Bielik, orzeł bielik, bielik (zwyczajny), birkut (Haliaeetus albicilla) – gatunek dużego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych (Accipitridae). Występuje w centralnej i północnej Palearktyce, od Islandii po Japonię; najbardziej na zachód wysunięta populacja zasiedla Grenlandię. Zamieszkuje głównie obszary przylegające do zbiorników wodnych, wzdłuż wybrzeży morskich, w pobliżu rzek. Gatunek osiadły, częściowo wędrowny. Generalista pokarmowy, odżywia się głównie rybami, ptactwem wodnym, okazjonalnie także padliną. Gniazduje na wierzchołkach dużych drzew, na konarach przy pniu, również na półkach urwisk skalnych. Pary są monogamiczne, zajmują terytoria o różnej wielkości, zależnie od dostępności pokarmu, i wyprowadzają jeden lęg w sezonie. Młodymi opiekują się obydwoje rodzice. W związku z antropopresją i zanieczyszczeniem środowiska liczebność gatunku zmniejszyła się znacząco do lat 70. XX wieku. Dzięki zabiegom ochronnym liczebność niektórych populacji wzrosła i ustabilizowała się. Ze względu na duży zasięg i korzystne trendy zmian liczebności populacji w klasyfikacji IUCN gatunek ma status gatunku najmniejszej troski.

Taksonomia i systematyka[ | edytuj kod]

Bielik zaliczany jest do rodziny jastrzębiowatych. Przed rewolucją linneuszowską funkcjonował w nazewnictwie naukowym pod nazwami „Pygargus”, „Albicilla” i „Hinnularia”. Linneusz przyporządkował ten gatunek, wraz ze wszystkimi innymi ptakami drapieżnymi, do rodzaju Falco, pod nazwą Falco albicilla. Nie zaznaczył przy tym miejsca pozyskania holotypu, wpisał natomiast jako miejsce występowania „Europa, America”. Osobniki młodociane początkowo zaliczano do osobnego gatunku: Falco melanoetos. W związku ze zmianami w systematyce ptaków, bielik jeszcze w XIX w. został przyporządkowany przez Savigny’ego do utworzonego przez tegoż autora rodzaju Haliaeetus. W ramach rodziny jastrzębiowatych bielik jest wydzielany wraz z innymi 8 gatunkami z rodzaju oraz dwoma gatunkami z rodzaju Ichthyophaga jako podrodzina Haliaeetinae. W obrębie rodzaju najbliżej spokrewniony z bielikiem jest bielik amerykański – na podstawie danych morfologicznych, allozymatycznych oraz analiz mtDNA ustalono, że te dwa gatunki tworzą grupę siostrzaną. Nie stwierdzono jednak, by pomiędzy osobnikami tych gatunków dochodziło do hybrydyzacji międzygatunkowej.

W powszechnym mniemaniu bielik jest uważany za orła, jednak w rzeczywistości przedstawiciele rodzaju Haliaeetus są genetycznie bliżej spokrewnieni z rodzajami Ichthyophaga, Milvus i Haliastur niż z orłami właściwymi zgrupowanymi w rodzaju Aquila. W związku z tym niektórzy określają przedstawicieli tego rodzaju mianem „orłanów”, wskazując, że od orłów właściwych różnią się niektórymi cechami morfologicznymi, m.in. nieopierzoną dolną częścią skoku. Jednak inni ornitolodzy, nie negując odrębności genetycznej Haliaeetinae od Aquilinae, kwestionują poprawność nazwy „orłany”, zwracając uwagę na to, że jest to rusycyzm (w języku rosyjskim nazwa bielika to: orłan biełochwost), i że w krajach Europy Zachodniej przedstawiciele tej podrodziny określani są mianem „orłów morskich” (niem. – Seeadler, ang. – sea-eagle). W rezultacie niektórzy ornitolodzy przyjmują bardzo szeroką definicję orła („duże ptaki drapieżne, które nie są kaniami, myszołowami, sępami, sokołami lub jastrzębiami”), dopuszczając możliwość określania mianem orła, oprócz orłów właściwych, także gadożerów, harpii i orłów morskich.

Na podstawie danych molekularnych szacuje się, że radiacja orłów morskich nastąpiła przynajmniej 5 mln lat temu. Najprawdopodobniej przodkiem grupy był wymarły Haliaeetus piscator, którego skamieniałości znane są z miocenu Francji. Był to gatunek podobny do bielika, tylko mniejszy. Rozejście się linii bielika i najbliżej z nim spokrewnionego bielika amerykańskiego nastąpiło najprawdopodobniej ok. 1–2 mln lat temu, po kolonizacji kontynentu Ameryki Północnej przez te ptaki podczas plejstocenu.

Wyróżniane są dwa podgatunki H. albicilla:

Przedstawiciele podgatunku nominatywnego są nieco mniejsi od pobratymców z podgatunku zasiedlającego Grenlandię i mają mniejsze kości miednicy oraz mostka. Różnice te jednak nie są duże, dlatego odrębność obydwu podgatunków bywa kwestionowana. Bieliki z obecnie wymarłej egipskiej populacji, odizolowanej geograficznie, zostały opisane jako odrębne gatunki pod dwoma nazwami: Haliaeetus cinereus (von Heuglin, 1856) i Haliaeetus funereus (A. E. Brehm, 1856). Ojciec Brehma, Christian Ludwig Brehm, opublikował je wcześniej w 1855 jako nomina nuda. W 1874 Richard Bowdler Sharpe zsynonimizował te nazwy z Haliaeetus albicilla. Na Hawajach znaleziono subfosylne szczątki bielika z rodzaju Haliaeetus. Analiza genetyczna tych szczątków wykazała, że reprezentują one odrębną linię genetyczną, bliską pod względem pokrewieństwa do gatunku Haliaeetus albicilla, jednak ze względu na ograniczenia metodyczne badacze nie byli w stanie stwierdzić, czy był to osobny, endemiczny dla Hawajów podgatunek.

Etymologia nazwy[ | edytuj kod]

Nazwa rodzaju oznacza morskiego orła i jest zlatynizowaną wersją zbitki dwóch greckich słów: hals – morze, słony i aetos – orzeł, epitet gatunkowy odnosi się do białej barwy ogona bielika (łac. albi-cilla – o białym ogonie).

W literaturze polskojęzycznej gatunek funkcjonuje pod wieloma nazwami, jako: bielik, orzeł bielik, birkut łomignat, bielik (zwyczajny), birkut, ostrzyż łomignat, orzeł morski, orzeł bielec, orzeł ślepy, orzeł białogłów, orzeł białogon, orzeł bosy. Nazwa bielik odnosi się do białej barwy piór ogona, birkut zaś jest słowem pochodzenia tureckiego, oznaczającym strzałę opatrzoną orlimi piórami.

Zasięg występowania[ | edytuj kod]

Młodociane bieliki, zwłaszcza we wschodniej części zasięgu, podejmują często migracje.

Bieliki występują w północnej i centralnej Palearktyce, od równoleżnika 72°N do 30°N. Część populacji jest wędrowna. Według BirdLife International obszar, na którym występują przedstawiciele tego gatunku, z wyłączeniem zimowisk, ma powierzchnię 43,2 mln km². Południowa granica zasięgu przebiega przez Grecję, Turcję, okolice Morza Kaspijskiego, jeziora Bałchasz (Kazachstan) i północno-wschodnie Chiny. W krainie orientalnej bieliki obserwowane były wyłącznie zimą, nie dalej niż do równoleżnika 22°N. Najbardziej na zachód wysunięta populacja zajmuje południowo-zachodnie wybrzeża Grenlandii. Status we wschodniej części zasięgu jest w dużej mierze nieznany, poza nią zmienny – zależnie od regionu: miejscami to gatunek zanikły lub rzadki, lecz na niektórych obszarach częsty, czy wręcz o wzrastającej liczebności. Najdalej na wschód wysunięte gniazdowania stwierdzono na Aleutach.

W Europie większość zasięgu obejmuje północne i wschodnie części lądu: od Islandii (gdzie zajmują zachodnią część wyspy), Szkocji (reintrodukowany), wybrzeży Norwegii i pozostałych części Półwyspu Fennoskandzkiego (północnej i południowo-zachodniej Finlandii, wschodniej Szwecji) przez Rosję, Ukrainę (poza terenami górskimi), Białoruś, dalej kraje bałtyckie, Polskę, północno-wschodnie Niemcy, północną i południową Danię, zachodnią Austrię, Słowenię, centralne i południowe Węgry oraz przyległą do nich część Chorwacji, sporadycznie również Grecję, po Bułgarię, Rumunię oraz wschodnią i zachodnią Mołdawię. Nieregularny europejski zasięg bielików ciągnie się po Morze Czarne i Turcję. Odizolowane stanowiska odnotowano także w Gruzji i Azji Mniejszej.

Azjatycka część areału obejmuje północne i centralne regiony kontynentu, na południu sięgając przynajmniej do kazachskiego jeziora Bałchasz i Morza Kaspijskiego. Wschodnie krańce zasięgu gatunku wyznaczają Kamczatka i Japonia (północne i wschodnie Hokkaido; rzadki), a dalej na południe Mandżuria. Dawniej wschodnia granica zasięgu przebiegała przez dolny bieg Jangcy. Bieliki zamieszkują również północne krańce Mongolii, skrajnie północno-zachodnią część Chin i północną Koreę Północną. Jedynym państwem, w którym zasięg bielików ma charakter ciągły i obejmuje duży teren, jest Rosja. Przedstawiciele H. albicilla występują tam od europejskiej części kraju na zachodzie do Morza Beringa na wschodzie. Nie gniazdują wyłącznie w dalekiej Arktyce i terenach przyległych do najbardziej zachodniej części Kazachstanu, jednak na podobnej szerokości geograficznej gniazdują w rosyjskiej części wybrzeża Morza Kaspijskiego. Północną granicę zasięgu wyznaczają równoleżnik 70°N, przechodzący przez rzekę Ob, ujście Jeniseju, Półwysep Gydański, Jamal, Kołymę, Indygirkę i Lenę do ponad 72°N, a nawet 75°N na półwyspie Tajmyr. Są najbardziej pospolitymi ptakami szponiastymi w rejonie Morza Białego (na wybrzeżu i nad jeziorami w interiorze), jednak niewiele bielików tam gniazduje ze względu na mroźny klimat.

Zimowiska[ | edytuj kod]

Jednym z krajów, w których bieliki spędzają zimę, jest Japonia. Na zdjęciu osobnik sfotografowany na Hokkaido.

Bieliki są ptakami osiadłymi, jednak część populacji jest wędrowna. W zachodniej części zasięgu większość bielików prowadzi osiadły tryb życia, nawet te zasiedlające Grenlandię. Rozmieszczenie zimowisk jest słabo poznane z uwagi na zmiany liczebności i zasięgu. Trudno rozróżnić między obszarami, gdzie bieliki spędzają zimę, a obszarami, gdzie pojawiają się zabłąkane osobniki. Wiadomo, że w niewielkiej liczbie bieliki zimują we Francji (w Lotaryngii i w okolicach Strasburga). Goszczą w Hiszpanii, Portugalii i na Malcie. Być może w Holandii istnieje populacja zimujących ptaków, nawet pomimo nieczęstych współcześnie lęgów na północnych wybrzeżach kraju. Poza sezonem lęgowym bieliki notowane są również w zachodnich Niemczech w Nadrenii Północnej-Westfalii, w północnych Niemczech, południowo-zachodniej Danii, zachodnio-centralnych Włoszech, północnej Austrii, południowej Słowacji i północnych Węgrzech. Zimują też w kilku miejscach w Europie Południowo-Wschodniej, z wyłączeniem jej północnych i wschodnich rejonów, gdzie gniazdują. Około 4% (kilkaset osobników) europejskiej populacji zimowej zimuje w Polsce, głównie na bałtyckich wodach przejściowych, ale też na śródlądowych zbiornikach. Okresowo migrujące lub włóczące się ptaki, w większości z populacji rosyjskiej, zalatują do Turcji, państw Lewantu, Azerbejdżanu i Iranu, dalej na południe po okolice Zatoki Perskiej (w listopadzie 2009 roku bielik po raz pierwszy pojawił się w Kuwejcie). W żadnym z tych państw nie są częste i pewne stwierdzenia są nieliczne. Dalej na wschód z rzadka obserwuje się bieliki w Turkmenistanie, Afganistanie, Uzbekistanie, Tadżykistanie i Pakistanie. Sporadycznie zimą pojawiają się w Indiach (w północno-zachodnich rejonach kraju i wzdłuż granicy z Nepalem) oraz w Bhutanie (wszystkie stwierdzenia pochodzą z doliny Mocz‘u w dystrykcie Punakʽa) i najdalej wysuniętej na północ części Bangladeszu. Zimujące ptaki przebywają także w północno-wschodniej Mjanmie, centralnych i południowych Chinach oraz, regularnie, w północno-wschodnich Chinach. W znaczącej liczbie bieliki zimują w Korei Południowej i Japonii, na południe po Honsiu. Osobniki, które wykluły się lub gniazdowały na Rosyjskim Dalekim Wschodzie, przemieszczają się, m.in. przez Morze Beringa, do Ameryki Północnej, gdzie stwierdzano ich obecność na Aleutach, Wyspach Pribiłowa, części kontynentalnej Alaski i Kodiak.

W wielu regionach stwierdza się pojedyncze, zabłąkane ptaki, jak w Wielkiej Brytanii – przy czym w tym państwie ustalenie statusu obserwowanego ptaka utrudnia istnienie reintrodukowanej szkockiej populacji. W Nepalu bieliki pojawiają się bardzo rzadko zimą i na przelotach. Według danych z lat 60. XX wieku zabłąkane ptaki notowano na Wyspach Komandorskich.

Obserwacje sporadyczne i zmiany zasięgu[ | edytuj kod]

Bieliki sporadycznie obserwowano w Ameryce Północnej. Między 1977 i 1986 rokiem często obserwowano na Attu (Aleuty, Alaska) cztery osobniki, a w 1982 roku odkryto czynne gniazdo, w którym w kolejnym roku zaobserwowano pisklę. W 1983 roku bielik pojawił się także u wybrzeża Massachusetts, w pobliżu latarniowca u południowych wybrzeży Nantucket. Doniesień o gniazdowaniu na Ziemi Baffina nie potwierdzono. W 2007 roku po raz pierwszy zaobserwowano bieliki na Hawajach, na Kauai – potwierdzono też gniazdowanie w Kilauea Point National Wildlife Refuge.

W XX wieku zasięg bielika skurczył się, w niektórych krajach bieliki wymarły. Z doniesień historycznych wynika, że w przeszłości bieliki gniazdowały także w Afryce, w Algierii (1975) i Egipcie. Na podstawie XIX-wiecznych zapisków i kilku okazów muzealnych ustalono, że wyprowadzały wówczas lęgi w Egipcie (współcześnie tylko nieregularnie pojawiają się tam zimą). Bieliki wymarły na Wyspach Owczych, gdzie gniazdowały do połowy XVIII wieku. W Mołdawii bieliki przestały gniazdować w 1975 roku po wcześniejszym drastycznym spadku liczebności. W 2013 roku, podczas pierwszych od 1981 roku prac terenowych poświęconych tym ptakom, stwierdzono jednak gniazdowanie 4 par. Na początku XX wieku nielicznie bieliki gniazdowały w Albanii. W 1963 roku liczebność populacji szacowano na 1–5 par. Według informacji z 2015 roku w Albanii populacja lęgowa całkowicie zanikła. W Macedonii bieliki mogły gniazdować jeszcze w latach 50. XX wieku, w okolicy jeziora Prespa przy granicy z Albanią, jednak później nie stwierdzono w tym kraju ich występowania.