolu. W sierpniu 1920 roku nacierająca na Lwów sowiecka 1 Armia Konna Siemiona Budionnego została zatrzymana przez Wojsko Polskie w bitwie pod Zadwórzem. W walkach z Armią Czerwoną w Galicji uczestniczyły siły sojuszniczej Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej, broniąc pod dowództwem gen Omelianowycza-Pawlenki linii Dniestru. W traktacie ryskim granicę między Polską a Ukraińską SRR na odcinku galicyjskim ustalono na Zbruczu, co wobec nieuznawania Rosji sowieckiej i USRR na forum międzynarodowym miało jedynie charakter dwustronny (wyrzeczenie się przez RFSRR i USRR pretensji do Galicji Wschodniej).

 Osobne artykuły: Zachodnioukraińska Republika Ludowa, Bitwa o Lwów (1918–1919), Wojna polsko-ukraińska, Wojna polsko-bolszewicka, Bitwa pod Zadwórzem, Linia Curzona i Traktat ryski (1921).