Boliwia (hiszp. Bolivia), oficjalnie Wielonarodowe Państwo Boliwia (hiszp. Estado Plurinacional de Bolivia) – państwo śródlądowe w środkowo-zachodniej części Ameryki Południowej, graniczy z Brazylią na północy i wschodzie, Paragwajem i Argentyną na południu oraz z Chile i Peru na zachodzie.

Warunki naturalne[ | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Geografia Boliwii.

Altiplano Boliviano

Salar de Uyuni

Boliwia jest jednym z dwóch krajów Ameryki Południowej, które nie mają dostępu do morza (straciła go w 1884). Na zachodzie wznoszą się góry, natomiast na wschodzie teren się obniża. Pasmo Andów o szerokości ok. 600 km, składa się tu z trzech głównych łańcuchów – Kordyliery Zachodniej (najwyższy szczyt Boliwii: Sajama – 6520 m), Kordyliery Środkowej oraz Kordyliery Wschodniej. Pomiędzy Kordylierami Zachodnią i Środkową rozciąga się płaskowyż Altiplano (hiszp. altiplano – płaskowyż).

Na wschód teren opada przechodząc w przedgórze Yungas i w końcu w Nizinę Boliwijską. Na południowym wschodzie kraju leży część Gran Chaco, a na północy rozciąga się obszar Niziny Amazonki. Największe rzeki Boliwii to Mamoré, Beni i Guaporé. Na Altiplano znajdują się bezodpływowe jeziora (Titicaca, Poopó) oraz solniska (Salar de Uyuni).

Klimat[ | edytuj kod]

Na nizinach Boliwii panuje klimat podrównikowy z roczną sumą opadów wahającą się w granicach od 2000 do 3000 mm; na przedgórzu klimat kontynentalny wilgotny (opady 1500–2000 mm), a w Andach kontynentalny suchy z sumą opadów do 600 mm.

Flora[ | edytuj kod]

Na Nizinie Boliwijskiej znajdują się przede wszystkim lasy równikowe (lasy stanowią 51% powierzchni kraju) i sawanny. W górach dominują formacje półpustynne: puna i jalca.

W Boliwii istnieje 7 parków narodowych. Najbardziej znany to Sajama.

Fauna[ | edytuj kod]

W lasach równikowych Boliwii można spotkać m.in. jaguary, pumy, kapibary, kajmany, tapiry i małpy (zwierzęta, które preferują klimat wilgotny).

Historia[ | edytuj kod]

Tereny obecnej Boliwii zamieszkane były przez kultury prekolumbijskie od około 20 000 lat. Pierwszą z wysoce rozwiniętych była kultura Tiahuanaco, która rozwinęła się na południowym wybrzeżu jeziora Titicaca około II wieku p.n.e. W XV wieku terytorium ludu Ajmara zostało podbite i włączone w obręb Państwa Inków. W XVI wieku hiszpańscy konkwistadorzy pod wodzą Francisco Pizarro dokonali podboju terenów obecnej Boliwii. Jako Górne Peru zostały one włączone do nowo powstałego Wicekrólestwa Peru, a następnie do Wicekrólestwa La Platy. Nazwa państwa – nadana mu po oderwaniu się w roku 1825 od Peru – pochodzi od nazwiska przywódcy tegoż ruchu Bolivara. Po zrzeczeniu się władzy przez Antonio José de Sucre w roku 1827, na stanowisko prezydenta wybrano Andrésa Santa Cruz, który uchylił uchwaloną za Simona Bolivara konstytucję. W roku 1836 Santa Cruz zajął Peru i utworzył Konfederację Peruwiańsko-Boliwijską. Konfederacja przetrwała do roku 1839, kiedy na skutek przegranej wojny z Chile i Argentyną Peru odzyskało niepodległość. 16 czerwca 1839 r. kongres ustanowił generała Velasco tymczasowym prezydentem Republiki do czasu nowych wyborów. W tym czasie Santa Cruz zbiegł do Ekwadoru. W wyniku anarchii, która wkrótce wybuchła w całym państwie, również generał Velasco ustąpił z zajmowanego stanowiska na rzecz generała Balliviána. Korzystając z osłabienia Boliwii, w 1841 prezydent Peru Agustín Gamarra postanowił dokonać aneksji bogatej w surowce naturalne prowincji La Paz i wtargnął w tym celu do kraju, oblegając jego stolicę. W trakcie bitwy pod Ingavi (bitwa na równinie Ingavi) w dniu 20 listopada 1841 r. armia peruwiańska została jednak rozbita przez Boliwijczyków pod wodza Balliviána, prezydent Gamarra poniósł śmierć. Ballivián próbował jeszcze wykorzystać klęskę przeciwnika, wchodząc na ziemie Peru, jednak 7 czerwca 1842 r. pod naciskiem Chile obie strony zawarły w Puno porozumienie pokojowe. W 1884, na mocy traktatów pokojowych kończących tzw. Wojnę o saletrę, Boliwia straciła dostęp do Oceanu Spokojnego, co miało duży wpływ na jej późniejszą sytuację gospodarczą. Po kolejnej wojnie, tym razem z Brazylią, w 1903 utraciła kauczukodajny region Acre.

W latach 1932-1935 Boliwia toczyła wojnę o Chaco, w wyniku których straciła na rzecz Paragwaju 2/3 spornego terytorium. Porażka rządu w wojnie doprowadziła w maju 1936 roku do puczu, w wyniku którego na blisko rok władzę przejął pułkownik José David Toro. Rząd wojskowy dokonał nacjonalizacji spółek naftowych, przyjął interwencjonizm gospodarczy, utworzył Ministerstwo Pracy oraz zakazał działania partii politycznych powołując w ich miejsce lewicującą Państwową Partię Socjalistyczną. Rezygnacja z części lewicowych postulatów doprowadziła do odsunięcia Toro od władzy i przejęcia władzy przez Germána Buscha. Pod rządami Buscha starano się wprowadzić w życie koncepcję „demokracji funkcjonalnej” utrzymanej w duchu patriotycznym. Po śmierci Buscha w 1939 roku doszło do powrotu do wcześniejszej formy rządów opartej na poparciu tradycyjnych partii. Status quo zachwiany został przez radykalne grupy, które przejęły kontrolę nad kongresem u progu lat 40. Najważniejszymi z nich była Rewolucyjna Partia Robotnicza, Boliwijska Falanga Socjalistyczna, Lewicowa Partia Rewolucyjna oraz Rewolucyjny Ruch Nacjonalistyczny. Grupy te miały charakter skrajnie prawicowy lub marksistowski. Wydarzeniem, które doprowadziły do upadku umiarkowanych rządów była masakra strajkujących górników w Catavi, w której zginąć mogło nawet 400 pracowników. Po tych wydarzeniach w 1943 roku doszło do kolejnego zamachu stanu, w wyniku którego władzę przejął Gualberto Villarroel. Spisek oficerów zawiązany przez nowego prezydenta zawiązał sojusz z Rewolucyjnym Ruchem Nacjonalistycznym, który jednak został jednak wkrótce rozwiązany, a ministrowie Ruchu wydaleni z rządu. W 1946 roku doszło do wybuchu walk politycznych i zabójstw, których ofiarą padł sam prezydent. Kolejni prezydenci Enrique Hertzog i Mamerto Urriolagoitia nie byli w stanie opanować sytuacji w kraju a wybory w 1949 roku wygrał Rewolucyjny Ruch Nacjonalistyczny. Urriolagoitia anulował co prawda wynik wyborów i oddał na krótko rządy wojskowym.

Straty terytorialne 1867–1938

W 1952 Rewolucyjny Ruch Nacjonalistyczny dokonał przewrotu politycznego w kraju obalając juntę. Stojący na czele ruchu Víctor Paz Estenssoro objął urząd prezydenta. Rząd zainicjował wiele reform mających upodobnić kraj ustrojowo do ówczesnego Meksyku. Dalsze reformy uniemożliwił konflikt w szeregach partii: prawicowa część ruchu wolała, aby kraj wyszedł z kryzysu gospodarczego z pomocą Stanów Zjednoczonych Ameryki, z kolei lewica uważała, że najlepszym wyjściem będzie zwiększenie interwencjonizmu gospodarczego. Dwunastoletnie rządy Rewolucyjnego Ruchu Nacjonalistycznego zakończył w 1964 zamach stanu i utworzenie junty wojskowej, na czele której stanęli René Barrientos Ortuño i Alfredo Ovando Candía. Nowy rząd przyjął liberalny program gospodarczy i postawił na współpracę ze Stanami Zjednoczonymi. Podparciem rządów Barrientosa stał się Ludowy Ruch Chrześcijański. Wojsko w 1965 stłumiło powstania chłopów i robotników. Pod koniec lat 60. przeciwko rządom wojskowym wybuchła wojna partyzancka, którą prowadziła Armia Wyzwolenia Narodowego. Rebelia z pomocą rządu Stanów Zjednoczonych została stłamszona na początku lat 70. W 1969 roku dotychczasowa junta została obalona przez reformatorskich oficerów postulujących powrót do rewolucyjnego nacjonalizmu. Początkowo władzę objął Ovando, będący dawnym uczestnikiem junty wojskowej. W 1970 zastąpił go socjalista Juan José Torres, który zrezygnował z polityki proamerykańskiej i nawiązał bliższe relacje ze ZSRR. Krótkotrwałe lewicujące rządy zostały wykorzystane przez radykalnych aktywistów oraz chłopstwo do próby wpływania na władzę poprzez tworzenie milicji i wzmożone protesty.

W 1971 doszło do prawicowego zamachu stanu, w wyniku którego władzę objął kolejny wojskowy dyktator Hugo Banzer Suárez, który prowadził neoliberalną politykę gospodarczą. Jako wojskowy doprowadził do ograniczenia swobód konstytucyjnych. Nieudolna polityka prezydenta doprowadziła do dwóch prób zamachu stanu oraz powstania chłopskiego. Prawicowy rząd uzyskał poparcie Narodowego Ruchu Rewolucyjnego i falangistów. Obydwie partie utworzyły prorządowy Nacjonalistyczny Front Ludowy. Protesty zmusiły Banzera do przeprowadzenia w 1977 roku wolnych wyborów prezydenckich. U progu lat 80. doszło do szeregu zamachów stanu, w wyniku których w końcu władzę przejął generał Luis García Meza Tejada. Brutalne rządy i tłamszenie opozycji z pomocą byłych zbrodniarzy nazistowskich czy europejskich najemników oraz udział w handlu kokainą doprowadziły do międzynarodowej izolacji Boliwii. Protesty, które nie omal nie doprowadziły do wybuchu wojny domowej, skłoniły wojsko do oddania władzy w roku 1982 i wówczas narodziły się w Boliwii rządy demokratyczne.

Rządy od lat 80. prowadziły politykę proamerykańską i liberalną gospodarczą. Sytuacja ta zmieniła się po 2006 roku, gdy do władzy doszedł kandydat lewicy i Indianin Evo Morales z ugrupowania Ruch na rzecz Socjalizmu. W następstwie masowych protestów społecznych, 10 listopada 2019 policja i wojsko wypowiedziało posłuszeństwo prezydentowi Evo Moralesowi, który następnie ustąpił z urzędu prezydenta Boliwii.