Arystofanes z Aten (gr. Ἀριστοφάνης, Aristophanes) (ok. 446-385 p.n.e.) – grecki komediopisarz, jeden z twórców komedii staroattyckiej, syn średnio zamożnego chłopa o imieniu Filippos. Jego działalność przypadła na schyłkowy okres demokracji ateńskiej, gdy następowały zmiany w życiu politycznym, społecznym i kulturalnym, a także w sposobie myślenia i metodach kształcenia młodzieży (Sokrates). Zapewne nie do końca porzucił wieś i choć nie mieszkał w Atenach, to bywał w nich często. Arystofanes nie piastował w mieście urzędów i zwykł patrzeć na demokrację ateńską z boku, zachowując większy obiektywizm.

Jest najlepiej rozpoznanym i najszerzej opisanym spośród autorów komedii starej. Jego poprzednikami byli Kratinos i Eupolis. Pierwsze swoje komedie wystawiał pod nazwiskami aktorów, ponieważ sam był zbyt młody, by zgłaszać utwory na zawody teatralne. Ostatnie dwie komedie, tj. Sejm kobiet i Plutosa czasami zalicza się już do komedii średnioattyckiej, która ewoluowała przez IV wiek p.n.e.

Cechy dystynktywne utworów Arystofanesa[ | edytuj kod]

Twórczość Arystofanesa miała ostre akcenty społeczne i polityczne. Zasadnicza problematyka jego komedii dotyczyła starań o ustanowienie pokoju. W swych utworach przedstawił bogaty obraz życia Aten przełomu V i IV wieku p.n.e. Był zagorzałym przeciwnikiem bogaczy i obrońcą interesów średnich warstw społecznych oraz chłopów. Wyrażał poglądy wieśniaków attyckich. Poza zagadnieniami politycznymi i społecznymi poruszał tematy literackie, poddając krytyce zwłaszcza twórczość Eurypidesa.

Komedie Arystofanesa zachowały się dzięki szkole, w której traktowano je jako lektury obowiązkowe. Ze względu na czystość dialektu attyckiego stały się wzorem. Postacie w jego utworach używają dialektu attyckiego, ale poza nim można w nich znaleźć inne dialekty, na przykład dialekt megarejski w Acharnejczykach. Twórczość Arystofanesa w dużej mierze opiera się na komicznych przekształceniach językowych i cechuje ją niebywała pomysłowość w tworzeniu neologizmów. To, co również charakterystyczne dla tej twórczości, to bogactwo odniesień do życia płciowego człowieka. Arystofanes chętnie posługiwał się kolokwializmami określającymi narządy płciowe, jak również wypełniał swoje utwory żartami skatologicznymi.

Ze względu na rozliczne operacje na słowie komedie Arystofanesa można postrzegać jako przykłady „pirotechniki werbalnej”. Ateńczycy V wieku p.n.e. byli zafascynowani językiem oraz władzą, jaką on daje, więc zdolności oratorskie były wysoko cenione. Prowadziło to do rozwoju retoryki i dialektyki, jak również stawiało duże wymogi autorom dramatycznym.

Elementami składowymi utworów Arystofanesa są elementy parodystyczne, lecz zarazem w tym wypadku parodii nie można traktować jako dominanty kompozycyjnej. Komedie, które wykazują najwyższy stopień nasycenia parodią, to: Acharnejczycy, Thesmoforie oraz Żaby, to znaczy utwory, dla których głównym punktem odniesienia są tragedie Eurypidesa. Podstawowym pojęciem wprowadzanym w refleksjach o dziele Arystofanesa jest paratragedia, czyli parodia tragedii. Konwencje atakowane i parodiowane przez poetę są zarówno konwencjami tragicznymi, jak i konwencjami komicznymi.

Komedie Arystofanesa są typowym przykładem operowania zabiegami metateatralnymi. Dialog dramatyczny jest tu dialogiem teatralnym, zawsze zakłada się jego zaistnienie w przestrzeni teatralnej. Arystofanes wprowadza wypowiedzi oraz sytuacje, które odsyłają do samego tworzywa dramatycznego i teatralnego. Postaci zazwyczaj przedstawiają własną sytuację jako sytuację teatralną, wykazują świadomość tego, że są częścią świata teatru oraz tego, że są przedmiotem obserwacji widzów. Proponuje się, aby komedię Arystofanesa traktować jako przykład „teatru nieiluzyjnego”.

Arystofanes

W utworach Arystofanesa można zaobserwować konfrontację między Atenami wyobrażonymi a Atenami rzeczywistymi. Jest to wynik tego, że komediopisarz stale podejmuje aktualne problemy społeczne i polityczne oraz krytykuje osobowości ateńskiego życia publicznego. Postacie z jego komedii mają na celu poszukiwanie i znalezienie rozwiązań problemów obywateli ateńskich. Wyrażają więc rzeczywiste interesy Ateńczyków. Arystofanes występuje jako doradca mieszkańców Aten, a także promuje taki teatr, który ma na celu wzmocnienie wśród nich postaw obywatelskich. Jednocześnie posługuje się on typowymi komicznymi elementami współtworzącymi fantazyjną przygodę, która wspiera się na reminiscencjach mitu boskiego albo heroicznego.

Konstrukcja[ | edytuj kod]

Zgodnie z ustaleniami Tadeusza Zielińskiego komedia staroattycka jest zbudowana z następujących części: prolog zachowujący formę monologu albo będący dialogiem, parodos, to znaczy wejście chóru na scenę, następnie agon, gdzie dochodzi do konfrontacji bohaterów utworu oraz ich racji, potem parabaza. Po parabazie wprowadza się rodzajowe sceny jambiczne, które zostają uzupełnione o stasimony chóru. Komedię wieńczy eksodos. Komedie Arystofanesa nie trzymają się kurczowo tego wzorca, tym bardziej że wraz z rozwojem twórczości komediopisarza jego utwory są coraz bardziej spójne i jednolite. Na przykład w ostatnich zachowanych komediach, to znaczy w Sejmie kobiet i w Plutosie, będącym „ogniwem pośrednim w procesie historycznodramatycznym” nie występuje parabaza. Komedia Arystofanesa opiera się nie tylko na dialogu mówionym, ale ważna rola została przyporządkowana muzyce, śpiewom i tańcom.

Nietypową realizacją wzorca komedii starej są Żaby, ponieważ Arystofanes eksperymentuje tu z nowymi rozwiązaniami kompozycyjnymi i zarazem wykorzystuje popularne środki konstrukcyjne. Wprowadzone zostają dwie parabazy i agon, który zajmuje znaczną część utworu (proagon i dwie części agonu). Przy czym zabiegi na parabazie są już obecne w Rycerzach i Chmurach. W Żabach znajdują się również dwa odmienne i niezależne chóry, które mają różny cel i funkcję, to znaczy Chór Żab, który występuje w parodosie i jest wyłącznie chórem wstępnym oraz Chór Wtajemniczonych w Misteria, na który składają się dusze, przechodzące drogę inicjacyjną, czyli wtajemniczanie w Misteria eleuzyjskie.

Komedią schyłkową jest Plutos, który może być przykładem komedii średniej oraz stanowić zapowiedź komedii nowej, więc niełatwo go zaliczyć do komedii staroattyckiej. W utworze zmniejszyła się funkcja chóru, a zwiększyła rola niewolnika. Nastąpiła rezygnacja z zaangażowania w sprawy polityczne i odstąpienie od krytyki ważnych polityków. Plutos nie zawiera również żartów skatologicznych i obscenicznego humoru. Arystofanes ograniczył także elementy wokalne i muzyczne, co pozwoliło mu zwrócić większą uwagę na sprawy społeczne i obyczajowe.

Nazwy osobowe[ | edytuj kod]

Imiona postaci w komediach Arystofanesa są dowodem jego pomysłowości językowej. Komediopisarz nadawał postaciom takie imiona, które mają wydźwięk metaforyczny i są wstępną charakterystyką tych postaci, na przykład Dikajopolis z Acharnejczyków jest tłumaczony jako „Prawogrodziec”, Pejsthetajros i Euelpides z Ptaków zostali przetłumaczeni jako „Radodaj” i „Dobromysł”, Trygajos z Pokoju jako „Winobraniec”, a Lizystrata z komedii pod tym samym tytułem jako „Bojomira” lub „Gromiwoja”. Punktem wyjścia dla Arystofanesa były również czasowniki, na przykład imię bohatera Rycerzy Paflagona wskazuje na jego bełkotliwość.

Innym dowodem pomysłowości językowej poety są oryginalne, komiczne nazwy miejscowości jak „Chmurokukułczyn”, „Jękowice” czy „Biadolice” w Ptakach oraz rzeczowniki jak „myślarnia”, „antysędziowie”, „dupkopięciolatka” czy typowe dla Arystofanesa „ostrygo-śledzio-mureno-rekino-resztko-cierpko-kwaśno-czarciołajno-miodo-polano-kwiczoło-drozdo-turkawko-gołębio-kogucio-pieczono-grzebienio-pliszko-synogarlico-zajęczo-winnogotowano-farbo-kozio-skrzydełko” (Sejm kobiet). Bogactwo nazewnicze sprawia, że twórczość Arystofanesa stanowi ogromne wyzwanie dla tłumacza.

Rywalizacja a kształt komedii[ | edytuj kod]

Komedia staroattycka powstawała ze względu na konkursy dramatyczne, w wyniku czego poeci uwzględniali zapewne oczekiwania widowni. Najlepszym przykładem jest reakcja Arystofanesa zamieszczona w zredagowanej wersji Chmur, gdzie komediopisarz narzeka na negatywne przyjęcie jego utworu na Dionizjach w 424/423 roku p.n.e. Na podstawie parabaz można wyrobić sobie pewien obraz tego, co działo się podczas konkursów i jak komediopisarze odnosili się do własnej twórczości. W parabazie Os Arystofanes zachwala swoją innowacyjność i satyryczne umiejętności. Ogólnie rywalizacja musiała być brana pod uwagę przez komediopisarzy, gdy tworzyli swoje sztuki, ponieważ między innymi w celach rywalizacji one powstawały. Rywal i jego twórczość są „współautorami” komedii staroattyckich, w tym sensie, że były one jednym z punktów odniesienia podczas procesu twórczego.

Mit w komediach Arystofanesa[ | edytuj kod]

Komedia Arystofanesa - tak jak tragedia grecka - wykorzystuje wątki mitologiczne, ale w wypadku komedii mit służy wyśmiewaniu, karykaturze, parodii czy trawestacji. Przy czym komedie rzadko opierają się na jednym konkretnym micie, zwykle motywami parodystyczno-mitologicznymi komediopisarz inkrustuje satyrę polityczną lub literacką. Arystofanes chętnie wprowadza na scenę bogów i półbogów: Dionizosa, Hermesa, Posejdona, Prometeusza czy Heraklesa. W jego twórczości można znaleźć pierwiastki mitów totemicznych, kosmogonicznych i eschatologicznych.

Problem utopii[ | edytuj kod]

Specjalnością tragików greckich było przedstawianie szaleństwa, natomiast specjalnością komediopisarzy było tworzenie wizji utopijnych. Komedie Arystofanesa są utworami, które opierają się na scenariuszach kreujących utopie, a zarazem ukazują dzieje bohatera, który improwizuje na tematy tragiczne. Dikajopolis z Acharnejczyków, Kiełbaśnik z Rycerzy, Trygajos z Pokoju, Pejsthetairos z Ptaków, Lizystrata z Lizystraty, Praksagora z Sejmu kobiet i Chremylos z Plutosa są zespołem bohaterów, którzy walczą o utopijny świat. Wyobraźnia Arystofanesa daje szansę na powstanie najlepszego z możliwych światów (Plutos) albo stworzenie świata, który staje się dystopią (Ptaki).

Talia, grecka muza komedii, trzymająca maskę komiczną