Franciszek I, fr. François I (ur. 12 września 1494 w Cognac w Charente, zm. 31 marca 1547 w Rambouillet) – król Francji od 1515, syn Karola d'Angoulême (1459–1496) oraz Ludwiki Sabaudzkiej (1476–1531). Był wnukiem Jana d'Angoulême, wnuka Karola V Mądrego, a zarazem stryja Ludwika XII. Pochodził z młodszej linii Walezjuszów, tzw. gałęzi orleańskiej, i został królem po śmierci Ludwika XII jako jego najbliższy żyjący męski krewny. Jeszcze przed objęciem tronu Francji, w 1514 poślubił starszą córkę Ludwika XII i Anny Bretońskiej – Klaudię, księżną Bretanii; dzięki temu po śmierci Anny Bretońskiej nie doszło do separacji Bretanii, utrzymany został związek łączący ją z Francją.

Początek panowania[ | edytuj kod]

Franciszek I wkrótce po wstąpieniu na tron francuski zaangażował się z pasją w wojnę o terytoria włoskie, mając początkowo za sojuszników jedynie Wenecjan. Jego celem było odzyskanie utraconego przez Ludwika XII w roku 1512 Księstwa Mediolanu. Jeszcze w 1515 r. Franciszek na czele wojsk francuskich przekroczył Alpy, zadał broniącym Mediolanu oddziałom szwajcarskim klęskę w bitwie pod Marignano i zdobył Mediolan. Do końca roku 1516 udało się Franciszkowi zawrzeć traktaty pokojowe z papieżem Leonem X, Hiszpanią i cesarzem Maksymilianem I, wymuszając na nich uznanie francuskiego panowania nad Mediolanem. Szczególnie korzystne dla Francji były warunki traktatu z królem Hiszpanii Karolem Habsburgiem, podpisanego w 1516 r. w Noyon; Karol, panujący w Hiszpanii jako Karol I, zobowiązał się płacić Franciszkowi roczną daninę za Królestwo Neapolu w wysokości 100 tysięcy dukatów, zrekompensować sprzymierzonym z Francją d'Albretom utratę większej części Królestwa Nawarry (zajętej w 1512 r. przez króla Aragonii Ferdynanda i włączonej przez niego do Hiszpanii), oraz poślubić córkę Franciszka I. W wypadku niedotrzymania warunków traktatu z Noyon Karol zobowiązywał się oddać Nawarrę, Neapol i Artois.

Późniejsze lata panowania Franciszka I nie przyniosły mu takich sukcesów. W 1519, po śmierci cesarza Maksymiliana I, Franciszek ubiegał się o tron Świętego Cesarstwa Rzymskiego, jednak elektorzy wybrali jego konkurenta, wnuka Maksymiliana, Karola Habsburga, panującego odtąd w cesarstwie jako Karol V. Karol od 1506 r. był władcą Niderlandów i Franche-Comté, a od 1516 r. także królem Hiszpanii z jej posiadłościami w Nowym Świecie i w południowych Włoszech (tj. z królestwami Neapolu i Sycylii oraz z Sardynią). Skupienie tak wielkich terytoriów w rękach jednego władcy stanowiło poważne zagrożenie dla Francji, okrążonej teraz przez posiadłości habsburskie. W dodatku Karol nie miał zamiaru wypełniać niekorzystnych dla niego postanowień traktatu z Noyon; planował małżeństwo z córką króla Portugalii, nie zamierzał też rezygnować z Nawarry, tłumacząc, że podpisując traktat z Noyon nie wiedział, jakie naprawdę ma prawa do tego terytorium, czego dowiedział się dopiero później. Przygotowując się do wojny z Karolem Franciszek zabiegał o pomoc Turcji oraz Polski Jagiellonów. W czerwcu 1520 spotkał się również z Henrykiem VIII, królem Anglii, chcąc zapewnić jego przychylność lub chociaż neutralność w zbliżającym się konflikcie. Zjazd ten, który kosztował Franciszka fortunę (by zadziwić Tudora urządził słynne Pole Złotogłowia) w efekcie pchnął Henryka przeciw Francji. Władca Anglii wolał bowiem wystąpić przeciw zbyt wielkiej jego zdaniem potędze króla Francji i stanąć po stronie siostrzeńca swej żony.

Pierwsza wojna z Karolem V (1521 - 1526)[ | edytuj kod]

Okazję do ataku dla Franciszka I stwarzało zaangażowanie Karola V w obrady sejmu Rzeszy w Wormacji oraz trwające od 1520 r. powstanie miast kastylijskich przeciwko Karolowi V (choć to po klęsce powstańców w bitwie pod Villalar 23 kwietnia 1521 r. powoli dogasało; jednak jeszcze do października 1521 r. broniło się Toledo). W 1521 r. Franciszek, nie chcąc oficjalnie rozpoczynać wojny, by nie prowokować Henryka VIII do sprzymierzenia się z Karolem V, początkowo jedynie wsparł wrogów Karola. Wyposażając ich armie i dając pieniądze na działania wojenne, umożliwił mianowicie królowi Nawarry Henrykowi d'Albret atak na Nawarrę Hiszpańską, a panu Sedanu Robertowi de la Marck - na Luksemburg; udało się też Franciszkowi skłonić do wystąpienia przeciw cesarzowi księcia Geldrii Karola. W odpowiedzi wojska Karola V uderzyły na północną Francję, bezskutecznie oblegając Mézières (obecnie część Charleville-Mézières), ale nieco później zdobywając Tournai; inna armia cesarska opanowała księstwo Mediolanu (osadzając na jego tronie Franciszka II Sforzę), a Hiszpanie zmusili Henryka d'Albret do wycofania się z Nawarry Hiszpańskiej. Co gorsza, do wojny przeciwko Franciszkowi I przystąpił też król Anglii Henryk VIII oraz Państwo Kościelne. Francuzom udało się natomiast zdobyć twierdzę Fuenterrabię (Hondarribia w języku baskijskim) na pograniczu francusko-hiszpańskim w Pirenejach. W 1522 r. Anglicy spustoszyli Pikardię, a wojska francuskie (zasilone szwajcarskimi najemnikami), próbujące odzyskać Mediolan, poniosły klęskę w starciu z wojskami cesarskimi i papieskimi w bitwie pod Bicocca. W 1523 r. jedyny sojusznik Franciszka - Wenecja - wycofała się z wojny, a w samej Francji spisek przeciwko królowi zawiązał konetabl Karol III de Burbon-Montpensier. Planował wystąpić przeciw Franciszkowi I równocześnie z uderzeniem Karola V na Francję od strony Pirenejów i Henryka VIII od Calais, co zaangażowałoby siły Franciszka na wszystkich frontach i doprowadziłoby do jego klęski. Spisek zakończył się niepowodzeniem, Burbon musiał uciekać z kraju, a jego posiadłości zajął Franciszek I i wcielił do domeny królewskiej; Bourbon został jednym z dowódców wojsk Karola V. Jesienią 1523 r. wojska hiszpańskie przekroczyły Pireneje i zaatakowały Bajonnę, którą jednak Francuzom udało się obronić, zmuszając Hiszpanów do odwrotu. Na północy zaś z Calais ruszyła na Paryż ekspedycja angielska pod dowództwem księcia Suffolk i w listopadzie dotarła do rzeki Oise w punkcie oddalonym niespełna 70 km od francuskiej stolicy. Bez wsparcia ze strony wojsk cesarskich Suffolk nie zdecydował się jednak na atak na Paryż i rozpoczął odwrót, docierając do Calais w połowie grudnia. Z kolei Francuzi pod dowództwem Guillaume'a Gouffiera de Bonnivet jesienią 1523 r. raz jeszcze zaatakowali księstwo Mediolanu. Udało im się opanować niektóre twierdze w zachodniej części księstwa, lecz Bonnivet, przeceniając siły wojsk cesarskich, nie zdecydował się na stoczenie z nimi bitwy lub atak na Mediolan, tym samym dając przeciwnikowi czas na sprowadzenie posiłków.

Na początku roku 1524 wojska hiszpańskie, którym towarzyszył sam Karol V, odbiły z rąk francuskich Fuenterrabię, a w kwietniu 1524 r. wojska francuskie we Włoszech zostały rozbite przez wojska cesarskie w bitwie nad rzeką Sesia (w bitwie tej zginął słynny francuski dowódca Pierre du Terrail de Bayard). Francuzi zostali powtórnie wyparci za Alpy, a wojska cesarskie przeszły na tym froncie do kontrofensywy. Karol de Burbon-Montpensier dowodząc silną armią cesarską latem 1524 r. dokonał inwazji na Prowansję, opanowując dużą część prowincji, w tym jej stolicę Aix-en-Provence; jednak nieudane oblężenie Marsylii zmusiło go do wycofania się do Włoch. Wykorzystał to Franciszek I i sam jesienią 1524 r. na czele armii francuskiej powtórnie wkroczył do księstwa Mediolanu, zajął Mediolan i przystąpił do oblężenia Pawii. Jednak 24 lutego 1525 r. Francuzi ponieśli upokarzającą klęskę w bitwie pod Pawią z idącymi na odsiecz miastu wojskami Karola V, a sam Franciszek I wzięty został do niewoli i wkrótce potem osadzony w więzieniu w Madrycie. Uwolniono go dopiero w 1526 r. za cenę podpisania pokoju madryckiego, na mocy którego Franciszek zrzekał się posiadłości włoskich, Burgundii, Tournai i praw do zwierzchnictwa nad Artois i Flandrią, a także zobowiązywał się zwrócić Karolowi de Burbon-Montpensier jego skonfiskowane posiadłości oraz nie popierać Henryka d'Albret, Roberta de la Marck i księcia Geldrii Karola przeciwko Karolowi V; za cenę własnej wolności Franciszek miał też oddać Karolowi V dwóch swoich synów jako zakładników.