Cyryl z Aleksandrii (kopt. Ⲡⲁⲡⲁ Ⲕⲩⲣⲓⲗⲗⲟⲩ ⲁ̅; stgr. Κύριλλος Ἀλεξανδρείας; łac. Cyrillus Alexandrinus), także Cyryl Aleksandryjski, w Kościele koptyjskim papież(ang.) Cyryl I (ur. ok. 378 w Theodosios, zm. 27 czerwca 444 w Aleksandrii) – egipski filozof, teolog, biblista i astronom; biskup Aleksandrii. Święty Kościoła katolickiego, Kościoła prawosławnego oraz Kościołów przedchalcedońskich, luterańskich i anglikańskich.

Cyryl uważany jest za jednego z najwybitniejszych teologów i egzegetów w dziejach chrześcijaństwa. Jego prace cechuje precyzyjna terminologia, logiczna argumentacja i umiejętność szerokiego omówienia historii problemu. Wśród dzieł Cyryla dominują prace biblistyczne, głownie komentarze do Pisma Świętego. Zachowały się też jego traktaty teologiczne i filozoficzne, homilie oraz listy.

Badania naukowe nad Cyrylem[ | edytuj kod]

Starożytność i średniowiecze[ | edytuj kod]

Krater Cyrillus(ang.) na Księżycu. Jego nazwa upamiętnia dorobek astronomiczny biskupa Aleksandrii

Fakty z życia Cyryla znane są z jego własnych prac, listów wymienianych między biskupami oraz dokumentów kościelnych i państwowych z V wieku. Zachowały się akta synodów kościelnych i akta soboru efeskiego, w których uczestniczył. O Cyrylu pisali współcześni mu historycy Sokrates Scholastyk i Sozomen. Najobszerniejszą biografię Cyryla napisał, pod koniec VII wieku, koptyjski historyk Jan z Nikiu. Jan wykorzystał starożytne źródła egipskie, współcześnie zaginione. Cenne informacje zawiera arabska historia biskupstwa Aleksandrii, zredagowana w X wieku przez Sawrirusa ibn al-Mukaffa. Natomiast łacińskie i greckie prace hagiograficzne przekazały głównie legendy i we współczesnej nauce uważane są za mało wiarygodne.

Cyryl był postacią charyzmatyczną, ale bardzo skomplikowaną. Za życia stał się przedmiotem rozbieżnych ocen. Przeciwnicy oskarżali go o stosowanie przemocy, intrygi, przekupstwa, manipulowanie ludźmi i informacjami. Krytykowano go za daleki od normy sposób, w jaki posługiwał się językiem greckim. Zwolennicy podziwiali go za autentyczną wiarę, wiedzę filozoficzną i teologiczną a zwłaszcza poglądy, które odzwierciedlały niepokoje i potrzeby religijne chrześcijan.

Po śmierci Cyryla jego doktryna stała się bezwzględnym wzorcem ortodoksji, ale była odmiennie interpretowana przez przedstawicieli różnych nurtów teologicznych. Na soborze chalcedońskim tezy sprzeczne z nauką biskupa Aleksandrii uzasadniano wyrwanymi z kontekstu cytatami z jego prac. Ponieważ przeciwnicy Chalcedonu powoływali się na autorytet Cyryla, na II soborze konstantynopolitańskim dokonano reinterpretacji jego dzieł. Na polecenie cesarza Justyniana przyjęto wyjaśnienie, zgodnie z którym niektóre terminy w pracach Cyryla mają inne znaczenie, niż dosłowne. Obok dominującej w historii myśli chrześcijańskiej tzw. teologii konstantynopolitańskiej, występował i występuje współcześnie silny nurt dosłownego rozumienia dzieł Cyryla, zwany niekiedy cyrylijskim fundamentalizmem. W nowożytnej teologii chrześcijańskiej różnych wyznań funkcjonuje także tendencja do całkowitego odrzucenia doktryny Cyryla i wywodzącej się z niej tradycji naukowej.

W średniowieczu Cyryla nazywano Pieczęcią Ojców. Uważano, że jego nauka była zwieńczeniem filozofii i teologii okresu patrystycznego. W V wieku przetłumaczono na łacinę najważniejsze dzieła biskupa Aleksandrii i opublikowano w Rzymie jako Florilegium Cyrillianum. Na początku VI wieku kilka prac przełożył Dionizy Mniejszy. Jednak od VII wieku bezpośrednia znajomość dzieł Cyryla na Zachodzie zanikła. Cytowano je z opracowań autorów łacińskich V i VI wieku. Wpływ myśli Cyryla na Zachodzie został w praktyce ograniczony do dogmatyki. Jego imię wymieniano w pracach historycznych poświęconych sporom chrystologicznym późnej starożytności. Wyjątkiem był Tomasz z Akwinu, który pod koniec życia przeczytał niektóre z dzieł Cyryla. Wpływ doktryny biskupa Aleksandrii na późną filozofię i teologię Akwinaty jest we współczesnej nauce uważany za znaczący. Wielu badaczy uznaje dojrzałą chrystologię Tomasza za cyrylijską. Natomiast średniowieczne teologie wschodnie (prawosławna, syryjska czy koptyjska) nadal opierały się bezpośrednio na doktrynie biskupa Aleksandrii. Teksty Cyryla weszły na przykład w skład Nomokanonu.

Nowożytność[ | edytuj kod]

Pierwsze wydanie dzieł Cyryla, zawierające oryginał grecki z przekładem łacińskim. Tom 1, opublikowany w Paryżu przez Jeana Auberta(fr.) w 1638 roku

Na sobór florencki, w latach 1438–1439, delegacja grecka sporządziła specjalne tłumaczenie prac Cyryla, które wykorzystywano podczas dyskusji teologicznych. Za głównego inicjatora tego przekładu uważa się Bessariona, a autora większości tekstu Jerzego z Trapezuntu. Pierwsze dzieło Cyryla wydane drukiem to Komentarz do Jana, opublikowany w Paryżu z tłumaczenia florenckiego, w roku 1508. W okresie odrodzenia zainteresowaniem cieszył się traktat Przeciw Julianowi, który uznawano za użyteczne zestawienie starożytnej wiedzy filozoficznej. W roku 1528 szwajcarski reformator Jan Oekolampad opublikował w Bazylei własne tłumaczenie tego dzieła.

Przekład florencki oraz zachowane tłumaczenia starożytne były podstawą pierwszego, sześciotomowego wydania dzieł Cyryla, które w 1638 roku opublikował w Paryżu Jean Aubert(fr.). Była to edycja dwujęzyczna, oryginał grecki został w niej zestawiony z tłumaczeniem łacińskim. W roku 1864 wydanie Auberta przedrukował, z kilkoma dodatkami, Jacques Paul Migne w serii Patrologia Graeca, w tomach 68-77. Edycje Auberta i Migne’a pozostają jedynymi zbiorowymi wydaniami prac Cyryla.

W okresie oświecenia dokonano stopniowej rewizji postaci i nauczania Cyryla. W roku 1720 John Toland stwierdził w eseju historycznym, że Cyryl był mordercą, Obciążył biskup Aleksandrii odpowiedzialnością za śmierć neoplatońskiej filozof Hypatii, wcielenia piękna i mądrości. Tezę Tolanda podchwycił Wolter. W swoich pismach przedstawiał biskupa Aleksandrii jako krwawego fanatyka religijnego. W Dictionaire Philosophique z 1764 roku Wolter stwierdził, że Cyryl podburzył chrześcijańską ludność miasta przeciwko Hypatii. Rozwijając twierdzenia Woltera, angielski historyk Edward Gibbon w monografii The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, wydawanej w latach 1776–1789, uznał biskupa Aleksandrii za osobę, która swoją działalnością doprowadziła do upadku kultury antycznej. Gibbon przedstawił Cyryla jako bezwzględnego i brutalnego polityka, religijnego fanatyka i antysemitę.

Tezy Woltera i Gibbona przyjęły się w historiografii oraz kulturze masowej XIX i XX wieku. Oskarżenia pod adresem Cyryla powtarzano nie tylko w pracach historycznych, słownikach i encyklopediach, ale także w opracowaniach na temat wkładu kobiet w dzieje nauki. Zdaniem polskiej historyk Marii Dzielskiej: Zarzuty stawiane Cyrylowi dotyczą ponadto głębszego aspektu sprawy niż tylko udziału w zewnętrznych manifestacjach wrogości i kłamstwa. Dotykają sfery jego psychologii i moralności. Cyryl uczynił coś, co można by określić naruszeniem zasad chrześcijańskiego porządku moralnego, któremu miał służyć. Stało się tak dlatego, że nie umiał pogodzić się z przegraną. Chciał być liderem społeczności aleksandryjskiej, a tymczasem to miejsce w kręgach elity zajmowała Hypatia. Niektórzy autorzy oskarżali Cyryla nawet, że był prekursorem ideologii holocaustu. Postać biskupa Aleksandrii pojawiała się, jako czarny charakter, na kartach literatury pięknej oraz w filmach. W literaturze polskiej Cyryl został przedstawiony w ten sposób w utworze Z przeszłości Marii Konopnickiej z roku 1881.

Nawrót do Cyryla w teologii katolickiej i anglikańskiej nastąpił w drugiej połowie XIX wieku, zwłaszcza za sprawą tzw. ruchu oksfordzkiego. W roku 1882 Cyryla ogłoszono doktorem Kościoła katolickiego. Ukształtowała się wówczas opinia, którą w 1897 roku skrótowo wyraził w swojej La littérature grecque francuski historyk Pierre Batiffol(ang.): Zostawmy tytuł Faraona, który dobrze opisuje potęgę skupioną w ręku biskupa Aleksandrii oraz jego władczy i gwałtowny charakter. Nie może to przesłaniać wielkości Cyryla oraz jego geniuszu. W historii dogmatyki rola Cyryla może być porównywana jedynie z rolą Atanazego. W historii teologii tylko święty Augustyn jest postacią o podobnym znaczeniu. Zbliżone opinie dominują wśród uczonych XXI wieku. Zdaniem Josepha Ratzingera: Pisma Cyryla, bardzo liczne i szeroko rozpowszechnione również w przekładach na łacinę i języki orientalne już za jego życia – co świadczy o powodzeniu, jakim się cieszyły – odegrały w dziejach chrześcijaństwa pierwszorzędną rolę. Ważne są jego komentarze do licznych ksiąg starotestamentalnych i Nowego Testamentu, w tym do całego Pięcioksięgu, Izajasza, Psalmów oraz Ewangelii Jana i Łukasza. Istotne znaczenie mają również jego liczne dzieła doktrynalne.

W 1935 roku Międzynarodowa Unia Astronomiczna upamiętniła dorobek astronomiczny biskupa Aleksandrii nadając imię Cyrillus(ang.) jednemu z kraterów na widocznej stronie Księżyca.

Uniwersytet w Oksfordzie pozostaje w XXI wieku głównym ośrodkiem badań nad biskupem Aleksandrii. Pod koniec XX wieku na uczelniach europejskich i amerykańskich zintensyfikowano prace naukowe. Odkryto manuskrypty greckie, koptyjskie, syryjskie i ormiańskie, zawierające relacje o dotąd nieznanych faktach. Przeanalizowano społeczne i polityczne uwarunkowania, w jakich działał Cyryl. Zwrócono uwagę na dysonans między późnorzymską kulturą klas wyższych a ówczesną rzeczywistością polityczną, a także między kościelną kulturą literacką tamtych czasów i brutalnymi realiami. Podjęto prace nad niewydanymi dziełami biskupa Aleksandrii. Napisano szereg monografii analizujących jego poglądy. Szczegółowej analizie poddano język Cyryla. Badany jest także wpływ dziedzictwa naukowego Cyryla, zwłaszcza egzegezy, na XX-wieczne postmodernizm i strukturalizm, szczególnie na prace Ferdinanda de Saussure’a. Z badań naukowych początku XXI wieku wyłania się obraz człowieka o silnej woli, wytrawnego polityka, znakomitego retora, wnikliwego i oryginalnego filozofa, teologa oraz biblisty. Wśród badaczy panuje zgoda, że Cyryl był jednym z najwybitniejszych teologów i egzegetów w dziejach chrześcijaństwa.

Życiorys[ | edytuj kod]

Dzieciństwo i młodość[ | edytuj kod]

Biskup Teofil z Aleksandrii, wuj Cyryla, na dachu Serapeum(ang.). Aleksandryjska kronika świata(ang.), fragment papirusu z V lub VI wieku

Nieznana z imienia matka Cyryla pochodziła z Memfis. Urodziła się w rodzinie koptyjskiej wyznającej chrześcijaństwo. Memfis było w drugiej połowie IV wieku silnym ośrodkiem politeizmu, w którym chrześcijanie stanowili mniejszość. Matka Cyryla i jej brat Teofil zostali osieroceni w dzieciństwie i uciekli z rodzinnego miasta podczas antychrześcijańskich zamieszek za panowania Juliana Apostaty. Matka Cyryla znalazła schronienie w jednym z klasztorów Aleksandrii. Tam zaaranżowano jej małżeństwo i wysłano do odległego o 120 kilometrów Theodosios. Teofil zwrócił na siebie uwagę biskupa Aleksandrii Atanazego. Atanazy wziął Teofila do swojego domu, wysłał do szkoły a później na studia.

Cyryl urodził się w Theodosios w Dolnym Egipcie. Była to rodzinna miejscowość jego ojca, którego imienia nie przekazało żadne źródło. Dokładna data urodzin Cyryla nie jest znana. Współcześni badacze uważają, że wydarzyło się to około roku 378. Cyryl nie miał rodzeństwa.

20 czerwca 385 roku brat matki Cyryla, Teofil, został wyświęcony na biskupa Aleksandrii. Cyryl miał wówczas około siedmiu lat i osiągnął wiek, w którym dzieci posyłano do szkoły. Wuj sprowadził Cyryla do Aleksandrii, podjął się opieki nad nim i nadzorował jego edukację w ramach sztuk wyzwolonych. Do roku 392 Cyryl uczęszczał na kurs gramatyki języka greckiego. Autorami jego lektur byli Homer, Eurypides i Menander. Poeci ci wpłynęli na styl prozy Cyryla, w której występują poetyckie środki stylistyczne, zwłaszcza rozbudowane metafory. Cyryl nie pisał poezji, ale jego teksty zaadoptowano na potrzeby hymnografii V i VI wieku. W latach 393–397 Cyryl uczył się retoryki i dialektyki. Retorykę opanował na podstawie dzieł Demostenesa, natomiast dialektykę według podręcznika Isagoge(ang.) Porfiriusza.

W ramach kursu sztuk wyzwolonych Cyryl uczył się również nauk matematycznych. Znajomość arytmetyki i astronomii wykazał układając tablice paschalne na lata 403–512. Tablice te przesłał kilkanaście lat później cesarzowi Teodozjuszowi. Zachował się ormiański przekład listu do cesarza, który Cyryl załączył do tablic. Obserwacje i obliczenia Cyryla były podstawą, którą wykorzystał w roku 525 Dionizy Mniejszy do ułożenia obowiązującego współcześnie kalendarza.

W roku 398 Cyryl rozpoczął studia filozoficzne i teologiczne, które ukończył mając około 25 lat, w roku 403. Podstawy filozofii poznał dzięki Historii filozofii Porfiriusza. Jego wykształcenie filozoficzne oparte zostało o dzieła Arystotelesa, zwłaszcza Organon. Do końca życia Cyryl posługiwał się arystotelesowską terminologią naukową. Wiedzę teologiczną opanował na podstawie prac Dydyma, Atanazego, Grzegorza z Nazjanzu i Bazylego z Cezarei. Do trynitarnej, tak zwanej neonicejskiej teologii Grzegorza i Bazylego, Cyryl w swojej twórczości podchodził krytycznie. Sam uważał się za kontynuatora szkoły staronicejskiej, przede wszystkim myśli teologicznej Atanazego.

We współczesnej nauce dyskutuje się stopień znajomości języka łacińskiego przez Cyryla. Przesyłane przez niego na Zachód dokumenty i opracowania sporządzone zostały po łacinie. Wiele dzieł Cyryla świadczy o jego dobrej znajomość literatury zachodniej. W Komentarzu do Izajasza szczegółowo przeanalizował Komentarz Hieronima ze Strydonu. Najczęściej przyjmuje się, że Cyryl znał łacinę słabo, ale zatrudnił grupę kompetentnych tłumaczy. Sporządzone na potrzeby biskupa Aleksandrii greckie tłumaczenia dzieł łacińskich, jak również łacińskie teksty przesyłane przez Cyryla na Zachód, nie zachowały się.

Po zakończeniu nauki Cyryl został wyświęcony na lektora i rozpoczął pracę jako duchowny Kościoła aleksandryjskiego. Według średniowiecznej hagiografii miał przez pięć lat być mnichem w Nitrii(ang.), ale we współczesnej nauce uważa się to za legendę. W roku 403 udał się ze swoim wujem, jako jego sekretarz, do Konstantynopola. W roli obserwatora uczestniczył tam w synodzie pod dębem(ang.), na którym Teofil doprowadził do złożenia z urzędu Jana Chryzostoma, biskupa stolicy Cesarstwa.

Nominacja na biskupa i walki w Aleksandrii[ | edytuj kod]

Plan rzymskiej Aleksandrii

Większość mieszkańców Aleksandrii stanowiła ludność koptyjskojęzyczna, wyznająca chrześcijaństwo. Koptowie nie mieli swoich przedstawicieli we władzach i tworzyli najuboższą warstwę społeczną. Obok Koptów miasto zamieszkiwały dwie duże mniejszości. Pierwszą była ludność greckojęzyczna, elita Aleksandrii, w której rękach spoczywała władza polityczna. Wśród Greków było wielu politeistów i tak zwanych nominalnych chrześcijan. Drugą mniejszość stanowiła ludność żydowska, wyznająca judaizm. Firmy żydowskie odgrywały ważną rolę w gospodarce miasta, kontrolowały dużą część handlu odbywającego się przez port w Aleksandrii(ang.).

Koptowie uważali za swoich naturalnych przywódców biskupów Aleksandrii. Wuj Cyryla, Teofil, starał się uzyskać dla Egiptu szeroką autonomię. Nazywano go Faraonem, oskarżano o dążenia niepodległościowe oraz zamiar założenia nowej dynastii egipskiej. Teofil umocnił struktury alternatywnego, koptyjskiego państwa. Egipscy chrześcijanie płacili kontrybucję, którą przekazywano biskupowi Aleksandrii. Żegluga na Nilu obłożona została nielegalnym podatkiem na Kościół. Na obszarach, gdzie nie stacjonowało wojsko, władza przeszła faktycznie w ręce koptyjskich biskupów. Teofil kupował wielkie posiadłości ziemskie, budował w całym kraju umocnione kościoły. Siedziba biskupa Aleksandrii, Caesareum(ang.) (dawna świątynia Cezara), została zamieniona w twierdzę. Egipt pokryła sieć szpitali chrześcijańskich. Pracowali w nich mnisi, zwani parabolani (pielęgniarzami). Pełnili oni rolę kościelnej milicji i byli wykorzystywani do walk z wojskiem rzymskim.

Teofil umarł 15 października 412 roku. Zgodnie ze zwyczajem Kościoła aleksandryjskiego, biskup przed śmiercią wyznaczał następcę, co zatwierdzało duchowieństwo miasta. Teofil mianował swoim następcą Cyryla.

Nominacji Cyryla na biskupa Aleksandrii nie zaakceptował prefekt Egiptu Orestes. Władze obawiały się, że Cyryl będzie kontynuował niepodległościową politykę Teofila. W imieniu cesarza Teodozjusza, Orestes nominował na biskupa archidiakona Tymoteusza. W proteście Koptowie zorganizowali wielką demonstrację skierowaną przeciwko władzom rzymskim. Orestes wysłał na ulice Aleksandrii wojsko, aby siłą usunęło demonstrantów. Wywołało to wybuch walk, w których żołnierzy wsparli Grecy i Żydzi. Po trzech dniach krwawych starć, Orestes wycofał wojsko do koszar i wyraził zgodę na wyświęcenie Cyryla. Decyzja ta, oprotestowana przez dowódcę wojsk rzymskich w Egipcie Abundiantiusa, zakończyła walki.

Zgromadzenie duchowieństwa Aleksandrii wraz z zebranymi w mieście biskupami egipskimi, dużą większością głosów zaakceptowało wybór Cyryla. Nowy biskup został wyświęcony 18 października 412 roku. Miał wówczas około 34 lat.

Przejęcie władzy nad Aleksandrią i Egiptem[ | edytuj kod]

Uporządkowanie spraw kościelnych i wygnanie Żydów[ | edytuj kod]

Pozostałości rzymskiego amfiteatru w Aleksandrii

Cyryl rozpoczął umacnianie swojej władzy nad Egiptem od uporządkowania spraw kościelnych. W pierwszych miesiącach pontyfikatu usunął ze stanowisk tych biskupów i księży, którzy podczas elekcji opowiedzieli się przeciwko niemu. Zamknął kościoły nowacjan, usunął ich biskupów, a od duchowieństwa zażądał deklaracji lojalności. Nowacjanie byli grupą chrześcijan, która dotąd nie podlegała jurysdykcji biskupów Aleksandrii. Mimo że cieszyli się tolerancją ze strony cesarza, a Cyryl nie miał legalnych podstaw do zamykania ich kościołów, władze państwowe nie zareagowały na to posunięcie. W najstarszym znanym publicznym dokumencie nowego biskupa, Liście świątecznym opublikowanym na Wielkanoc 414 roku, Cyryl nawoływał do pełnej jedności wszystkich egipskich chrześcijan wokół Kościoła w Aleksandrii.

Po przejęciu całkowitej kontroli nad Kościołem egipskim, w roku 415, Cyryl zdecydował się umocnić władzę nad Aleksandrią poprzez podporządkowanie sobie dzielnicy żydowskiej. Trzy lata wcześniej Żydzi wystąpili przeciwko nominacji Cyryla na biskupa i wzięli udział w walkach ulicznych po stronie wojska rzymskiego. Przez następne lata narastała liczba aktów przemocy pomiędzy Koptami a Żydami. Wybuch walk na pełną skalę spowodował incydent w teatrze. Starcia przeniosły się na ulice. Płonęły kościoły chrześcijańskie i budynki żydowskie. Padli zabici po obu stronach. Żydzi mieli cesarskie gwarancje bezpieczeństwa, liczyli na pomoc ze strony wojska. Jednak prefekt Orestes zdecydował się nie interweniować. W tej sytuacji tłum Koptów wkroczył do niebronionej dzielnicy żydowskiej. Mieszkańcy opuścili domy i uciekli z miasta. Cyryl osobiście przybył do synagogi i nakazał zamienić ją w kościół.

Wygnanie Żydów zostało formalnie oprotestowane przez Orestesa. Cyryl zaproponował kompromis. Zagwarantował bezpieczeństwo aleksandryjskim Grekom oraz wojskom rzymskim. Zapewnił też, że znajdujący się już pod jego kontrolą port w Aleksandrii będzie nadal odprawiał statki z żywnością dla Konstantynopola. Jako znak pojednania ofiarował prefektowi ewangeliarz. Dar został odrzucony. Orestes publicznie potępił działania Cyryla. Napisał list do cesarza, w którym zdał relację z wydarzeń oraz zarzucił biskupowi nielegalne działania na szkodę państwa. W związku z krytyczną sytuacją Orestes poprosił o posiłki wojskowe. Natomiast Cyryl wysłał do Konstantynopola swój własny raport, w którym oskarżył Żydów oraz lokalne władze o prowokację i wywołanie zamieszek. Cesarz Teodozjusz miał wówczas 14 lat, a jego siostra, 16-letnia regentka Pulcheria nie zdecydowała się na podjęcie żadnych konkretnych działań.

Przemoc na ulicach Aleksandrii i kompromis z cesarzem[ | edytuj kod]

Śmierć filozof Hypatii w Aleksandrii. Ilustracja Charlesa Williama Mitchella(ang.) z 1885 roku. Dzieło ma podtekst rasistowski, przedstawia ciemnoskórych Koptów, którzy atakują białych Greków

Konflikt między biskupem a prefektem eskalował w następnych miesiącach. Na ulicach Aleksandrii atakowano Greków i przedstawicieli władz. Władze odpowiedziały wyprowadzeniem wojska na ulice oraz falą aresztowań. Większość urzędników państwowych w Egipcie była już w tym okresie chrześcijanami. Orestes, chociaż był formalnie chrześcijaninem, otoczył się doradcami, z których większość była politeistami. Prefekt starał się wzmocnić obronę dzielnicy greckiej ściągając do stolicy żołnierzy z innych garnizonów egipskich. Cyryl odpowiedział zwiększając liczbę mnichów parabolani, wezwanych do przybycia na pomoc biskupowi Aleksandrii.

Obie strony konfliktu rozpoczęły walkę propagandową, w której zarzucały sobie wzajemnie prowokacje, łamanie prawa, przemoc i morderstwa. Szczególny rozgłos uzyskały dwa przypadki przemocy – śmierć mnicha Ammoniusa, zamordowanego przez żołnierzy Orestesa, oraz zlinczowanie przez tłum zwolenników Cyryla neoplatońskiej filozof Hypatii. Ammonius został aresztowany po ataku tłumu na powóz Orestesa. Oskarżono go o rzucenie kamieniem w głowę prefekta. W więzieniu zabito go bez procesu sądowego. Oficjalnie podano, że zmarł podczas przesłuchania. Obie strony natychmiast powiadomiły o tym wydarzeniu cesarza.

Natomiast Hypatia należała do kręgu najbliższych doradców Orestesa. Popierała politykę prefekta i przeciwstawiała się przejęciu władzy nad Egiptem przez Cyryla. W marcu 415 roku tłum, na którego czele stanął bliżej nieznany lektor Piotr, wyciągnął Hypatię z powozu na jednej z ulic Aleksandrii. Zawleczono ją pod kościół katedralny, zdarto z niej szaty, wyłupiono oczy i zabito odłamkami skorup glinianych. Szczątki Hypatii wywleczono za miasto i tam spalono na stosie szczap drewnianych. Był to typowy dla Aleksandrii lincz na osobie uznawanej za wroga miasta. Relacje z podobnych, bezprawnych egzekucji, zakończonych wleczeniem ciała zamordowanej osoby ulicami miasta, pochodzą z okresu od I do VI wieku. Między innymi zginęło w ten sposób dwóch biskupów Aleksandrii. Jednak polityczne morderstwo na Hypatii wywołało oburzenie, zwłaszcza wśród ówczesnych elit Cesarstwa. Ściągnęło na Kościół aleksandryjski oraz Cyryla zarzuty, formułowane nie tylko przez intelektualistów z Konstantynopola, ale także wielu chrześcijańskich biskupów i mnichów spoza Egiptu. Chociaż wszczęto formalne śledztwo, w którym brali udział urzędnicy cesarscy, to nikogo nie ukarano.

Wobec narastającej fali przemocy i niepokojów społecznych w Egipcie, władze w Konstantynopolu oceniły politykę prefekta Orestesa jako nieefektywną. W ówczesnej sytuacji Cesarstwa, atakowanego przez Germanów i Hunów, Egipt pozostawał prowincją niezagrożoną najazdem. Cesarz Teodozjusz nie zdecydował się więc na interwencję wojskową, ale negocjacje z Cyrylem. Z kolei Cyryl nie był zwolennikiem niepodległości Egiptu, ale szerokiej autonomii prowincji w ramach Cesarstwa. Kompromis wypracowywano listownie, bez pośredników, przez kilka miesięcy. We wrześniu 416 roku Teodozjusz wysłał do Aleksandrii swojego specjalnego wysłannika, komisarza Aedesiusa. Porozumienie uzgodniono w październiku 416 roku. Władze w Konstantynopolu zgodziły się na odwołanie prefekta oraz innych wysokich urzędników egipskich, a także na wycofanie wojska do koszar. Nowe władze prowincji miały uzgadniać swoje zarządzenia z biskupem Aleksandrii. Z kolei Cyryl zagwarantował bezpieczeństwo władzom i ludności niekoptyjskiej. Zgodził się też na ograniczenie liczby mnichów parabolani do 500, ich administracyjną rejestrację oraz zatwierdzanie członków kościelnej milicji przez nowego prefekta. Parabolani pozbawiono prawa wstępu do urzędów i sądów, nie wolno im było uczestniczyć w wydarzeniach o charakterze publicznym.

Rządy nad Egiptem[ | edytuj kod]

Tak zwany Obelisk Kleopatry(ang.) – jeden z ocalałych elementów architektonicznych siedziby Cyryla. W XIX wieku, gdy w Aleksandrii rozkradano ostatnie pozostałości Caesareum(ang.), obelisk został wywieziony z Egiptu. W roku 1881 ustawiono go w Central Parku w Nowym Jorku

Po zawarciu kompromisu między cesarzem Teodozjuszem a Cyrylem, zakończyły się niepokoje społeczne i rozruchy. Cyryl osiągnął dominującą pozycję polityczną w prowincji. Urzędnicy cesarscy liczyli się z jego zdaniem i konsultowali z nim ważniejsze decyzje. Faktyczna władza nad Aleksandrią i całym Egiptem spoczęła w jego rękach. Od jesieni roku 416 aż do końca pontyfikatu Cyryla, w Egipcie panował pokój społeczny. W Konstantynopolu uznano porozumienie z biskupem Aleksandrii za rozwiązanie, które było politycznym sukcesem. Stopniowo rozszerzano uprawnienia Cyryla. W lutym 418 roku cesarz zezwolił na zwiększenie liczby parabolani do 600, zniósł dotyczące ich zakazy oraz nadzór nad nimi ze strony administracji państwowej.

Przez 28 lat Cyryl panował nad jedną z najpotężniejszych instytucji ówczesnego świata rzymskiego. Zgodnie z kanonami soboru nicejskiego, biskup Aleksandrii nie miał nad sobą żadnej władzy kościelnej, analogicznie do biskupa Rzymu. Uzasadniano ten stan tradycją sięgającą niepamiętnych czasów. Cyryl zarządzał osobiście Kościołami w Dolnym Egipcie, Górnym Egipcie, Libii, Cyrenajce, Nubii i Etiopii. W Kościołach tych nie było metropolitów, z wyjątkiem Libii. Każdy biskup podlegał bezpośrednio Aleksandrii. Cyryl nominował, usuwał i wyświęcał biskupów na całym tym rozległym terytorium. Wbrew dotychczasowemu zwyczajowi często wyświęcał osoby, które z przyszłą diecezją nie miały dotąd nic wspólnego, ale cieszyły się jego zaufaniem. Wobec słabości administracji rzymskiej, biskupi podlegli Cyrylowi sprawowali także władze państwową w poszczególnych regionach i miastach.

Biskupi oraz zwierzchnicy klasztorów z całego podległego Cyrylowi obszaru, byli zobowiązani na koniec roku przysyłać szczegółowe raporty ze swojej działalności lub też odwiedzać Aleksandrię osobiście. Na podstawie pisemnych lub ustnych raportów, Cyryl formułował zalecenia doktrynalne i organizacyjne w formie listu, datowanego zazwyczaj na styczeń lub początek lutego. Cyryl wysyłał te listy nie tylko do podległych sobie biskupów i przeorów, ale także do wybranych biskupów z innych prowincji Cesarstwa, między innymi Rzymu. Zalecenia te znane było jako Listy świąteczne (Heortastikoi logoi), gdyż przede wszystkim przekazywały ustalone przez biskupa Aleksandrii daty początku wielkiego postu oraz Wielkanocy. Zachowało się do czasów współczesnych trzydzieści Listów świątecznych Cyryla. Nieliczne głosy krytyki, jakie podnosiły się w Egipcie podczas rządów Cyryla, zarzucały biskupowi Aleksandrii obsesyjne kontrolowanie mało istotnych spraw, dotyczących różnych, często bardzo odległych, regionów kraju.

Chociaż Cyryl był często za życia nazywany Drugim Teofilem, to jego polityka – po zawarciu porozumienia z cesarzem – różniła się znacznie od polityki wuja. Cyryl zakończył konflikt Aleksandrii z biskupami Konstantynopola i wpisał do dyptychu Jana Chryzostoma, usuniętego z urzędu wskutek działań Teofila. Chcąc zapobiec niepokojom społecznym, powstrzymał rozpoczęte za Teofila burzenie świątyń politeistycznych. Skupił się na polemikach i walce propagandowej z wyznawcami dawnych bogów. Nie zezwolił na zniszczenie ośrodka pielgrzymkowego w Menouthis(ang.), gdzie znajdowała się świątynia Izydy (Isis Medica), słynąca z uzdrowień. Dokończył nieopodal budowę klasztoru i kościoła w Kanopos. Przeniósł tam relikwie świętych Cyrusa i Jana, którzy według legendy leczyli bez zapłaty i zorganizował chrześcijańskie centrum medyczne. Miejsce to w następnych wiekach stało się największym ośrodkiem pielgrzymkowym Egiptu, a współczesna nazwa arabska miejscowości, znajdującej się przy dawnym sanktuarium, Abu Kir, nadal nawiązuje do imienia biskupa Aleksandrii

Cyryl dysponował ogromnymi środkami materialnymi. Pochodziły one z kontrybucji zbieranych wśród chrześcijan oraz dochodów z majątków kościelnych. Cesarz Teodozjusz, w ramach porozumienia z Cyrylem, przekazywał Kościołowi aleksandryjskiemu duże ilości zboża, z przeznaczeniem na pomoc ubogim. Dysponowanie nimi dawało Cyrylowi środki, za pomocą których stabilizował sytuację w całej prowincji, a także umacniał swój autorytet w społeczeństwie egipskim. W Konstantynopolu krążyły plotki, że kolejne swoje uprawnienia uzyskiwał przekupując urzędników cesarskich i kobiecą część dworu. Jak zwykle przy tego typu oskarżeniach, badacze nie są w stanie ustalić, czy były one prawdziwe.

Aleksandria pozostawała przede wszystkim miastem nauki i żywym ośrodkiem kulturalnym. Uczniowie i studenci nadawali miastu szczególny charakter. Cyryl przykładał do tej roli swojej stolicy dużą wagę. Pod jego rządami rozwijała się nauka aleksandryjska, działał i pisał między innymi neoplatoński filozof Hierokles.

Cyryl zarządzał Kościołem w Aleksandrii i Egiptem z Caesareum(ang.), gdzie mieszkał do śmierci. Powstały tam jego najważniejsze dzieła. Był to kompleks umocnionych budynków, górujący na portem w Aleksandrii(ang.). Cyryl zorganizował w nim pokaźną bibliotekę oraz szkołę katechetyczną. Większość pomieszczeń zajmowały sekretariat i archiwa, zarządzane przez archidiakona.

Spory chrystologiczne[ | edytuj kod]

Biskup Aleksandrii był jedną z głównych postaci sporów chrystologicznych wywołanych przez nauczanie patriarchy Konstantynopola Nestoriusza, które dało początek nestorianizmowi. W spór zaangażowane były dwie szkoły teologiczne, dwa style refleksji na temat tajemnicy Jezusa Chrystusa: aleksandryjska i antiocheńska. Dla Cyryla punktem wyjścia było istniejące odwiecznie Słowo, które stało się ciałem – jak opisuje Jezusa prolog Ewangelii Janowej 1,14. Cyryl określał Słowo greckimi terminami: hypostazis i fyzis, traktując je zamiennie. Słowo przyjęło ciało, tworząc jedność, jedną hipostazę, czyli fyzis, zachowując jednocześnie niezmienioną naturę ludzką. Punktem wyjścia dla szkoły antiocheńskiej była konkretna rzeczywistość ludzka Chrystusa, która złączyła się z Bóstwem Słowa. Podkreślano dwoistość tego, co składało się na tajemnicę Chrystusa. Nestoriusz dokonał radykalnego rozdzielenia w Zbawicielu dwóch rzeczywistości: boskiej i ludzkiej. Z tego względu odrzucał tytułowanie Maryi Bożą Rodzicielką – Theotokos. Pozwalał zwracać się do niej jedynie jako do Matki Chrystusa (Mesjasza) – Christotokos, uznając, że Maryja zrodziła jedynie człowieczeństwo Jezusa.

Na tym tle doszło do bardzo poważnych nieporozumień, które poruszyły niemal całe wschodnie cesarstwo. Cyryl był najgorliwszym przeciwnikiem ujęć Nestoriusza. Na początku listopada 430 r. zwołał w Aleksandrii synod biskupów prowincji, który potępił nauczanie Nestoriusza i wysłał do Konstantynopola delegację z Listem 17 Cyryla, zawierającym wykaz błędów w formie dwunastu anatematyzmów. 19 listopada 430 r. cesarz Teodozjusz II, by przywrócić pokój w cesarstwie i w Kościele, ogłosił zwołanie w Efezie Soboru powszechnego na Dzień Zesłania Ducha Świętego następnego roku (7 czerwca 431 r.). List zwołujący wysłał Cyrylowi i innym metropolitom. Wbrew poleceniu cesarza, wyrażonemu w liście zwołującym Sobór efeski, by z każdej prowincji kościelnej przybyło jedynie kilku przedstawicieli, Cyryl przywiózł ze sobą na ten Sobór ok. 50 biskupów i w ten sposób prowincja aleksandryjska była znacznie lepiej reprezentowana niż inne. Biskup Aleksandrii przybył do Efezu przed 7 czerwca, zgodnie z ustaloną przez cesarza datą. Niektórzy biskupi jednak, wśród których był biskup Antiochii Jan, opóźnili ze względów taktycznych swoje przybycie. Po dwóch tygodniach oczekiwania, 22 czerwca Cyryl rozpoczął pierwszą sesję soborową. Poglądy Nestoriusza zostały potępione już w trakcie tej pierwszej sesji. Spóźnieni Ojcowie przybyli po czterech dniach. Wobec zastanej sytuacji zorganizowali osobną sesję, tzw. kontr-synod, pod przewodnictwem patriarchy Antiochii Jana i złożyli z kolei Cyryla z godności biskupa Aleksandrii, a także popierającego go biskupa Memmona z Efezu. Cesarz zatwierdził decyzje obydwu synodów i skazał na uwięzienie tak Nestoriusza, jak Cyryla. Nestoriusz udał się do klasztoru w Antiochii, Cyryl zaś po dłuższych pertraktacjach został zwolniony z więzienia i pożeglował do Aleksandrii przed zakończeniem Soboru.

Po Soborze, z biskupem Janem z Antiochii kontynuował dialog na temat spornych kwestii korespondencyjnie. Przystał, najwyraźniej pod wpływem doświadczeń soborowych, na kompromisowe rozwiązania. Zrezygnował z części niejasnych, budzących wątpliwości co do ortodoksji, stwierdzeń, które zawarł w Anatematyzmach przeciw Nestoriuszowi. Zredagował też wyznanie wiary. Pokój i pojednanie między przywódcami kościołów w Aleksandrii i Antiochii nastąpiło w 433 r. Po tej dacie nie ma już żadnych wiadomości o życiu Cyryla. Biskup zmarł w Aleksandrii w 444 r.

Nauczanie Cyryla odegrało znaczną rolę w sporze o Trzy Dzieła, będącym przedłużeniem dysput chrystologicznych, zakończonym dekretem Piątego Soboru Powszechnego Konstantynopolitańskiego II (553). Cerkiew prawosławna nazwała patriarchę Cyryla „Pieczęcią Ojców” i obdarzyła go powszechnym kultem.

Czasy Cyryla to szczyt rozwoju patriarchatu Aleksandrii i jego oddziaływania, także w sferze świeckiej. Biskupi Aleksandrii utracili swoje znaczenie już za następcy Cyryla, Dioskura.