Boliwia

Boliwia (hiszp. Bolivia), oficjalnie Wielonarodowe Państwo Boliwia (hiszp. Estado Plurinacional de Bolivia) – państwo śródlądowe w środkowo-zachodniej części Ameryki Południowej, graniczy z Brazylią na północy i wschodzie, Paragwajem i Argentyną na południu oraz z Chile i Peru na zachodzie.

Narodowy socjalizm (niem. Nationalsozialismus), nazizm (skrót od Nationalsozialismus), czasem określany również jako hitleryzm (od nazwiska Adolfa Hitlera) – rasistowska, antykomunistyczna i antysemicka ideologia Niemieckiej Narodowosocjalistycznej Partii Robotników (NSDAP). Niemiecka skrajna odmiana faszyzmu, opierająca się na biologicznym rasizmie, w szczególności na antysemityzmie, czerpiąca z haseł zarówno nacjonalistycznych, jak i socjalnych, trudna do jednoznacznego uplasowania na klasycznej osi prawica-lewica. Ideologia państwowa w czasie sprawowania władzy w totalitarnych Niemczech przez NSDAP w latach 1933-1945.Acre (wym. [ˈakɾi]) – jest jednym z 26 stanów Brazylii, (+ Dystrykt Federalny) położonym w zachodniej części kraju w Regionie Północnym. Od zachodu graniczy z Peru, od południa z Boliwią, od północy ze stanem Amazonas, od wschodu ze stanem Rondônia.

Spis treści

1 Warunki naturalne

1.1 Klimat

1.2 Flora

1.3 Fauna

2 Historia

3 Ustrój polityczny

4 Podział administracyjny

5 Ludność

5.1 Miasta Boliwii

5.2 Struktura etniczna

5.3 Religia

6 Kultura

7 Gospodarka

8 Siły zbrojne

9 Zobacz też

10 Uwagi

11 Przypisy

12 Linki zewnętrzne

Warunki naturalne

Altiplano Boliviano

Salar de Uyuni

Boliwia jest jednym z dwóch krajów Ameryki Południowej, które nie mają dostępu do morza (straciła go w 1884). Na zachodzie wznoszą się góry, natomiast na wschodzie teren się obniża. Pasmo Andów o szerokości ok. 600 km, składa się tu z trzech głównych łańcuchów – Kordyliery Zachodniej (najwyższy szczyt Boliwii: Sajama – 6520 m), Kordyliery Środkowej oraz Kordyliery Wschodniej. Pomiędzy Kordylierami Zachodnią i Środkową rozciąga się płaskowyż Altiplano (hiszp. altiplano – płaskowyż).

Język ajmara (aymara) – język z rodziny ajmara, którym posługują się Indianie Ajmara. Ajmara niekiedy łączony jest z językiem keczua, tworząc wraz z nim tzw. subfylę keczumarańską. Inną klasyfikację proponuje Ethnologue, traktując ajmara jako tzw. makrojęzyk na który składają się dwa główne języki: ajmara centralny (w Boliwii i innych krajach) oraz ajmara południowy (w Peru).La Paz - miasto w Boliwii, siedziba rządu (stolica konstytucyjna to Sucre). Około 1,1 mln mieszkańców, razem z przedmieściem El Alto tworzy ponad dwumilionową aglomerację miejską. Położona w Andach Środkowych na wysokości od 3600–4100 m n.p.m., nad brzegami rzeki La Paz, u podnóża masywu wulkanicznego Illimani. Jest to najwyżej położona stolica na świecie. Działa tu jedynie polski konsulat honorowy, najbliższa ambasada mieści się w Limie w Peru. Największe miasto kraju.

Na wschód teren opada przechodząc w przedgórze Yungas i w końcu w Nizinę Boliwijską. Na południowym wschodzie kraju leży część Gran Chaco, a na północy rozciąga się obszar Niziny Amazonki. Największe rzeki Boliwii to Mamoré, Beni i Guaporé. Na Altiplano znajdują się bezodpływowe jeziora (Titicaca, Poopó) oraz solniska (Salar de Uyuni).

Armia Wyzwolenia Narodowego (Ejercito de Liberación Nacional) − boliwijska lewicowa organizacja zbrojna, założona w 1967 r. przez braci „Coco" i „Chato" Peredo, znana z walki w jego szeregach Ernesto „Che" Guevary (marzec-październik 1967). Wznowiła walkę w lipcu 1970, lecz faktycznie zamarła po 1972 (choć jeszcze w lutym 1974 miała wejść w skład międzynarodowej Junty Koordynacji Rewolucyjnej).René Barrientos Ortuño (ur. 30 maja 1919 w Taracie, zm. 27 kwietnia 1969 k. Arque w departamencie Cochabamba) – boliwijski wojskowy i polityk, prezydent kraju w latach 1966-1969.

Klimat

Na nizinach Boliwii panuje klimat podrównikowy z roczną sumą opadów wahającą się w granicach od 2000 do 3000 mm; na przedgórzu klimat kontynentalny wilgotny (opady 1500–2000 mm), a w Andach kontynentalny suchy z sumą opadów do 600 mm.

Flora

Na Nizinie Boliwijskiej znajdują się przede wszystkim lasy równikowe (lasy stanowią 51% powierzchni kraju) i sawanny. W górach dominują formacje półpustynne: puna i jalca.

Andy (hiszp. Los Andes, Cordillera de los Andes) – góry fałdowe znajdujące się w Ameryce Południowej na terenie Wenezueli, Kolumbii, Ekwadoru, Peru, Boliwii, Chile oraz Argentyny. Góry ciągną się wzdłuż Oceanu Spokojnego od zatoki Paria na północy po Ziemię Ognistą na południu, na przestrzeni ponad 9000 km, co sprawia, że jest to najdłuższy łańcuch górski na Ziemi. Szerokość Andów wynosi 200–800 km. Najwyższe szczyty to Aconcagua (6962 m n.p.m.), Ojos del Salado (6893 m n.p.m.) oraz Nevado Pissis (6793 m n.p.m.).Państwo Inków, Królestwo Inków, Imperium Inków (kecz. Tahuantinsuyu, Imperium Czterech Części, Zjednoczone Cztery Części – patrz mapa podziału administracyjnego) – historyczne państwo w zachodniej części Ameryki Południowej, w okresie swego największego rozkwitu obejmujące tereny dzisiejszego Peru, Ekwadoru oraz częściowo Boliwii, Chile, Kolumbii i Argentyny.

W Boliwii istnieje 7 parków narodowych. Najbardziej znany to Sajama.

Fauna

W lasach równikowych Boliwii można spotkać m.in. jaguary, pumy, kapibary, kajmany, tapiry i małpy (zwierzęta, które preferują klimat wilgotny).

Historia

Tereny obecnej Boliwii zamieszkane były przez kultury prekolumbijskie od około 20 000 lat. Pierwszą z wysoce rozwiniętych była kultura Tiahuanaco, która rozwinęła się na południowym wybrzeżu jeziora Titicaca około II wieku p.n.e. W XV wieku terytorium ludu Ajmara zostało podbite i włączone w obręb Państwa Inków. W XVI wieku hiszpańscy konkwistadorzy pod wodzą Francisco Pizarro dokonali podboju terenów obecnej Boliwii. Jako Górne Peru zostały one włączone do nowo powstałego Wicekrólestwa Peru, a następnie do Wicekrólestwa La Platy. Nazwa państwa – nadana mu po oderwaniu się w roku 1825 od Peru – pochodzi od nazwiska przywódcy tegoż ruchu Bolivara. Po zrzeczeniu się władzy przez Antonio José de Sucre w roku 1827, na stanowisko prezydenta wybrano Andrésa Santa Cruz, który uchylił uchwaloną za Simona Bolivara konstytucję. W roku 1836 Santa Cruz zajął Peru i utworzył Konfederację Peruwiańsko-Boliwijską. Konfederacja przetrwała do roku 1839, kiedy na skutek przegranej wojny z Chile i Argentyną Peru odzyskało niepodległość. 16 czerwca 1839 r. kongres ustanowił generała Velasco tymczasowym prezydentem Republiki do czasu nowych wyborów. W tym czasie Santa Cruz zbiegł do Ekwadoru. W wyniku anarchii, która wkrótce wybuchła w całym państwie, również generał Velasco ustąpił z zajmowanego stanowiska na rzecz generała Balliviána. Korzystając z osłabienia Boliwii, w 1841 prezydent Peru Agustín Gamarra postanowił dokonać aneksji bogatej w surowce naturalne prowincji La Paz i wtargnął w tym celu do kraju, oblegając jego stolicę. W trakcie bitwy pod Ingavi (bitwa na równinie Ingavi) w dniu 20 listopada 1841 r. armia peruwiańska została jednak rozbita przez Boliwijczyków pod wodzą Balliviána, prezydent Gamarra poniósł śmierć. Ballivián próbował jeszcze wykorzystać klęskę przeciwnika, wchodząc na ziemie Peru, jednak 7 czerwca 1842 r. pod naciskiem Chile obie strony zawarły w Puno porozumienie pokojowe. W 1884, na mocy traktatów pokojowych kończących tzw. Wojnę o saletrę, Boliwia straciła dostęp do Oceanu Spokojnego, co miało duży wpływ na jej późniejszą sytuację gospodarczą. Po kolejnej wojnie, tym razem z Brazylią, w 1903 utraciła kauczukodajny region Acre.

Świadkowie Jehowy w Boliwii – wspólnota 22 703 aktywnych Świadków Jehowy (głosicieli) w Boliwii, należących do 266 zborów. W 2012 roku na dorocznej uroczystości Wieczerzy Pańskiej (Pamiątce) zebrało się 73 688 osób. Działalność miejscowych wyznawców koordynuje Biuro Oddziału w Santa Cruz.Oruro – departament w południowo-zachodniej Boliwii. Zajmuje powierzchnię 53 588 km². W 2012 roku liczył 494 587 mieszkańców, a gęstość zaludnienia wynosiła 9,2 mieszk./km². Stolicą departamentu jest Oruro. Dzieli się na 16 prowincji.

W latach 1932-1935 Boliwia toczyła wojnę o Chaco, w wyniku których straciła na rzecz Paragwaju 2/3 spornego terytorium. Porażka rządu w wojnie doprowadziła w maju 1936 roku do puczu, w wyniku którego na blisko rok władzę przejął pułkownik José David Toro. Rząd wojskowy dokonał nacjonalizacji spółek naftowych, przyjął interwencjonizm gospodarczy, utworzył Ministerstwo Pracy oraz zakazał działania partii politycznych powołując w ich miejsce lewicującą Państwową Partię Socjalistyczną. Rezygnacja z części lewicowych postulatów doprowadziła do odsunięcia Toro od władzy i przejęcia władzy przez Germána Buscha. Pod rządami Buscha starano się wprowadzić w życie koncepcję „demokracji funkcjonalnej” utrzymanej w duchu patriotycznym. Po śmierci Buscha w 1939 roku doszło do powrotu do wcześniejszej formy rządów opartej na poparciu tradycyjnych partii. Status quo zachwiany został przez radykalne grupy, które przejęły kontrolę nad kongresem u progu lat 40. Najważniejszymi z nich była Rewolucyjna Partia Robotnicza, Boliwijska Falanga Socjalistyczna, Lewicowa Partia Rewolucyjna oraz Rewolucyjny Ruch Nacjonalistyczny. Grupy te miały charakter skrajnie prawicowy lub marksistowski. Wydarzeniem, które doprowadziły do upadku umiarkowanych rządów była masakra strajkujących górników w Catavi, w której zginąć mogło nawet 400 pracowników. Po tych wydarzeniach w 1943 roku doszło do kolejnego zamachu stanu, w wyniku którego władzę przejął Gualberto Villarroel. Spisek oficerów zawiązany przez nowego prezydenta zawiązał sojusz z Rewolucyjnym Ruchem Nacjonalistycznym, który jednak został jednak wkrótce rozwiązany, a ministrowie Ruchu wydaleni z rządu. W 1946 roku doszło do wybuchu walk politycznych i zabójstw, których ofiarą padł sam prezydent. Kolejni prezydenci Enrique Hertzog i Mamerto Urriolagoitia nie byli w stanie opanować sytuacji w kraju, a wybory w 1949 roku wygrał Rewolucyjny Ruch Nacjonalistyczny. Urriolagoitia anulował co prawda wynik wyborów i oddał na krótko rządy wojskowym.

Jaguar amerykański, jaguar (Panthera onca) – gatunek ssaka z rodziny kotowatych, zaliczany do wielkich kotów i jedyny przedstawiciel rodzaju Panthera spotykany w Amerykach. Trzeci co do wielkości przedstawiciel swej rodziny po tygrysie i lwie, największy zaś na półkuli zachodniej. Jego zasięg występowania rozciąga się od południowego zachodu USA i Meksyku przez Amerykę Środkową na południe do Paragwaju i północnej Argentyny.Ameryka Południowa – kontynent leżący na półkuli zachodniej oraz w większej części na półkuli południowej, a w mniejszej – na półkuli północnej. Niekiedy uważana jest również za subkontynent Ameryki.

Straty terytorialne 1867–1938

W 1952 Rewolucyjny Ruch Nacjonalistyczny dokonał przewrotu politycznego w kraju obalając juntę. Stojący na czele ruchu Víctor Paz Estenssoro objął urząd prezydenta. Rząd zainicjował wiele reform mających upodobnić kraj ustrojowo do ówczesnego Meksyku. Dalsze reformy uniemożliwił konflikt w szeregach partii: prawicowa część ruchu wolała, aby kraj wyszedł z kryzysu gospodarczego z pomocą Stanów Zjednoczonych Ameryki, z kolei lewica uważała, że najlepszym wyjściem będzie zwiększenie interwencjonizmu gospodarczego. Dwunastoletnie rządy Rewolucyjnego Ruchu Nacjonalistycznego zakończył w 1964 zamach stanu i utworzenie junty wojskowej, na czele której stanęli René Barrientos Ortuño i Alfredo Ovando Candía. Nowy rząd przyjął liberalny program gospodarczy i postawił na współpracę ze Stanami Zjednoczonymi. Podparciem rządów Barrientosa stał się Ludowy Ruch Chrześcijański. Wojsko w 1965 stłumiło powstania chłopów i robotników. Pod koniec lat 60. przeciwko rządom wojskowym wybuchła wojna partyzancka, którą prowadziła Armia Wyzwolenia Narodowego. Rebelia z pomocą rządu Stanów Zjednoczonych została stłamszona na początku lat 70. W 1969 roku dotychczasowa junta została obalona przez reformatorskich oficerów postulujących powrót do rewolucyjnego nacjonalizmu. Początkowo władzę objął Ovando, będący dawnym uczestnikiem junty wojskowej. W 1970 zastąpił go socjalista Juan José Torres, który zrezygnował z polityki proamerykańskiej i nawiązał bliższe relacje ze ZSRR. Krótkotrwałe lewicujące rządy zostały wykorzystane przez radykalnych aktywistów oraz chłopstwo do próby wpływania na władzę poprzez tworzenie milicji i wzmożone protesty.

Kościół katolicki w Boliwii – według danych Narodowego Instytutu Statystyki z 2001 roku katolicy stanowią 77,99% ludności Boliwii.Cochabamba (czyt. koczabamba) – departament w środkowej Boliwii. Zajmuje powierzchnię 55 631 km². W 2012 roku liczył 1 762 761 mieszkańców, a gęstość zaludnienia wynosiła 31,7 mieszk./km². Stolicą departamentu jest Cochabamba. Dzieli się na 16 prowincji.

W 1971 doszło do prawicowego zamachu stanu, w wyniku którego władzę objął kolejny wojskowy dyktator Hugo Banzer Suárez, który prowadził neoliberalną politykę gospodarczą. Jako wojskowy doprowadził do ograniczenia swobód konstytucyjnych. Nieudolna polityka prezydenta doprowadziła do dwóch prób zamachu stanu oraz powstania chłopskiego. Prawicowy rząd uzyskał poparcie Narodowego Ruchu Rewolucyjnego i falangistów. Obydwie partie utworzyły prorządowy Nacjonalistyczny Front Ludowy. Protesty zmusiły Banzera do przeprowadzenia w 1977 roku wolnych wyborów prezydenckich. U progu lat 80. doszło do szeregu zamachów stanu, w wyniku których w końcu władzę przejął generał Luis García Meza Tejada. Brutalne rządy i tłamszenie opozycji z pomocą byłych zbrodniarzy nazistowskich czy europejskich najemników oraz udział w handlu kokainą doprowadziły do międzynarodowej izolacji Boliwii. Protesty, które nie omal nie doprowadziły do wybuchu wojny domowej, skłoniły wojsko do oddania władzy w roku 1982 i wówczas narodziły się w Boliwii rządy demokratyczne.

Gualberto Villarroel (ur. 1908, zm. 1946) – boliwijski polityk i major armii, przywódca wojskowej organizacji intryganckiej Razon y Patria, który w grudniu 1943 dokonał zamachu stanu, przejmując w dniu 20 grudnia 1943 urząd prezydenta. Rządził do swej tragicznej śmierci w dniu 21 lipca 1946, kiedy to zginął zlinczowany w trakcie rozruchów w La Paz. Dopuścił do współpracy Narodowy Ruch Rewolucyjny (MNR) i zalegalizował związki zawodowe górników.Luis Alberto Arce Catacora (ur. 28 września 1963 w La Paz) – boliwijski ekonomista i polityk, od 8 listopada 2020 r. prezydent Boliwii.

Rządy od lat 80. prowadziły politykę proamerykańską i liberalną gospodarczo. Sytuacja ta zmieniła się po 2006 roku, gdy do władzy doszedł kandydat lewicy, Indianin Evo Morales z ugrupowania Ruch na rzecz Socjalizmu. W następstwie masowych dwutygodniowych protestów społecznych, spowodowanych fałszerstwami wyborczymi, 10 listopada 2019 r. policja i wojsko wypowiedziały posłuszeństwo Evo Moralesowi, który następnie ustąpił z urzędu prezydenta Boliwii i odleciał do Meksyku, gdzie uzyskał azyl. Parlament powołał wówczas na tymczasową prezydentkę opozycyjną senator Jeanine Áñez. Jej rząd wszczął śledztwo przeciw Moralesowi i jego rządowi o sfałszowanie wyborów i m.in. terroryzm, co spotkało się z protestami organizacji broniących praw człowieka. Tymczasowe władzy przeprowadziły jednak w październiku 2020 r. ponowne wybory, które wygrał minister gospodarki w rządzie Moralesa Luis Arce. Wówczas umorzono postępowanie wobec Moralesa, a ten wrócił do kraju. Po niespodziewanie przegranych wyborach lokalnych z marca 2021 r. (8 z 10 burmistrzów największych miast, 4 z 9 stanowisk gubernatorów), boliwijskie władze aresztowały Áñez, pięciu jej ministrów i dwóch dowódców armii, oskarżając ich o spisek, zamach stanu i terroryzm. Organizacja Państw Amerykańskich, Unia Europejska i sekretarz generalny ONZ zażądały do rządu Boliwii jawności i gwarancji uczciwego procesu dla aresztowanych.

Samolot transportowy – samolot dostosowany do przewozu towarów i przesyłek pocztowych, także duży samolot, służący do przewozu sprzętu wojskowego, oddziałów desantowych, grup rannych itp.Skrajna prawica (radykalna prawica, ultraprawica, reakcyjna prawica, ekstremizm prawicowy) – terminy używane na określenie osób i ugrupowań o poglądach prawicowych, charakteryzujących się skrajnym programem lub radykalnymi metodami działania. W sprawach gospodarczych skrajna prawica zazwyczaj opowiada się za neoliberalnym kapitalizmem lub korporacjonizmem. Osoby o skrajnie prawicowych poglądach najczęściej dążą do wyróżnienia swojego narodu na tle innych. Uznają, iż naród danego kraju powinien przyjmować imigrantów na swoich warunkach.

Podstrony: 1 [2] [3] [4] [5] [6]